LỜI MỞ ĐẦU
ThÞ trêng chøng kho¸n - cho ®Õn nay kh¸i niÖm nµy h¼n lµ
kh«ng cßn xa l¹ ®èi víi chóng ta, hÇu hÕt trªn c¸c ph¬ng tiÖn
th«ng tin ®¹i chóng, c¸c th«ng tin vÒ thµnh lËp ñy Ban chøng
kho¸n hay lµm thÕ nµo ®Ó t¹o ra hµng hãa cho thÞ trêng chøng
kho¸n hoÆc vÊn ®Ò cæ phÇn hãa doanh nghiÖp ®· trë thµnh
nh÷ng th«ng tin sèt dÎo rÊt ®¸ng quan t©m. Bªn c¹nh ®ã, hµng
lo¹t nh÷ng tµi liÖu, s¸ch tham kh¶o vÒ thÞ trêng chøng kho¸n
®îc xuÊt b¶n. MÆc dï vËy, mçi t¸c gi¶ cã mét c¸ch hiÓu vµ c¸ch
nh×n nhËn vÒ thÞ trêng chøng kho¸n kh¸c nhau, kh«ng nhÊt
qu¸n. H¬n n÷a, tuy ®· rÊt nç lùc vµ cè g¾t, ®Õn giê phót nµy
chóng ta vÉn cha cã mét trung t©m giao dÞch chøng kho¸n nh
h»ng mong ®îi, chø cha nãi ®Õn mét së giao dÞch chøng kho¸n
bÒ thÕ nh së giao dÞch chøng kho¸n New York... Vµ h»ng ngµy
c¸c doanh nghiÖp vÉn huy ®éng vèn vay b»ng c¸ch qua ng©n
hµng - kªnh dÉn vèn gi¸n tiÕp - nhng c¸ch nµy còng cã rÊt nhiÒu
nhîc ®iÓm, tån t¹i.
Qua lÞch sö ph¸t triÓn thÞ trêng chøng kho¸n, chóng ta
kh«ng thÓ phñ nhËn vai trß ngµy cµng quan träng cña nã trong
sù vËn hµnh cña nÒn kinh tÕ quèc gia còng nh trong hÖ thèng
kinh tÕ toµn cÇu. ThÞ trêng chøng kho¸n lµ c«ng cô huy ®éng
vèn hÕt søc h÷u hiÖu (kÓ c¶ vèn níc ngoµi) ®Ó híng trùc tiÕp
vµo môc tiªu ®Çu t, ë nh÷ng níc cã nÒn kinh tÕ thÞ trêng ph¸t
triÓn thÞ trêng chøng kho¸n lµ kªnh dÉn vèn lín nhÊt sau kªnh
1
ng©n hµng. ThÞ trêng chøng kho¸n n©ng cao tÝnh nh¹y c¶m vµ
n¨ng ®éng cña nÒn kinh tÕ, ®îc vÝ nh phong vò biÓu cña nÒn
kinh tÕ, cung cÊp th«ng tin ®Ó ChÝnh phñ ®iÒu chØnh vµ ®Þnh
híng ph¸t triÓn kinh tÕ kÞp thêi. ThÞ trêng chøng kho¸n lµ gi¶i
ph¸p gióp ChÝnh phñ huy ®éng vèn nhanh chãng víi quy m« lín
®Ó tµi trî viÖc thùc hiÖn nh÷ng ch¬ng tr×nh kinh tÕ x· héi.
Kh«ng nh÷ng thÕ, nhê ®Æc tÝnh c«ng khai, c«ng b»ng, trung
thùc trong ho¹t ®éng, thÞ trêng chøng kho¸n võa t¹o ®iÒu kiÖn
võa b¾t buéc c¸c doanh nghiÖp ph¶i ho¹t ®éng nghiªm tóc, cã
hiÖu qu¶, ®©y lµ n¬i cung cÊp nh÷ng d÷ liÖu ®¸ng tin cËy ®Ó
®¸nh gi¸ vµ kiÓm so¸t ho¹t ®éng cña c¸c c«ng ty.
Tõ thùc tiÔn chuÈn bÞ cho sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn thÞ
trêng chøng kho¸n ë ViÖt Nam vµ tÇm quan träng cña thÞ trêng
chøng kho¸n ®èi víi ho¹t ®éng nÒn kinh tÕ, ph¶i kh¼ng ®Þnh
r»ng viÖc nghiªn cøu ®Ó cã mét ph¬ng ph¸p luËn ®óng ®¾n vÒ
thÞ trêng chøng kho¸n ë ViÖt Nam lµ mét viÖc lµm cÇn thiÕt, bøc
xóc. Qua mét thêi gian häc tËp, t×m hiÓu vÒ thÞ trêng chøng
kho¸n ®îc sù gióp ®ì tËn t×nh cña thÇy gi¸o bé m«n Lý thuyÕt
tµi chÝnh tiÒn tÖ em xin m¹o muéi tr×nh bµy mét chót kiÕn thøc
hiÓu biÕt Ýt ái cña m×nh vÒ thÞ trêng chøng kho¸n vµ c¸ch gi¶i
quyÕt ®Ó cã thÓ x©y dùng vµ ph¸t triÓn mét thÞ trêng chøng
kho¸n hoµn h¶o ë ViÖt Nam.
Bµi viÕt gåm 3 ch¬ng.
Ch¬ng I
- Lý luËn chung vÒ thÞ trêng chøng kho¸n
2
Ch¬ng II - Qu¸ tr×nh chuÈn bÞ cho sù h×nh thµnh vµ
ph¸t triÓn thÞ trêng chøng kho¸n ë ViÖt
Nam
Ch¬ng III - Gi¶i ph¸p cho viÖc x©y dùng vµ ph¸t triÓn
thÞ trêng chøng kho¸n ë ViÖt Nam.
3
CH¬ng I
Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn chung vÒ thÞ trêng
chøng kho¸n (TTCK).
I-/
Kh¸i niÖm vÒ thÞ trêng chøng kho¸n.
1.1-/
Kh¸i niÖm vÒ thÞ trêng chøng kho¸n.
TTCK lµ n¬i chøng kho¸n ®îc ph¸t hµnh vµ trao ®æi. ThÞ trêng chøng kho¸n lµ mét bé phËn cña thÞ trêng vèn do ®Æc tÝnh
cña chøng kho¸n trong viÖc huy ®éng vèn dµi h¹n.
Hµng ho¸ giao dÞch trªn thÞ trêng chøng kho¸n lµ c¸c cæ
phiÕu, tr¸i phiÕu vµ mét sè c«ng cô tµi chÝnh kh¸c cã thêi h¹n
trªn 1 n¨m. C¸c tr¸i phiÕu cã thêi h¹n díi 1 n¨m lµ hµng ho¸ trªn
thÞ trêng tiÒn tÖ.
VÞ trÝ cña TTCK trong hÖ thèng thÞ trêng tµi chÝnh cã thÓ
®îc biÓu thÞ kh¸i qu¸t qua s¬ ®å sau:
ThÞ tr
êng tiÒn
tÖ
ThÞ tr
êng tµi
chÝnh
ThÞ tr
êng vèn
ng¾n
h¹n
ThÞ tr
êng vèn
ThÞ trêng
chøng
kho¸n
4
TTCK cã nh÷ng ®Æc ®iÓm chñ yÕu sau:
+TTCK ®îc ®Æc trng bëi h×nh thøc tµi chÝnh trùc tiÕp, ngêi
cÇn vèn vµ ngêi cã kh¶ n¨ng cung øng vèn ®Òu trùc tiÕp tham
gia vµo thÞ trêng, gi÷a hä kh«ng cã c¸c trung gian tµi chÝnh.
+TTCK lµ thÞ trêng gÇn víi thÞ trêng c¹nh tranh hoµn h¶o.
TÊt c¶ mäi ngêi ®Òu ®îc tù do tham gia vµo thÞ trêng. Kh«ng cã
sù ¸p ®Æt gi¸ c¶ trªn TTCK mµ gi¸ c¶ ë ®©y ®îc x¸c ®Þnh dùa
trªn quan hÖ cung cÇu cña thÞ trêng vµ ph¶n ¸nh c¸c th«ng tin
cã liªn quan ®Õn chøng kho¸n.
+TTCK vÒ c¬ b¶n lµ mét thÞ trêng liªn tôc, sau khi c¸c chøng
kho¸n ®îc ph¸t hµnh trªn thÞ trêng s¬ cÊp nã cã thÓ ®îc mua
b¸n nhiÒu lÇn trªn thÞ trêng thø cÊp. TTCK ®¶m b¶o cho nh÷ng
ngêi ®Çu t cã thÓ chuyÓn c¸c chøng kho¸n hä n¾m gi÷ thµnh
tiÒn bÊt cø lóc nµo hä muèn.
1.2-/
Chøc n¨ng cña thÞ trêng chøng kho¸n
TTCK thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng chñ yÕu sau ®©y:
1.2.1- Chøc n¨ng huy ®éng vèn ®Çu t cho nÒn kinh tÕ.
Sù ho¹t ®éng cña TTCK t¹o ra mét c¬ chÕ chuyÓn c¸c nguån
vèn tõ n¬i thõa ®Õn n¬i thiÕu. TTCK cung cÊp ph¬ng tiÖn huy
®éng sè vèn nhµn rçi trong d©n c cho c¸c doanh nghiÖp sö dông
5
vµo nhiÒu môc ®Ých kh¸c nhau nh ®Çu t ph¸t triÓn s¶n xuÊt,
x©y dùng c¬ së vËt chÊt míi...Chøc n¨ng nµy ®îc thùc hiÖn khi
c«ng ty ph¸t hµnh chøng kho¸n vµ c«ng chóng mua chøng kho¸n.
Nhê vµo sù ho¹t ®éng cña thÞ trêng mµ doanh nghiÖp cã thÓ
huy ®éng ®îc mét sè lîng lín vèn ®©ï t dµi h¹n. Khi mua chøng
kho¸n do c¸c c«ng ty ph¸t hµnh, sè tiÒn nhµn rçi cña c¸c nhµ
®Çu t ®· ®îc ®a vµo ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh vµ qua ®ã
gãp phÇn më réng s¶n xuÊt x· héi. Trong qu¸ tr×nh nµy, TTCK
®· cã nh÷ng t¸c ®éng quan träng trong viÖc ®Èy m¹nh viÖc
ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ quèc d©n b»ng c¸ch hç trî c¸c ho¹t ®éng
®Çu t dµi h¹n cña c¸c doanh nghiÖp.
Th«ng qua TTCK, ChÝnh phñ vµ chÝnh quyÒn ë c¸c ®Þa ph¬ng còng huy ®éng ®îc c¸c nguån vèn cho môc ®Ých sö dông
vµ ®Çu t ph¸t triÓn h¹ tÇng kinh tÕ, phôc vô c¸c nhu cÇu chung
cña x· héi.
1.2.2- Chøc n¨ng cung cÊp kh¶ n¨ng thanh kho¶n cho
c¸c chøng kho¸n.
TTCK lµ n¬i c¸c chøng kho¸n ®îc mua b¸n, trao ®æi, bëi vËy
nhê c¸c TTCK c¸c nhµ ®Çu t cã thÓ dÔ dµng chuyÓn ®æi c¸c
chøng kho¸n hä së h÷u thµnh tiÒn hoÆc c¸c lo¹i chøng kho¸n
kh¸c khi hä muèn. Kh¶ n¨ng thanh kho¶n (kh¶ n¨ng chuyÓn ®æi
thµnh tiÒn) lµ mét trong nh÷ng yÕu tè quyÕt ®Þnh tÝnh hÊp dÉn
cña chøng kho¸n ®èi víi ngêi ®Çu t. §©y lµ yÕu tè cho thÊy tÝnh
linh ho¹t cña chøng kho¸n. chøc n¨ng cung cÊp kh¶ n¨ng thanh
6
kho¶n cho c¸c chøng kho¸n lµ chøc n¨ng quan träng ®¶m b¶o
cho TTCK ho¹t ®éng mét c¸ch n¨ng ®éng vµ cã hiÖu qu¶.
1.2.3- Chøc n¨ng ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ cña doanh nghiÖp vµ
tÝnh h×nh cña nÒn kinh tÕ.
TTCK lµ n¬i ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ cña doanh nghiÖp vµ t×nh
h×nh cña c¶ nÒn kinh tÕ mét c¸ch tæng hîp vµ chÝnh x¸c th«ng
qua chØ sè gi¸ chøng kho¸n trªn thÞ trêng. Tõ ®ã t¹o ra mét m«i
trêng c¹nh tranh lµnh m¹nh nh»m n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông
vèn, kÝch thÝch ¸p dông c«ng nghÖ míi, c¶i tiÕn s¶n phÈm.
1.2.4- Chøc n¨ng gióp ChÝnh phñ thùc hiÖn c¸c chÝnh
s¸ch kinh tÕ vÜ m«
TTCK lµ thÞ trêng n¬i cung vµ cÇu vèn dµi h¹n gÆp nhau.
Trªn TTCK gi¸ c¶ c¸c chøng kho¸n ph¶n ¸nh sù ph¸t triÓn cña
c¸c doanh nghiÖp nãi riªng vµ c¸c ngµnh kinh tÕ nãi chung, c¸c
gi¸ chøng kho¸n t¨ng lªn cho thÊy ®Çu t ®ang më réng, nÒn
kinh tÕ t¨ng trëng vµ ngîc l¹i khi gi¸ chøng kho¸n gi¶m sÏ cho
thÊy c¸c dÊu hiÖu tiªu cùc cña nÒn kinh tÕ. ChÝnh v× vËy TTCK
®îc gäi lµ phong vò biÓu cña nÒn kinh tÕ vµ lµ mét c«ng cô quan
träng gióp ChÝnh phñ thùc hiÖn c¸c chÝnh s¸ch kinh tÕ vÜ m«.
Th«ng qua TTCK, ChÝnh phñ cã thÓ mua vµ b¸n tr¸i phiÕu chÝnh
phñ ®Ó t¹o ra nguån thu bï ®¾p th©m hôt ng©n s¸ch vµ qu¶n
lý l¹m ph¸t. Ngoµi ra, ChÝnh phñ còng cã thÓ sö dông mét sè
chÝnh s¸ch, biÖn ph¸p t¸c ®éng vµo TTCK nh»m ®Þnh híng ®Çu
t ®¶m b¶o cho sù ph¸t triÓn c©n ®èi cña nÒn kinh tÕ.
7
Tæ chøc tèt t¹o ®iÒu kiÖn cho thÞ trêng ph¸t huy ®îc chøc
n¨ng cña nã sÏ lµm cho thÞ trêng ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶ tõ ®ã
t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn sù ph¸t triÓn kinh tÕ- x· héi. Tuy nhiªn,
còng cÇn ph¶i thÊy r»ng TTCK còng Èn chøa nh÷ng khuyÕt tËt, nã
mang tÝnh chÊt ®Çu c¬ rÊt cao. V× thÕ, nÕu nh thÞ trêng kh«ng
®îc tæ chøc tèt, sù vËn hµnh cña nã kh«ng ®îc ®¶m b¶o b»ng
mét khung ph¸p lý ®ñ hiÖu lùc vµ mét bé m¸y ®iÒu hµnh cã
n¨ng lùc th× TTCK cã thÓ r¬i vµo t×nh tr¹ng trôc trÆc, rèi lo¹n tõ
®ã, g©y ra nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc kh«ng nhá ®e do¹ sù æn
®Þnh, ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ vµ lµm thiÖt h¹i ®Õn lîi Ých cña
®«ng ®¶o c«ng chóng.
II-/ C¸c c«ng cô cña thÞ trêng chøng kho¸n
2.1-/
Kh¸i niÖm vÒ chøng kho¸n
Nh phÇn trªn ®· nªu, sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña nÒn kinh tÕ
lµm n¶y sinh nhu cÇu vèn ngµy cµng lín nhÊt lµ nhu cÇu vèn dµi
h¹n. §Ó ®¸p øng nhu cÇu vèn cÊc doanh nghiÖp vµ Nhµ níc ®·
ph¸t hµnh lo¹i giÊy ghi nî ®Ó vay vèn c«ng chóng, lo¹i giÊy nµy
®îc gäi lµ tr¸i phiÕu. MÆt kh¸c, víi sù ra ®êi cña c«ng ty cæ
phÇn ®· n¶y sinh mét ph¬ng tiÖn huy ®éng gãp vèn vµo c«ng ty
lµ cæ phiÕu. §©y lµ chøng chØ x¸c nhËn phÇn së h÷u c«ng ty t¬ng øng víi phÇn vèn gãp vµo c«ng ty.
Tr¸i phiÕu vµ cæ phiÕu ®Òu lµ b»ng chøng x¸c nhËn ngêi ta
®· bá tiÒn ra ®Çu t díi h×nh thøc cho vay trùc tiÕp hay gãp vèn
vµo c«ng ty cæ phÇn vµ còng lµ b»ng chøng ®a l¹i cho ngêi ta
8
nh÷ng quyÒn nhÊt ®Þnh, trong ®ã quyÒn c¬ b¶n lµ ®îc hëng
nh÷ng kho¶n thu nhËp. Do vËy, tr¸i phiÕu vµ cæ phiÕu ®Òu ®îc
gäi lµ chøng kho¸n. Ngµy nay, ngoµi tr¸i phiÕu vµ cæ phiÕu lµ
hai lo¹i chøng kho¸n chñ yÕu, cïng víi sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh
tÕ thÞ trêng ®· n¶y sinh nhiÒu lo¹i chøng kho¸n míi rÊt ®a d¹ng.
MÆt kh¸c, víi sù ¬h¸t triÓn cña khoa häc vµ c«ng nghÖ thay v×
viÖc ph¸t hµnh c¸c lo¹i chøng chØ huy ®éng vèn díi d¹ng giÊy tê
ngêi ta cßn cã thÓ ghi l¹i trªn hÖ thèng thiÕt bÞ ®iÖn tö coi lµ sù
phi vËt chÊt ho¸ chøng kho¸n.
Tõ nh÷ng ®iÒu tr×nh bµy ë trªn cã thÓ rót ra: Chøng kho¸n
lµ chøng tõ díi d¹ng giÊy tê hoÆc ®îc ghi trªn hÖ thèng ®iÖn tö
x¸c nhËn c¸c quyÒn hîp ph¸p cña ngêi së h÷u chøng tõ ®ã ®èi
víi ngêi ph¸t hµnh.
Xem xÐt chøng kho¸n cã thÓ thÊy r»ng chøng kho¸n ®¹i
biÓu cho mét sè tiÒn nhÊt ®Þnh mµ ngêi ®Çu t ®· øng ra vµ
®iÒu c¬ b¶n lµ nã ®a l¹i cho ngêi së h÷u chøng kho¸n quyÒn
®îc hëng nh÷ng kho¶n thu nhËp nhÊt ®Þnh trong t¬ng lai. V×
thÕ, chøng kho¸n cã thÓ ®îc mua b¸n vµ ®îc lu th«ng víi t c¸ch
lµ hµng ho¸.
2.2-/
§Æc trng cña chøng kho¸n.
Sù ph¸t triÓn cña TTCK lµm n¶y sinh nhiÒu lo¹i chøng kho¸n
rÊt ®a d¹ng. Tuy nhiªn, c¸c lo¹i chøng kho¸n ®Òu cã nh÷ng
®Æc trng sau:
9
2.2.1- Chøng kho¸n lu«n g¾n víi nh÷ng kh¶ n¨ng thu
lîi.
Khi mua chøng kho¸n ngêi ®Çu t ®· bá mét kho¶n vèn cña
m×nh vµo ®Çu t, v× vËy hä chØ ®Çu t khi cã thÓ thu ®îc
nh÷ng kho¶n lîi tøc nhÊt ®Þnh. Mçi lo¹i chøng kho¸n ®a l¹i
nh÷ng kh¶ n¨ng thu lîi kh¸c nhau: c¸c tr¸i phiÕu thêng cã møc lîi
tøc cè ®Þnh vµ t¬ng ®èi ch¾c ch¾n trong khi ®ã c¸c cæ phiÕu
cã ®é an toµn thÊp h¬n mang l¹i kh¶ n¨ng ®îc hëng cæ tøc vµ
®Æc biÖt lµ kh¶ n¨ng thu l·i lín h¬n khi cæ phiÕu t¨ng gi¸.
2.2.2- Chøng kho¸n lu«n g¾n víi rñi ro.
§Çu t lu«n g¾n víi rñi ro, vµ ®Çu t vµo chøng kho¸n còng cã
nh÷ng rñi ro nhÊt ®Þnh. Cã nh÷ng rñi ro chung cho tÊt c¶ chøng
kho¸n vµ còng cã nh÷ng rñi ro riªng g¾n liÒn víi tõng lo¹i chøng
kho¸n nhÊt ®Þnh. C¸c chøng kho¸n kh¸c nhau cã møc ®é rñi ro
kh¸c nhau.
2.2.3- Chøng kho¸n cã kh¶ n¨ng thanh kho¶n.
Sau khi ph¸t hµnh, chøng kho¸n cã thÓ ®îc mua ®i b¸n l¹i
nhiÒu lÇn trªn TTCK. C¸c nhµ ®Çu t n¾m gi÷ chøng kho¸n cã thÓ
chuyÓn c¸c chøng kho¸n cña hä thµnh tiÒn bÊt cø lóc nµo hä
muèn. MÆc dï mçi chøng kho¸n cã kh¶ n¨ng thanh to¸n kh¸c
nhau, nhng nh×n chung tÊt c¶ c¸c chøng kho¸n ®Òu cã kh¶ n¨ng
thanh to¸n nhÊt ®Þnh. Trong nh÷ng thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh còng
10
cã nh÷ng chøng kho¸n mÊt kh¶ n¨ng thanh to¸n, tuy nhiªn
nh÷ng chøng kho¸n nµy sÏ nhanh trãng bÞ lo¹i bá khái thÞ trêng.
Xem xÐt c¸c lo¹i ®Æc trng cña chøng kho¸n cã thÓ thÊy r»ng,
cïng víi sù ph¸t triÓn cña TTCK ngµy cµng cã nhiÒu lo¹i chøng
kho¸n kh¸c nhau, mçi lo¹i chøng kho¸n cã ®Æc trng kh¸c nhau
vÒ kh¶ n¨ng ®a l¹i thu nhËp hay nãi c¸ch kh¸c ®i lµ møc lîi tøc,
møc ®é rñi ro vµ møc ®é thanh kho¶n. §èi víi ngêi ph¸t hµnh
®iÒu quan träng lµ cÇn ph¶i lùa chän ph¸t hµnh lo¹i chøng kho¸n
thÝch hîp ®Ó thu hót ®îc ngêi ®Çu t ®¶m b¶o cho viÖc ph¸t
hµnh thµnh c«ng thùc hiÖn ®îc môc tiªu huy ®éng vèn. §èi víi ngêi ®Çu t cÇn n¾m ®îc ®Æc trng cña tõng lo¹i chøng kho¸n ®Ó
c©n nh¾c lùa chän ®i ®Õn quyÕt ®Þnh ®Çu t ®óng vµo lo¹i
chøng kho¸n thÝch øng ®¸p øng c¸c yªu cÇu mong muèn ®Ò ra
vÒ thu nhËp vµ møc ®é m¹o hiÓm.
2.3-/
Ph©n lo¹i chøng kho¸n.
Cã nhiÒu c¸ch ph©n lo¹i chøng kho¸n dùa trªn nh÷ng tiªu
chÝ kh¸c nhau. Sau ®©y lµ mét sè c¸ch ph©n lo¹i chøng kho¸n
thêng ®îc sö dông.
2.3.1- C¨n cø vµo chñ thÓ ph¸t hµnh: Cã thÓ ph©n lo¹i
chøng kho¸n thµnh ba nhãm lín.
-Chøng kho¸n doanh nghiÖp: Lµ c¸c chøng kho¸n do doanh
nghiÖp ph¸t hµnh bao gåm c¸c cæ phiÕu vµ tr¸i phiÕu doanh
nghiÖp.
11
-Chøng kho¸n ChÝnh phñ vµ chøng kho¸n chÝnh quyÒn ®Þa
ph¬ng: Lµ c¸c chøng kho¸n do ChÝnh phñ vµ chÝnh quyÒn ®Þa
ph¬ng ph¸t hµnh. C¸c chøng kho¸n nµy thêng lµ c¸c tr¸i phiÕu
®îc ChÝnh phñ hoÆc chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng ®¶m b¶o thanh
to¸n tiÒn gèc vµ l·i.
Chøng kho¸n cña ng©n hµng vµ c¸c tæ chøc tµi chÝnh tÝn
dông: Lµ c¸c chøng kho¸n do c¸c ng©n hµng vµ tæ chøc tÝn
dông ph¸t hµnh, nh»m phôc vô c¸c ho¹t ®éng nghiÖp vô cña
m×nh. C¸c chøng kho¸n nµy thêng lµ c¸c tr¸i phiÕu hay mét sè
h×nh thøc kh¸c nh chøng chØ thô hëng...
2.3.2- C¨n cø vµo tÝnh chÊt huy ®éng vèn: Cã thÓ
ph©n lo¹i chøng kho¸n thµnh cæ phiÕu, tr¸i phiÕu vµ c¸c
chøng kho¸n ph¸i sinh.
- Cæ phiÕu (chøng kho¸n vèn): Lµ chøng kho¸n x¸c nhËn
quyÒn së h÷u mét c«ng ty cæ phÇn. Chøng kho¸n vèn do c¸c
c«ng ty ph¸t hµnh. Ngêi së h÷u chøng kho¸n vèn kh«ng ph¶i lµ
chñ nî cña c«ng ty mµ lµ ngêi së h÷u c«ng ty vµ cã quyÒn hëng
c¸c thu nhËp tõ lîi nhuËn c«ng ty.
-Tr¸i phiÕu (chøng kho¸n nî vèn): Lµ chøng kho¸n x¸c nhËn
mét kho¶n nî cña ngêi ph¸t hµnh ®èi víi ngêi n¾m gi÷ chøng
kho¸n. Chøng kho¸n nî thÓ hiÖn sù cam kÕt cña ngêi ph¸t hµnh
thanh to¸n nh÷ng kho¶n tiÒn l·i vµ kho¶n tiÒn gèc vµo nh÷ng
thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh.
12
-C¸c chøng kho¸n ph¸t sinh: Lµ c¸c chøng kho¸n thÓ hiÖn
quyÒn ®îc mua cæ phiÕu, tr¸i phiÕu theo c¸c ®iÒu kiÖn nhÊt
®Þnh ®· ®îc tho¶ thuËn tríc. C¸c chøng kho¸n ph¸i sinh gåm
mét sè lo¹i chñ yÕu sau:
+Chøng quyÒn
+Chøng khÕ
+Hîp ®ång t¬ng lai
+Hîp ®ång lùa chän
....
2.3.3- C¨n cø vµo lîi tøc cña chøng kho¸n:
Cã thÓ ph©n lo¹i chøng kho¸n thµnh chøng kho¸n cã thu
nhËp cè ®Þnh vµ chøng kho¸n cã thu nhËp biÕn ®æi.
-Chøng kho¸n cã thu nhËp cè ®Þnh: Lµ c¸c chøng kho¸n cã
thu nhËp ®îc x¸c ®Þnh tríc kh«ng phô thuéc vµo bÊt kú mét yÕu
tè nµo kh¸c. C¸c chøng kho¸n cã thu nhËp cè ®Þnh thêng thÊy lµ
c¸c tr¸i phiÕu cã l·i suÊt cè ®Þnh.
-Chøng kho¸n cã thu nhËp biÕn ®æi: Lµ c¸c chøng kho¸n cã
thu nhËp thay ®æi phô thuéc vµo c¸c yÕu tè nhÊt ®Þnh.C¸c
chøng kho¸n cã thu nhËp biÕn ®æi thêng thÊy lµ cæ phiÕu (thu
nhËp phô thuéc vµo kÕt qu¶ ho¹t ®éng vµ lîi nhuËn cña c«ng ty),
c¸c lo¹i chøng chØ thô hëng (thu nhËp phô thuéc vµo hiÖu qu¶
cña quü ®Çu t)...
13
2.3.4- C¨n cø theo h×nh thøc chøng kho¸n:
Cã thÓ chia chøng kho¸n thµnh hai nhãm: Chøng kho¸n ghi
danh vµ chøng kho¸n kh«ng ghi danh.
-Chøng kho¸n ghi danh: Lµ chøng kho¸n trªn ®ã cã ghi tªn
ngêi së h÷u. Th«ng thêng c¸c chøng kho¸n ghi danh bÞ h¹n chÕ
kh¶ n¨ng chuyÓn nhîng, thÓ hiÖn sù rµng buéc chÆt chÏ cña ngêi
së h÷u chøng kho¸n víi ngêi ph¸t hµnh. Chøng kho¸n ghi danh cã
thÓ lµ cæ phiÕu hoÆc tr¸i phiÕu. Cæ phiÕu ghi danh thêng lµ cæ
phiÕu cña c¸c s¸ng lËp viªn hoÆc cña c¸c thµnh viªn trong héi
®ång qu¶n trÞ.
-Chøng kho¸n kh«ng ghi danh: Lµ c¸c chøng kho¸n kh«ng ghi
tªn ngêi së h÷u, c¸c chøng kho¸n nµy ®îc tù do chuyÓn ®æi.
2.3.5- C¨n cø theo thÞ trêng n¬i chøng kho¸n giao
dÞch:
Cã thÓ chia chøng kho¸n thµnh hai lo¹i:
-Chøng kho¸n ®îc niªm yÕt: Lµ c¸c chøng kho¸n ®îc chÊp
nhËn ®ñ tiªu chuÈn vµ ®îc giao dÞch t¹i së giao dÞch chøng
kho¸n.
-Chøng kho¸n kh«ng ®îc niªm yÕt: Lµ c¸c chøng kho¸n
kh«ng ®îc niªm yÕt t¹i së giao dÞch vµ ®îc giao dÞch trªn thÞ trêng phi tËp trung.
III-/
C¬ cÊu, môc tiªu vµ c¸c nguyªn t¾c ho¹t ®éng cña
TTCK.
14
3.1-/
C¬ cÊu cña TTCK.
Nghiªn cøu vÒ c¬ cÊu cña TTCK lµ ph©n tÝch xem TTCK bao
gåm nh÷ng bé phËn nµo, vµ t×m hiÓu mèi quan hÖ gi÷a c¸c bé
phËn ®ã. Cã thÓ xem xÐt c¬ cÊu TTCK díi mét sè gãc ®é sau:
-C¨n cø vµo tÝnh chÊt cña chøng ®îc giao dÞch: TTCK cã thÓ
®îc chia thµnh thÞ trêng cæ phiÕu, thÞ trêng tr¸i phiÕu vµ thÞ trêng c¸c s¶n phÈm ph¸t sinh.
ThÞ trêng cæ phiÕu lµ thÞ trêng n¬i c¸c cæ phiÕu ®îc ph¸t
hµnh vµ giao dÞch. ThÞ trêng cæ phiÕu gåm cã thÞ trêng cæ phiÕu
s¬ cÊp vµ thÞ trêng cæ phiÕu thø cÊp.
ThÞ trêng tr¸i phiÕu lµ thÞ trêng n¬i c¸c tr¸i phiÕu ®îc ph¸t
hµnh vµ giao dÞch, thÞ trêng tr¸i phiÕu còng gåm cã thÞ trêng
tr¸i phiÕu s¬ cÊp vµ thÞ trêng tr¸i phiÕu thø cÊp.
ThÞ trêng c¸c s¶n phÈm ph¸t sinh bao gåm thÞ trêng c¸c hîp
®ång t¬ng lai, c¸c hîp ®ång lùa chän...
-C¨n cø vµo sù lu©n chuyÓn c¸c nguån vèn: TTCK ®îc chia
thµnh thÞ trêng s¬ cÊp vµ thÞ trêng thø cÊp:
ThÞ trêng s¬ cÊp: ThÞ trêng s¬ cÊp lµ thÞ trêng mua b¸n c¸c
chøng kho¸n lÇn ®Çu ph¸t hµnh.
Sù ho¹t ®éng cña thÞ trêng s¬ cÊp t¹o ra mét “kªnh” thu hót
huy ®éng nguån tiÒn nhµn rçi cña d©n chóng chuyÓn thµnh vèn
®Çu t cho nÒn kinh tÕ. Th«ng qua thÞ trêng nµy, nhµ ph¸t hµnh
thùc hiÖn ®îc viÖc b¸n c¸c chøng kho¸n míi cho nhµ ®Çu t thu
®îc tiÒn vÒ t¨ng thªm mét lîng vèn míi.
15
ThÞ trêng thø cÊp: ThÞ trêng thø cÊp lµ n¬i giao dÞch c¸c
chøng kho¸n ®· ®îc ph¸t hµnh trªn thÞ trêng s¬ cÊp.
Sù ho¹t ®éng cña thÞ trêng thø cÊp t¹o ra kh¶ n¨ng dÔ
dµng, thuËn tiÖn chuyÓn ®æi chøng kho¸n thµnh tiÒn. Trªn thÞ
trêng nµy diÔn ra viÖc mua b¸n chøng kho¸n gi÷a c¸c nhµ ®Çu
t, tiÒn thu ®îc tõ viÖc b¸n chøng kho¸n kh«ng thuéc vÒ nhµ ph¸t
hµnh mµ thuéc vÒ nhµ ®Çu t b¸n chøng kho¸n nhêng l¹i quyÒn
së h÷u chøng kho¸n cho c¸c nhµ ®Çu t kh¸c.
Gi÷a thÞ trêng s¬ cÊp vµ thÞ trêng thø cÊp cã mèi quan hÖ t¬ng t¸c g¾n bã chÆt chÏ víi nhau. NÕu kh«ng cã thÞ trêng s¬
cÊp th× kh«ng cã hµng ho¸ ®Ó lu th«ng trªn thÞ trêng thø cÊp.
Nhng nÕu kh«ng cã sù tån t¹i cña thÞ trêng thø cÊp th× thÞ trêng
s¬ cÊp còng khã cã thÓ ph¸t triÓn vµ ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶. V×
thÕ, mÆc dï sù ho¹t ®éng cña thÞ trêng thø cÊp kh«ng lµm t¨ng
thªm vèn ®Çu t cho nÒn kinh tÕ song sù tån t¹i vµ ho¹t ®éng
nhÞp nhµng cña thÞ trêng thø cÊp lµm cho thÞ trêng s¬ cÊp ho¹t
®éng cã hiÖu qu¶ vµ ph¸t triÓn.
3.2-/
Môc tiªu cña TTCK.
TTCK lu«n híng tíi mét môc tiªu nhÊt ®Þnh. Nh×n chung cã
ba môc tiªu lín ®îc ®Æt ra ®èi víi TTCK ë c¸c níc ®ã lµ: ho¹t
®éng cã hiÖu qu¶, ®iÒu hµnh c«ng b»ng vµ ph¸t triÓn æn
®Þnh.
3.2.1- Ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶.
16
Mét TTCK ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶ lµ mét thÞ trêng cã tÝnh
hiÖu qu¶ vÒ mÆt th«ng tin vµ c¬ chÕ giao dÞch. §Ó ®¹t ®îc
®iÒu nµy TTCK cÇn ph¶i ®¶m b¶o:
Gi¸ c¶ ®îc h×nh thµnh trªn thÞ trêng lµ gi¸ c¶ c©n b»ng
gi÷a cung vµ cÇu vµ ph¶i ph¶n ¸nh ®îc tøc thêi c¸c th«ng tin cã
liªn quan cã thÓ ¶nh hëng tíi gi¸ c¶. §iÒu quan träng nhÊt lµ ph¶i
thiÕt lËp ®îc mét c¬ chÕ giao dÞch nh¹y bÐn cã kh¶ n¨ng x¸c
®Þnh gi¸ c¶ thÞ trêng cña c¸c chøng kho¸n mét c¸ch chÝnh x¸c
nhÊt.
-C¬ chÕ vµ c¸c thñ tôc giao dÞch chøng kho¸n cÇn ph¶i ®îc
tiªu chuÈn ho¸ ®Ó cã thÓ thùc hiÖn ®îc mét sè lîng lín c¸c giao
dÞch mét c¸ch th«ng suèt. TTCK ph¶i ®¶m b¶o tÝnh thanh kho¶n
cao gióp cho c¸c nhµ ®Çu t cã thÓ mua vµ b¸n chøng kho¸n bÊt
cø lóc nµo hä muèn.
-Chi phÝ giao dÞch trªn thÞ trêng ph¶i ®îc tèi thiÓu ho¸,
®¶m b¶o nh÷ng lîi Ých thu ®îc tõ ®Çu t vµo chøng kho¸n kh«ng
bÞ chi phÝ giao dÞch ¨n mßn. Muèn vËy, hÖ thèng giao dÞch
chøng kho¸n ph¶i ®îc tæ chøc sao cho tiÕt kiÖm nhÊt vÒ mÆt
chi phÝ.
-TTCK ph¶i ®îc tæ chøc mét c¸ch thuËn tiÖn cho nh÷ng ngêi
sö dông, cã nh vËy míi thu hót ®îc nhiÒu nhµ ®Çu t tham gia
vµo thÞ trêng.
3.2.2- §iÒu hµnh c«ng b»ng.
17
§iÒu hµnh c«ng b»ng TTCK lµ viÖc ®¶m b¶o sù b×nh ®¼ng
gi÷a nh÷ng ngêi tham gia vµo thÞ trêng, muèn ®iÒu hµnh c«ng
b»ng TTCK cÇn ®¶m b¶o:
-C¸c c¬ quan ®iÒu hµnh thÞ trêng ph¶i x¸c lËp c¸c quy chÕ
®¶m b¶o sù c¹nh tranh tù do, b×nh ®¼ng trªn thÞ trêng. C¸c
nhµ ®Çu t vµ c¸c tæ chøc cã liªn quan ®Õn chøng kho¸n ®îc tù
do tham gia vµ rót khái thÞ trêng. Mäi giao dÞch kh«ng b×nh
®¼ng nh giao dÞch tay trong, u tiªn cho ®¬n mua hµng cña mét
sè nhµ ®Çu t sai nguyªn t¾c...®Òu bÞ nghiªm cÊm.
-B¶o ®¶m quyÒn lîi cña c¸c nhµ ®Çu t th«ng qua viÖc duy
tr× thÞ trêng ho¹t ®éng lµnh m¹nh, chèng l¹i c¸c trêng hîp lòng
®o¹n thÞ trêng vµ bãp mÐo gi¸ g©y thiÖt h¹i cho nhµ ®Çu t.
3.2.3- Ph¸t triÓn æn ®Þnh TTCK.
§Ó ®¶m b¶o TTCK ph¸t triÓn æn ®Þnh vµ lµnh m¹nh ph¶i
chó träng ph¸t hiÖn vµ lo¹i trõ c¸c kh¶ n¨ng x¶y ra khñng ho¶ng
thÞ trêng do mÊt kh¶ n¨ng thanh kho¶n hoÆc do biÕn ®éng gi¸
c¶ qu¸ lín.
Trªn TTCK, do nhiÒu khi ngêi mua kh«ng biÕt nhiÒu vÒ ngêi
b¸n vµ kh¶ n¨ng thanh to¸n cña hä, nªn nhiÒu khi viÖc mét vµi
chøng kho¸n mÊt kh¶ n¨ng thanh kho¶n sÏ lµm cho nhiÒu nhµ
®Çu t rêi bá thÞ trêng, dÉn tíi ph¶n øng d©y chuyÒn vµ g©y ra
khñng ho¶ng cña toµn bé thÞ trêng. §Ó gi¶i quyÕt ®îc vÊn ®Ò
nµy cÇn cã mét c¬ chÕ giao dÞch ®¶m b¶o th«ng suèt, thµnh lËp
c¸c tæ chøc tµi chî chøng kho¸n hç trî thÞ trêng nh»m ng¨n ngõa
18
kh¶ n¨ng mÊt kh¶ n¨ng thanh kho¶n ®èi víi c¸c thÞ trêng chøng
kho¸n vµ c¸c c«ng ty vÉn ho¹t ®éng tèt.
C¸c biÕn ®éng lín vÒ gi¸ c¶ x¶y ra khi cung vµ cÇu t¹m thêi
kh«ng c©n b»ng. Sù biÕn ®éng qua møc cña gi¸ c¶ chøng kho¸n
g©y ra nçi lo sî cho c¸c nhµ ®Çu t vµ c¶n trë sù ho¹t ®éng tèt
cña thÞ trêng. §Ó kh¾c phôc nh÷ng trêng hîp nµy, cÇn cã c¸c
c«ng cô æn ®Þnh gi¸ c¶ trªn TTCK, vÝ dô nh th«ng qua ho¹t
®éng cña c¸c c«ng ty hç trî thÞ trêng vµ viÖc ®a ra c¸c giíi h¹n
vÒ thay ®æi gi¸ trong ngµy t¹i c¸c Së giao dÞch...
3.3-/
C¸c nguyªn t¾c ho¹t ®éng cña TTCK.
§Ó ®¹t ®îc nh÷ng môc tiªu nªu trªn, TTCK ph¶i ho¹t ®éng
dùa trªn c¸c nguyªn t¾c nhÊt ®Þnh. Nh×n chung cã mét sè
nguyªn t¾c ho¹t ®éng c¬ b¶n cña TTCK nh sau:
3.3.1- Nguyªn t¾c c¹nh tranh tù do.
TTCK ph¶i ho¹t ®éng trªn c¬ së c¹nh tranh tù do. C¸c nhµ
ph¸t hµnh, nhµ ®Çu t ®îc tù do tham gia vµ rót khái thÞ trêng.
Gi¸ c¶ trªn thÞ trêng ph¶n ¸nh mèi quan hÖ cung cÇu vÒ chøng
kho¸n vµ thÓ hiÖn t¬ng quan c¹nh tranh gi÷a c¸c c«ng ty. Trªn
thÞ trêng s¬ cÊp, c¸c nhµ ph¸t hµnh c¹nh tranh víi nhau ®Ó b¸n
chøng kho¸n cña m×nh cho c¸c nhµ ®Çu t, c¸c nhµ ®Çu t ®îc tù
do lùa chän c¸c chøng kho¸n mµ hä muèn ®Çu t vµo. Trªn thÞ trêng thø cÊp, c¸c nhµ ®Çu t còng c¹nh tranh tù do ®Ó t×m kiÕm
cho m×nh mét lîi nhuËn cao nhÊt.
19
3.3.2- Nguyªn t¾c giao dÞch c«ng b»ng.
Cã rÊt nhiÒu ngêi tham gia vµo TTCK víi môc ®Ých kh¸c
nhau. §Ó ®¶m b¶o lîi Ých cho tÊt c¶ nh÷ng ngêi nµy, TTCK ph¶i
ho¹t ®éng dùa trªn nguyªn t¾c giao dÞch c«ng b»ng. TÊt c¶ mäi
giao dÞch ph¶i ®îc thùc hiÖn trªn c¬ së nh÷ng quy ®Þnh chung,
nh÷ng ngêi tham gia thÞ trêng ®Òu b×nh ®¼ng trong viÖc thùc
hiÖn nh÷ng quy ®Þnh nµy. C¸c trêng hîp giao dÞch bÊt b×nh
®¼ng nh giao dÞch tay trong, sö dông vèn lín ®Ó ®Çu c¬ lòng
®o¹n gi¸... ®Òu bÞ nghiªm cÊm.
3.3.3- Nguyªn t¾c c«ng khai.
Mét yÕu tè hÕt søc quan träng ®èi víi ngêi ®Çu c¬ chøng
kho¸n lµ th«ng tin. §Ó TTCK ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶ vµ c«ng
b»ng th× c¸c tin tøc cã t¸c ®éng ®Õn sù thay ®æi gi¸ c¶ cña
chøng kho¸n cÇn ph¶i c«ng khai cung cÊp cho c¸c nhµ ®Çu t
nh»m t¹o cho hä cã c¬ héi ®Çu t nh nhau, ®ång thêi còng lµ
biÖn ph¸p quan träng ®Ó ng¨n chÆn c¸c hµnh vi gian lËn trong
kinh doanh chøng kho¸n lòng ®o¹n thÞ trêng. C¸c th«ng tin ®îc
c«ng khai th«ng qua c¸c ph¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng, Së giao
dÞch, c¸c c«ng ty chøng kho¸n vµ c¸c tæ chøc cã liªn quan kh¸c.
3.3.4- Nguyªn t¾c trung gian mua b¸n.
Trªn TTCK, c¸c giao dÞch ®îc thùc hiÖn th«ng qua tæ chøc
m«i giíi ®Ó ®¶m b¶o c¸c lo¹i chøng kho¸n ®îc giao dÞch lµ
chøng kho¸n thùc tÕ vµ hîp ph¸p, tr¸nh sù gi¶ m¹o, lõa ®¶o
trong giao dÞch. C¸c c«ng ty chøng kho¸n, b»ng viÖc thùc hiÖn
20
- Xem thêm -