Tài liệu Chính sách đối ngoại của campuchia dưới thời thủ tướng hun sen (1997 2017)

BỘ NGOẠI GIAO BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO HỌC VIỆN NGOẠI GIAO ------------------ ĐÀO ĐÌNH KỲ CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA CAMPUCHIA DƢỚI THỜI THỦ TƢỚNG HUN SEN (1997 - 2017) LU N NTI NS HUY NNG NHQU MÃ SỐ: 9 31 02 06 Hà Nội - 2019 NH QUỐ T BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NGOẠI GIAO HỌC VIỆN NGOẠI GIAO ------------------ ĐÀO ĐÌNH KỲ CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA CAMPUCHIA DƢỚI THỜI THỦ TƢỚNG HUN SEN (1997 - 2017) Chuyên ngành Mã số : Quan hệ quốc tế :9310206 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC 1. PGS.TS. Nguyễn Thị Quế 2. TS. Đỗ Thị Thanh Bình Hà Nội - 2019 LỜI CAM ĐOAN Nghiên cứu sinh xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của nghiên cứu sinh. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và có nguồn gốc rõ ràng. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Đào Đình Kỳ Đào Đình Kỳ LỜI CẢM ƠN Đằng sau mỗi bước trưởng thành đều có sự giúp đỡ tận tâm, tận tình của những người Thầy, người Cô, gia đình, đồng nghiệp và bè bạn. Trong 3 năm tìm hiểu, nghiên cứu và triển khai viết luận án Tiến sĩ này, nghiên cứu sinh có rất nhiều lời cảm ơn cần nói. Trước hết, tác giả muốn gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc nhất tới hai giáo viên hướng dẫn là PGS, TS Nguyễn Thị Quế - Học viện Chính trị Quốc gia Hồ hí Minh và TS Đỗ Thị Thanh Bình - Học viện Ngoại giao. Với sự chỉ bảo, hướng dẫn và luôn theo sát trong quá trình thực hiện luận án này, đã cho tác giả sự động viên, những bài học thiết thực cùng nhiều kinh nghiệm quý giá và bổ ích của một người làm công tác nghiên cứu khoa học. Các cô luôn khuyến khích tác giả hăng say nghiên cứu và động viên không bỏ cuộc trong thời điểm khó khăn nhất. Hai cô luôn là tấm gương làm việc, nghiên cứu không mệt mỏi, cho tác giả động lực để tiếp tục hoàn thành luận án đầy khó khăn này. Bên cạnh đó, luận án này sẽ không thể hoàn thành nếu không có sự giúp đỡ của các Thầy, ô giáo đã từng tham gia nhận xét, đánh giá luận án từ những ngày đầu hình thành ý tưởng GS, TS Trần Thị Vinh; GS, TS Nguyễn Thái Yên Hương: PGS, TS Nguyễn Vũ Tùng; PGS, TS Võ Kim ương; TS Đỗ Thị Thủy. Tác giả cũng xin bày tỏ lòng cảm ơn chân thành đến các chuyên gia về Campuchia và quan hệ quốc tế như Nguyên Phó Thủ tướng Vũ Khoan, TS. Trần Việt Thái, TS. Lê Đình Tĩnh, TS. Nguyễn Thành Văn, PGS, TS Dương Văn Huy, TS Nguyễn Thị Bích Ngọc … đã tạo điều kiện cho tác giả tiếp cận nguồn tài liệu và cho tác giả nhiều ý kiến quý báu để hoàn thành luận án này. Cuối cùng nhưng không kém phần quan trọng, nghiên cứu sinh xin gửi lời cảm ơn đặc biệt đến gia đình, những người vẫn luôn ủng hộ và sẻ chia trong những lúc tôi gặp nhiều khó khăn, những đêm khuya, những lúc tinh thần tôi dạo động nhất khi mà vợ mang bầu mệt mỏi, con ốm nhưng vẫn thức trắng nhiều đêm để chăm lo cho con, những lúc áp lực công việc nặng nề. Không một lời cảm ơn nào có thể xứng đáng với những hi sinh ấy./. MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT DANH MỤC CÁC BẢNG MỞ ĐẦU.....................................................................................................................................................1 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ HOẠCH ĐỊNH CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA CAMPUCHIA (1997-2017)........................................................................................................21 1.1. Một số vấn đề lý thuyết cơ bản về chính sách đối ngoại........................21 1.1.1. Khái niệm và lý thuyết chính sách đối ngoại.............................................21 1.1.1.1. Khái niệm chính sách đối ngoại...............................................................21 1.1.1.2. Lý thuyết chính sách đối ngoại.................................................................24 1.1.2. Phương pháp phân tích chính sách đối ngoại............................................28 1.1.2.1. Cấp độ hệ thống quốc tế...............................................................................28 1.1.2.2. Cấp độ quốc gia.................................................................................................29 1.1.2.3. Cấp độ cá nhân..................................................................................................30 1.2. Cơ sở hoạch định chính sách đối ngoại Campuchia.................................31 1.2.1. ơ sở lý luận..................................................................................................................31 1.2.1.1. Tư tưởng “CNXH Phật giáo Khmer”...................................................31 1.2.1.2. Tư tưởng đối ngoại Trung lập...................................................................33 1.2.1.3. Quan điểm của Thủ tướng Hun Sen về đối ngoại và hội nhập quốc tế........................................................................................................................................36 1.2.2. ơ sở thực tiễn..............................................................................................................39 1.2.2.1. Chính sách đối ngoại Campuchia trước năm 1997......................40 1.2.2.2. Tình hình Campuchia.....................................................................................45 1.2.2.3. Tình hình thế giới, khu vực và sự gia tăng ảnh hưởng của Trung Quốc và Mỹ đối với Campuchia..................................................................52 Tiểu kết.....................................................................................................................................................62 CHƢƠNG 2: NỘI DUNG VÀ QUÁ TRÌNH TRIỂN KHAI CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA CAMPUCHIA (1997-2017).........................................64 2.1. Nội dung chính sách đối ngoại của Campuchia (1997-2017).............64 2.1.1. Mục tiêu đối ngoại.....................................................................................................64 2.1.2. Nguyên tắc đối ngoại................................................................................................68 2.1.3. Phương châm đối ngoại..........................................................................................68 2.1.4. Nhiệm vụ đối ngoại...................................................................................................69 2.1.5. Phương hướng đối ngoại........................................................................................72 2.2. Quá trình triển khai chính sách đối ngoại Campuchia (1997-2017) . 73 2.2.1. Đối với các nước lớn.................................................................................................73 2.2.1.1. Đối với Trung Quốc.........................................................................................74 2.2.1.2. Đối với Mỹ.............................................................................................................82 2.2.1.3. Đối với Nhật Bản...............................................................................................89 2.2.2. Đối với các nước láng giềng................................................................................92 2.2.2.1. Đối với Việt Nam...............................................................................................92 2.2.2.2. Đối với Thái Lan.............................................................................................104 2.2.2.3. Đối với Lào........................................................................................................106 2.2.3. Đối với tổ chức khu vực và quốc tế..............................................................110 2.2.3.1. Đối với Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN)...........110 2.2.3.2. Đối với Liên Hợp Quốc (LHQ)..............................................................115 2.2.3.3. Đối với Tổ chức Thương mại thế giới (WTO)...............................117 Tiểu kết...................................................................................................................................................119 CHƢƠNG 3: ĐÁNH GIÁ CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CAMPUCHIA GIAI ĐOẠN 1997-2017 VÀ DỰ BÁO ĐẾN NĂM 2028....................................121 3.1. Đánh giá chính sách đối ngoại Campuchia (1997-2017).....................121 3.1.1. Thành tựu, hạn chế..................................................................................................121 3.1.1.1. Thành tựu............................................................................................................121 3.1.1.2. Hạn chế................................................................................................................127 3.1.2. Đặc điểm chính sách đối ngoại ampuchia (1997-2017)................129 3.1.2.1. Mang đậm dấu ấn cá nhân Thủ tướng Hun Sen..........................129 3.1.2.2. Mang tính thực dụng và linh hoạt........................................................133 3.1.3. Tác động đối với khu vực Đông Nam và Việt Nam......................136 3.1.3.1. Đối với khu vực Đông Nam Á/ASEAN...............................................136 3.1.3.2. Đối với Việt Nam............................................................................................138 3.2. Dự báo chính sách đối ngoại Campuchia đến năm 2028.............. 3.2.1. ơ sở dự báo ............................................................................... 3.2.1.1. Nhân tố bên ngoài ................................................................ 3.2.1.2. Nhân tố bên trong ................................................................ 3.2.2. Xu hướng chính sách đối ngoại ampuchia đến năm 2028 ....... 3.2.2.1. Đối với các nước lớn ............................................................ 3.2.2.2. Đối với các nước láng giềng ................................................ 3.2.2.3. Đối với tổ chức khu vực và quốc tế ...................................... Tiểu kết ......................................................................................................... KẾT LUẬN .................................................................................................. DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .............................................................................. DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................... PHỤ LỤC ..................................................................................................... Phụ lục 1: Mô hình “Gia đình trị” nhà Thủ tƣớng Hun Sen .................. Phụ lục 2: Nội các Chính phủ Hoàng gia Campuchia nhiệm kỳ VI (20182023).............................................................................................................. Phụ lục 3: Thể chế chính trị tại Campuchia ............................................. Phụ lục 4: Một số đảng chính trị chính tại Campuchia .......................... Phụ lục 5: Thông cáo về tăng cƣờng dân chủ và không gian chính trị tại Campuchia của Bộ Ngoại giao và Hợp tác quốc tế Campuchia ............. Phụ lục 6: Tốc độ tăng trƣởng GDP hàng năm của Campuchia giai đoạn 1997-2017...................................................................................................... 203 Phụ lục 7: Đầu tƣ trực tiếp nƣớc ngoài (FDI) vào Campuchia giai đoạn 1997-2017...................................................................................................... Phụ lục 8: 10 Dự án đầu tƣ của Trung Quốc tại Campuchia ................. Phụ lục 9: Các Đặc khu kinh tế tại Campuchia ....................................... Phụ lục 10: Chính sách đối ngoại của Campuchia với các tổ chức vực, quốc tế .................................................................................................. Phụ lục 11: Quá trình Campuchia gia nhập ASEAN .............................. Phụ lục 12: Tiến trình Campuchia trở thành thành viên của WTO ...... Phụ lục 13: Quan hệ Campuchia với Liên minh Châu Âu (EU) ............ Phụ lục 14: Quan hệ Campuchia với tổ chức khu vực khác...........................227 Phụ lục 15: Quan hệ Camphuchia với Trung Quốc..............................................241 Phụ lục 16: Quan hệ Campuchia với Việt Nam.......................................................242 Phụ lục 17: Tranh chấp biên giới Campuchia – Thái Lan...............................243 Phụ lục 18: 60 năm quan hệ Campuchia với Mỹ....................................................246 Phụ lục 19: Quan hệ Campuchia với Nhật Bản.......................................................251 Phụ lục 20: Vai trò của LHQ ở Campuchia................................................................253 Phụ lục 21: Các tổ chức của LHQ tại Campuchia.................................................255 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT STT Viết tắt 1. AC 2. ADB 3. ADMM + 4. AEC 5. AFTA 6. AIIB 7. AMM 8. ANQG 9. APEC 10. APSC 11. ARF 12. ASCC 13. ASEAN 14. ASEM 15. BRI 16. CARAT 17. CA-TBD 18. CCC 19. CCHR 20. CDC 21. CDCF 22. CGDK 23. CICP 24. CLMV 25. CNHT 26. CNP 27. CNRP 28. CNTD 29. CNXH 30. COC 31. CPK 32. CPP 33. DOC 34. DRP 35. EAS 36. EU 37. FDI 38. FTA 39. FUNCIN PEC 40. GDP 41. GMS 42. IMF 43. KEDP 44. LDP 45. NGO 46. ODA 47. RCAF 48. SEATO 49. SEZ 50. TAC 51. TBCN 52. TPP 53. TRP 54. UN 55. UNDP 56. UNTAC 57. USD 58. WB 59. WTO DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1: Lý thuyết chính sách đối ngoại........................................................... 26 Bảng 1.2: Đặc điểm nổi bật của một số lý thuyết chính sách đối ngoại..............26 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Campuchia là quốc gia nằm ở trung tâm khu vực Đông Nam lục địa. Vị trí địa - chính trị chiến lược của Campuchia không chỉ tạo lợi thế cho nước này tăng cường quan hệ với các nước láng giềng có chung biên giới mà còn cả các cường quốc trên thế giới, nhất là Trung Quốc, Mỹ, Nhật Bản, cũng như các tổ chức khu vực và quốc tế. Trong chiến lược đối với khu vực Đông Nam , Trung Quốc cho rằng, vị trí địa chính trị chiến lược của Campuchia có vai trò quan trọng đối với Trung Quốc nhằm tăng cường và gia tăng ảnh hưởng tại khu vực, đặc biệt là tổ chức khu vực còn nhiều lỏng lẻo như SE N. Trong khi đó, Mỹ cho rằng, mặc dù Campuchia không phải là ưu tiên số một trong chính sách đối ngoại của Mỹ tại khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương, nhưng vị trí và chính sách đối ngoại thực dụng “ngả hẳn về Trung Quốc” của Campuchia, buộc Mỹ phải giành sự quan tâm đặc biệt đến quốc gia Đông Nam này. Theo đó, ampuchia trở thành mục tiêu để các nước lớn tranh giành ảnh hưởng và là “con bài” để hiện thực hóa ý đồ của các nước lớn trong việc lôi kéo Campuchia vào vòng kiềm tỏa và làm “bàn đạp” mở rộng ảnh hưởng kinh tế - chính trị lên toàn khu vực. 1.2. Diễn biến tình hình chính trị nội bộ và sự điều chỉnh chính sách đối ngoại của ampuchia từ sau tái lập Vương quốc ampuchia (2013) đến nay đặt ra nhiều thách thức an ninh đối với khu vực Đông Nam và Việt Nam. Về đối nội, sau khi thành lập Chính phủ Hoàng gia ampuchia nhiệm kỳ I (1993-1998), tình hình chính trị ampuchia tương đối ổn định, song tiềm ẩn nhiều nhân tố phức tạp, đặc biệt là mâu thuẫn giữa các đảng phái chính trị, trực tiếp là giữa đảng Nhân 1 dân cầm quyền (CPP) và đảng đối lập ứu quốc bị giải thể (CNRP) ; tình trạng tham nhũng phổ biến, niềm tin của người dân vào đảng cầm quyền và vai trò của Thủ tướng Hun Sen có xu hướng giảm [85; tr.5]. Từ sau cuộc bầu cử Quốc hội năm 2013, đấu tranh quyền lực giữa PP và các đảng chính trị khác trở 1 Xem thêm: Phụ lục về các đảng phái chính trị tại Campuchia 2 nên gay gắt hơn, các cá nhân chính trị trong nước được sự hậu thuẫn từ bên ngoài (Mỹ/phương Tây), tăng cường các hoạt động tuyên truyền, chống phá, làm giảm uy tín, vai trò của hính phủ/Thủ tướng Hun Sen, đặc biệt là NRP đã bị giải thể nhưng ảnh hưởng vẫn còn mạnh mẽ trong đời sống chính trị tại Campuchia, khiến tình hình ampuchia diễn biến phức tạp hơn. Về đối ngoại, ampuchia chủ trương thực hiện chính sách đối ngoại trung lập linh hoạt, cân bằng quan hệ nước lớn, song vẫn xác định Trung Quốc là đối tác ưu tiên/ chỗ dựa số một trong chính sách đối ngoại nhằm đảm bảo vai trò cầm quyền lâu dài của PP/Thủ tướng Hun Sen. Nhìn lại lịch sử đối ngoại của Campuchia, Campuchia luôn theo đuổi một chính sách đối ngoại trung lập, thực dụng và linh hoạt nhằm hạn chế tối đa các hậu quả tiêu cực có thể tác động đến quốc gia này từ các cuộc cạnh tranh ảnh hưởng nước lớn; song với chính sách thực dụng, ampuchia cũng không ít lần “câu kết” với một nước lớn nhằm hiện thực hóa mục tiêu chiến lược của mình [91; tr.169]. Chính sách thực dụng trong quan hệ với các nước lớn của Campuchia, đặc biệt là với Trung Quốc đặt ra yêu cầu phải tìm hiểu để giúp chúng ta hiểu sâu hơn về chính sách của một nước nhỏ với một nước lớn trong bối cảnh tình hình thế giới, khu vực đang diễn biến phức tạp. Với đặc điểm văn hóa - dân tộc, tính thực dụng, linh hoạt trong chính sách đối ngoại và luôn đặt lợi ích riêng của dân tộc lên trên hết, chính sách đối ngoại của ampuchia đang bị tác động mạnh bởi các nhân tố bên ngoài, đặc biệt là Trung Quốc trong quan điểm và lập trường về một số vấn đề an ninh khu vực, đặc biệt là liên quan đến tranh chấp chủ quyền Biển Đông và việc triển khai các dự án thủy điện trên dòng chính sông Mê ông có nguy cơ phá vỡ sự đoàn kết trong SE N, tác động tiêu cực đến an ninh khu vực và Việt Nam. 1.3. Việt Nam và ampuchia là hai quốc gia láng giềng, có chung đường biên giới trên đất liền và trên biển, có mối quan hệ đặc biệt trong lịch sử, cùng đấu tranh chống kẻ thù chung trong quá khứ, hiện đang trong giai đoạn xây dựng và phát triển đất nước với chiến lược và sách lược cụ thể nhằm sớm đưa đất nước thoát khỏi tụt hậu về kinh tế, lạc hậu về khoa học công nghệ, khẳng định vị thế và 3 nâng cao hình ảnh quốc gia ở khu vực và trên trường quốc tế. Tuy nhiên, quan hệ Việt Nam - ampuchia không chỉ phát triển một cách thuận chiều mà thực tế đã trải qua nhiều biến động, thăng trầm trong lịch sử. hính quyền Thủ tướng Hun Sen/CPP mặc dù vẫn chủ trương duy trì quan hệ hợp tác toàn diện với Việt Nam, song một số vấn đề còn tồn tại trong quan hệ hai nước vẫn chưa được giải quyết dứt điểm, Campuchia tiếp tục lợi dụng vấn đề biên giới, Việt kiều, Khmer Kampuchea Krom (KKK)… để mặc cả nhằm trục lợi về chính trị. Những mâu thuẫn, tồn tại trong quan hệ hai nước, sự chống đối của các đảng chính trị đối lập cũng như sự tác động của nhân tố bên ngoài, nhất là nhân tố Trung Quốc, đã tác động lớn đến lòng tin chính trị giữa hai nước thời gian qua cũng như xu hướng quan hệ hai nước thời gian tới. Tính thiếu ổn định trong hệ thống chính trị, những mặt trái trong chính sách đối ngoại và sự tranh giành ảnh hưởng, đấu tranh phe phái trong nội bộ ampuchia tác động xấu đến quan hệ Việt Nam Campuchia. Thực tiễn quan hệ đối ngoại của Việt Nam nhiều năm qua đã cho thấy, Campuchia là một trong những nước có tầm quan trọng hàng đầu đối với Việt Nam trên nhiều lĩnh vực, đặc biệt là an ninh - quốc phòng và nhất là an ninh tuyến biên giới. Bất kỳ bất ổn nào trong tình hình chính trị tại ampuchia hay chính sách can thiệp từ bên ngoài cũng sẽ tác động không nhỏ đến quan hệ đối ngoại và lợi ích của Việt Nam trong quan hệ với ampuchia. Từ lý do trên, nghiên cứu sinh chọn đề tài “Chính sách đối ngoại của Campuchia dưới thời Thủ tướng Hun Sen (1997-2017)” làm luận án Tiến sĩ chuyên ngành Quan hệ quốc tế. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Nghiên cứu về Campuchia đã có nhiều công trình được công bố gồm sách, công trình nghiên cứu khoa học, các bài tạp chí trong và ngoài nước, trong đó tập trung vào 02 nhóm: 2.1. Nhóm công trình nghiên cứu về lịch sử Campuchia cận, hiện đại 4 2.1.1. Những nghiên cứu của tác giả Việt Nam Nguyễn Văn Hà (2010), Những vấn đề chính trị, kinh tế nổi bật của Campuchia giai đoạn 2011-2020 và tác động chủ yếu đến Việt Nam, đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ, Viện Nghiên cứu Đông Nam , Viện Hàn lâm Khoa học và Xã hội Việt Nam, đã có những phân tích sâu sắc về những biến động của ampuchia trên phương diện kinh tế, chính trị giai đoạn 2011-2020. Qua việc luận giải một số vấn đề liên quan đến thể chế chính trị, tình hình kinh tế - xã hội của ampuchia cũng như sự gia tăng ảnh hưởng của các nước lớn, đặc biệt là Trung Quốc và Mỹ đối với Campuchia, tác giả đã cho thấy tính hai mặt trong mối quan hệ giữa Campuchia với các nước lớn, các nước láng giềng khu vực. Trần Việt Thái (2014), Quá trình giải quyết vấn đề Campuchia trong chính sách đối ngoại Việt Nam giai đoạn 1979-1991 và một số bài học kinh nghiệm, luận án tiến sĩ chuyên ngành quan hệ quốc tế, Học viện Ngoại giao, đã làm rõ thực chất bản chất và nguyên nhân dẫn đến “Vấn đề ampuchia” giai đoạn 1979-1991; cách Việt Nam giải quyết “Vấn đề ampuchia” và bài học kinh nghiệm. Luận án nêu lên những đánh giá sắc bén về Campuchia và mối quan hệ giữa Việt Nam và ampuchia giai đoạn này. Nguyễn Văn Điểu và Nguyễn Thị Minh Thư (2016), Tìm hiểu về Campuchia, Nhà xuất bản Quân đội Nhân dân cung cấp cho độc giả những kiến thức cơ bản về ampuchia: Điều kiện tự nhiên, xã hội, chính trị, kinh tế; khái quát những vấn đề cơ bản trong chính sách đối ngoại trung lập, không liên kết, duy trì hòa bình với các nước láng giềng và các nước trên thế giới, không xâm lược hay can thiệp vào công việc nội bộ của nước khác; tuy nhiên, nội dung chỉ dừng lại ở mức độ đề cập thông tin, chưa có đánh giá, phân tích cụ thể. Nguyễn Thành Văn (2016), Biến đổi chính trị ở Campuchia giai đoạn giai đoạn 2014-2020 và tác động đến Việt Nam, đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ, Viện Nghiên cứu Đông Nam , Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam cũng đã tiến hành tổng kết và đánh giá những vấn đề kinh tế, chính trị, đối ngoại, an ninh - quốc phòng của Campuchia từ năm 2014 đến nay. Các tác giả tập trung