Môc lôc
Trang
Lêi cam ®oan..............................................................................................
i
Lêi c¶m ¬n..................................................................................................
ii
Môc lôc.......................................................................................................
iv
Danh môc c¸c ký hiÖu vµ ch÷ viÕt t¾t.........................................................
vii
Danh môc c¸c b¶ng.....................................................................................
ix
Danh môc c¸c h×nh ....................................................................................
xi
më ®Çu...........................................................................................................
1
Ch−¬ng 1. Tæng quan..............................................................................
3
1.1. T×nh h×nh nghiªn cøu b¶o tån c©y thuèc trªn thÕ giíi vµ mét sè
vÊn ®Ò cã liªn quan...........................................................................
3
1.2. T×nh h×nh nghiªn cøu vµ b¶o tån c©y thuèc ë ViÖt Nam nh÷ng
n¨m gÇn ®©y.............................................................................................
7
1.2.1. Vµi nÐt vÒ hiÖn tr¹ng nguån tµi nguyªn c©y thuèc....................................
7
1.2.2. T×nh h×nh nghiªn cøu b¶o tån c©y thuèc...................................................
9
1.3. T×nh h×nh nghiªn cøu vÒ Ngò gia b× h−¬ng, Ngò gia b× gai,
S©m vò diÖp, Tam thÊt hoang trªn thÕ giíi vµ ë ViÖt Nam...........
12
1.3.1. T×nh h×nh nghiªn cøu vÒ Ngò gia b× h−¬ng vµ Ngò gia b× gai..................
12
1.3.1.1. Trªn thÕ giíi...........................................................................................
12
1.3.1.2. ë ViÖt Nam............................................................................................
18
1.3.2. T×nh h×nh nghiªn cøu vÒ S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang.........................
22
1.3.2.1. Trªn thÕ giíi...........................................................................................
22
1.3.2.2. ë ViÖt Nam............................................................................................
29
Ch−¬ng 2. §èi t−îng, néi dung vµ ph−¬ng ph¸p Nghiªn cøu
36
2.1. §èi t−îng nghiªn cøu..............................................................................
36
2.2. Néi dung nghiªn cøu..............................................................................
36
2.2.1. Nghiªn cøu vÒ thùc vËt.............................................................................
36
2.2.2. Nghiªn cøu s¬ bé vÒ thµnh phÇn hãa häc..................................................
37
2.2.3. Nghiªn cøu b¶o tån...................................................................................
37
2.3. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu......................................................................
38
2.3.1. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu thùc vËt............................................................
2.3.2. Ph−¬ng ph¸p kh¶o s¸t s¬ bé thµnh phÇn ho¸ häc......................................
2.3.3. Ph−¬ng ph¸p nh©n gièng phôc vô cho môc ®Ých b¶o tån..........................
2.3.4. Ph−¬ng ph¸p xö lý sè liÖu.........................................................................
38
2.3.5. Trang thiÕt bÞ vµ dung m«i hãa chÊt..........................................................
41
2.4. §Þa ®iÓm nghiªn cøu..............................................................................
41
Ch−¬ng 3. kÕt qu¶ vµ bµn luËn...........................................................
42
3.1. Nghiªn cøu vÒ thùc vËt häc...................................................................
42
3.1.1. X¸c ®Þnh tªn khoa häc vµ ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cña c¸c loµi......................
42
3.1.1.1. Ngò gia b× h−¬ng...................................................................................
43
3.1.1.2. Ngò gia b× gai........................................................................................
44
3.1.1.3. S©m vò diÖp............................................................................................
47
3.1.1.4. Tam thÊt hoang......................................................................................
48
3.1.2. Sö dông chØ thÞ ADN (RAPD-PCR) ®Ó ®¸nh gi¸ sù ®a d¹ng di truyÒn vµ
gãp phÇn ph©n biÖt c¸c loµi Ngò gia b× h−¬ng, Ngò gia b× gai, S©m vò
diÖp vµ Tam thÊt hoang............................................................................
49
3.1.2.1. KÕt qu¶ t¸ch chiÕt ADN.........................................................................
49
3.1.2.2. Sö dông chØ thÞ RAPD-PCR ®Ó ®¸nh gi¸ sù ®a d¹ng di truyÒn..............
53
3.1.2.3. B−íc ®Çu x¸c ®Þnh tËp hîp mét sè chØ thÞ RAPD-PCR ®Æc tr−ng gãp
phÇn ph©n biÖt c¸c loµi Ngò gia b× h−¬ng, Ngò gia b× gai, S©m vò diÖp
vµ Tam thÊt hoang……………………………………….......................
66
3.1.3. Ph©n bè vµ hiÖn tr¹ng................................................................................
69
3.1.3.1. Ngò gia b× h−¬ng...................................................................................
69
3.1.3.2. Ngò gia b× gai........................................................................................
71
3.1.3.3. S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang............................................................
76
3.1.4. §Æc ®iÓm sinh th¸i, sinh tr−ëng - ph¸t triÓn vµ t¸i sinh tù nhiªn............
3.1.4.1. Ngò gia b× h−¬ng....................................................................................
79
3.1.4.2. Ngò gia b× gai.........................................................................................
82
3.1.4.3. S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang.............................................................
87
3.2. Nghiªn cøu s¬ bé thµnh phÇn ho¸ häc................................................
93
3.2.1. Ph©n tÝch s¬ bé thµnh phÇn hãa häc..........................................................
3.2.1.1. Ngò gia b× h−¬ng vµ Ngò gia b× gai.......................................................
93
38
39
40
79
93
3.2.1.2. S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang.............................................................
94
3.2.2. Ph©n tÝch tinh dÇu l¸ c¸c ®èi t−îng nghiªn cøu........................................
95
3.2.2.1. §Þnh l−îng tinh dÇu...............................................................................
96
3.2.2.2. Ph©n tÝch thµnh phÇn hãa häc cña tinh dÇu c¸c d−îc liÖu nghiªn cøu
b»ng ph−¬ng ph¸p s¾c ký khÝ khèi phæ (GC/MS) .................................
96
3.2.3. B−íc ®Çu x©y dùng dÊu v©n tay hãa häc b»ng s¾c ký láng cao ¸p
(SKLCA) cña c¸c d−îc liÖu........................................................................ 100
3.2.3.1. Ngò gia b× h−¬ng....................................................................................
101
3.2.3.2. Ngò gia b× gai........................................................................................
102
3.2.3.3. S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang.............................................................
103
3.3. Nghiªn cøu b¶o tån vµ kh¶ n¨ng nh©n trång, ph¸t triÓn.......................
105
3.3.1. Nghiªn cøu b¶o tån t¹i chç.......................................................................
105
3.3.1.1. Ngò gia b× h−¬ng......................................... ..........................................
105
3.3.1.2. Ngò gia b× gai.........................................................................................
107
3.3.1.3. S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang.............................................................
109
3.3.2. Nghiªn cøu b¶o tån chuyÓn chç ...............................................................
3.3.2.1. Nghiªn cøu vÒ kh¶ n¨ng nh©n gièng......................................................
111
111
3.3.2.2. Sù sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn cña c¸c loµi ®−îc b¶o tån chuyÓn chç...... 121
3.3.2.3. KÕt qu¶ b−íc ®Çu nghiªn cøu b¶o tån chuyÓn chç vµ trång thªm.........
134
3.3.2.4. TriÓn väng nh©n trång vµ ph¸t triÓn t¹i chç Ngò gia b× h−¬ng, Ngò
gia b× gai, S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang................................................ 141
3.3.2.5. X©y dùng d÷ liÖu phôc vô b¶o tån c¸c loµi Ngò gia b× h−¬ng, Ngò gia
b× gai, S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang...................................................... 146
KÕt luËn .......................................................................................................
147
®Ò nghÞ...........................................................................................................
149
Danh môc c«ng tr×nh khoa häc cña t¸c gi¶ liªn quan
®Õn luËn ¸n.................................................................................................. 150
Tµi liÖu tham kh¶o..................................................................................
152
C¸c phô lôc..................................................................................................
165
Danh môc c¸c ký hiÖu vµ ch÷ viÕt t¾t
ADN
Axit deoxyribonucleic
AFLP
§a h×nh ®é dµi c¸c ph©n ®o¹n ADN ®−îc khuÕch ®¹i
(Amplified Fragment Length Polymorphism)
BTTN
B¶o tån thiªn nhiªn
CE
§iÖn di mao qu¶n (Capillary Electrophoresis)
Cites
C«ng −íc th−¬ng m¹i quèc tÕ vÒ c¸c loµi ®«ng thùc vËt hoang
d· bÞ nguy hiÓm (Convention on Internationnal Trade in
Endangered Species of Wild Fauna and Flora)
DAD
X¸c ®Þnh phæ b»ng kü thuËt diode array (diode array detector)
D§VN
D−îc ®iÓn ViÖt Nam
§DSH
§a d¹ng sinh häc
FAO
Tæ chøc l−¬ng thùc vµ n«ng nghiÖp Liªn hiÖp quèc (The Food
and Agriculture Orgnization of the United Nations)
G
MÉu Ngò gia b× gai sö dông trong ph©n tÝch ADN
GC/MS
Ph−¬ng ph¸p s¾c ký khÝ khèi phæ (Gas Chromatography / Mass
Spectrophotometry)
H
MÉu Ngò gia b× h−¬ng sö dông trong ph©n tÝch ADN
HN
B¶o tµng thùc vËt (thuéc ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt,
ViÖn Khoa häc ViÖt Nam)
HNPM
B¶o tµng D−îc liÖu (thuéc Khoa Tµi nguyªn d−îc liÖu, ViÖn
D−îc liÖu, Bé Y TÕ)
HNU
B¶o tµng thùc vËt (thuéc Khoa Sinh häc, Tr−êng §¹i häc Khoa
häc tù nhiªn, §¹i häc Quèc gia Hµ Néi)
HPLC
S¾c ký láng cao ¸p (High Perfomance Liquid Chromatography,
cßn gäi lµ S¾c ký láng hiÖu n¨ng cao)
IUCN
Tæ chøc b¶o tån thiªn nhiªn quèc tÕ (The International Union
for Conservation of Nature and Natural Resouses)
KHKT
Khoa häc kü thuËt
NGBG
Ngò gia b× gai
NGBGL
Ngò gia b× gai l«ng
NGBH
Ngò gia b× h−¬ng
NXB
Nhµ xuÊt b¶n
PCR
Ph¶n øng chuçi trïng hîp ADN (Polymerase Chain Reaction)
RAPD-PCR §a h×nh c¸c ph©n ®o¹n ADN khuÕch ®¹i ngÉu nhiªn (Random
Amplified Polymorphic DNA)
RFLP
§a h×nh ®é dµi c¸c ®o¹n giíi h¹n (Restricted Fragment Length
Polymorphism)
RP-HPLC
S¾c ký láng cao ¸p ®¶o pha
RTQ
Rõng tù nhiªn cã trång Th¶o qu¶
SKLM
S¾c ký líp máng
SSC
ñy ban vÒ sù sèng sãt c¸c loµi (The Species Survial
Commission)
SSR
§a h×nh c¸c tr×nh tù lËp l¹i ®¬n gi¶n (Simple Sequence Repeats)
SVD
S©m vò diÖp
T
MÉu Tam thÊt hoang sö dông trong ph©n tÝch ADN
To / to
NhiÖt ®é
TB
Trung b×nh
tR / TR
Thêi gian l−u cña mÉu trong kü thuËt HPLC (Retention time)
TTH
Tam thÊt hoang
V
MÉu S©m vò diÖp sö dông trong ph©n tÝch ADN
VMC
V−ên m¸i che
VT
MÉu Panax l¸ xÎ n«ng (1 lÇn) trong ph©n tÝch ADN
VQG
V−ên Quèc gia
WWF
QuÜ b¶o vÖ ®éng vËt hoang d· thÕ giíi (The World Wildlife
Fund)
Danh Môc c¸c b¶ng
Trang
B¶ng 3.1. Danh s¸ch vµ kÝ hiÖu c¸c mÉu thùc vËt sö dông trong nghiªn cøu ph©n
tÝch ADN (chØ thÞ RAPD-PCR)………………………………………......
50
B¶ng 3.2. KÕt qu¶ ®o quang phæ hÊp thô dÞch chiÕt ADN tæng sè c¸c mÉu Ngò gia
b× h−¬ng (H) vµ Ngò gia b× gai (G)............................................................
51
B¶ng 3.3. KÕt qu¶ ®o mËt ®é quang phæ hÊp thô dÞch chiÕt ADN tæng sè c¸c mÉu
S©m vò diÖp (V), Tam thÊt hoang (T) vµ d¹ng l¸ xÎ n«ng (VT).................
52
B¶ng 3.4. Sè b¨ng RAPD-PCR ®a h×nh cña c¸c mÉu thuéc hai loµi Ngò gia b×
h−¬ng vµ Ngò gia b× gai ph©n tÝch víi 16 måi ngÉu nhiªn.........................
53
B¶ng 3.5. HÖ sè t−¬ng ®ång di truyÒn gi÷a c¸c mÉu nghiªn cøu cña hai loµi Ngò
gia b× h−¬ng (H) vµ Ngò gia b× gai (G).......................................................
58
B¶ng 3.6. Sè b¨ng RAPD-PCR ®a h×nh cña c¸c mÉu thuéc hai loµi S©m vò diÖp vµ
Tam thÊt hoang ph©n tÝch víi 13 måi ngÉu nhiªn......................................
60
B¶ng 3.7. HÖ sè t−¬ng ®ång di truyÒn gi÷a c¸c mÉu nghiªn cøu cña hai loµi S©m
vò diÖp (V), Tam thÊt hoang (T) vµ d¹ng l¸ xÎ n«ng (VT).........................
64
B¶ng 3.8
C¸c chØ thÞ RAPD-PCR ®ång h×nh vµ ®a h×nh cã thÓ sö dông gãp phÇn
ph©n biÖt hai loµi Ngò gia b× h−¬ng vµ Ngò gia b× gai...............................
66
B¶ng 3.9. C¸c chØ thÞ RAPD-PCR ®ång h×nh vµ ®a h×nh cã thÓ sö dông gãp phÇn
ph©n biÖt hai loµi S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang.....................................
68
B¶ng 3.10. C¸c ®Þa ph−¬ng ë ViÖt Nam ®· ph¸t hiÖn thÊy Ngò gia b× gai...................
74
B¶ng 3.11. KÕt qu¶ ®Þnh tÝnh mét sè nhãm chÊt chÝnh trong vá rÔ Ngò gia b× h−¬ng
vµ Ngò gia b× gai.........................................................................................
94
B¶ng 3.12. KÕt qu¶ ®Þnh tÝnh mét sè nhãm chÊt chÝnh trong th©n rÔ S©m vò diÖp vµ
Tam thÊt hoang...........................................................................................
95
B¶ng 3.13. KÕt qu¶ ®Þnh l−îng hµm l−îng tinh dÇu trong l¸ Ngò gia b× h−¬ng, Ngò
gia b× gai, S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang.................................................
96
B¶ng 3.14. KÕt qu¶ ph©n tÝch thµnh phÇn hãa häc tinh dÇu l¸ Ngò gia b×
h−¬ng..........................................................................................................
97
B¶ng 3.15. KÕt qu¶ ph©n tÝch thµnh phÇn hãa häc tinh dÇu l¸ Ngò gia b× gai..............
98
B¶ng 3.16. KÕt qu¶ ph©n tÝch thµnh phÇn hãa häc tinh dÇu l¸ S©m vò diÖp vµ Tam
thÊt hoang...................................................................................................
99
B¶ng 3.17. Tû lÖ n¶y mÇm cña h¹t Ngò gia b× gai........................................................
112
B¶ng 3.18. Mèi t−¬ng quan gi÷a ®−êng kÝnh hom vµ kh¶ n¨ng ra chåi vµ rÔ cña Ngò
gia b×nh h−¬ng vµ Ngò gia b× gai........................................................
114
B¶ng 3.19. KÕt qu¶ nh©n gièng Ngò gia b× h−¬ng vµ Ngò gia b× gai b»ng hom (th©n)
trong c¸c n¨m 2004 - 2006.........................................................................
116
B¶ng 3.20. Tû lÖ n¶y mÇm cña h¹t S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang............................
117
B¶ng 3.21. KÕt qu¶ thu thËp gièng S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang............................
118
B¶ng 3.22. KÕt qu¶ nh©n gièng S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang (b»ng th©n
rÔ)...............................................................................................................
119
B¶ng 3.23. Kh¶ n¨ng ra chåi cña Ngò gia b× h−¬ng vµ Ngò gia b× gai sau 3 th¸ng
trång ë v−ên −¬m.......................................................................................
121
B¶ng 3.24. Sù ph¸t triÓn l¸ cña Ngò gia b×nh h−¬ng vµ Ngò gia b× gai trong 12 th¸ng
trång ë v−ên −¬m…...................................................................................
122
B¶ng 3.25. Sù t¨ng tr−ëng chiÒu cao cña c©y chåi Ngò gia b× h−¬ng vµ Ngò gia b×
gai trong 12 th¸ng trång ë v−ên −¬m.........................................................
122
B¶ng 3.26. Sù t¨ng tr−ëng ®−êng kÝnh th©n cña Ngò gia b× h−¬ng vµ Ngò gia b× gai
trong 12 th¸ng trång ë v−ên −¬m...............................................................
124
B¶ng 3.27. Sù t¨ng tr−ëng chiÒu cao vµ ra chåi míi cña Ngò gia b× h−¬ng vµ Ngò
gia b× gai sau giai ®o¹n v−ên −¬m..............................................................
126
B¶ng 3.28. Tû lÖ ra hoa, kÕt qu¶ cña Ngò gia b× h−¬ng vµ Ngò gia b× gai theo dâi
qua c¸c n¨m ...............................................................................................
127
B¶ng 3.29. Sù t¨ng tr−ëng vÒ chiÒu cao (cm) cña S©m vò diÖp trång tõ th©n rÔ (cñ)
d−íi v−ên m¸i che vµ d−íi t¸n rõng trång Th¶o qu¶..................................
129
B¶ng 3.30. Sù t¨ng tr−ëng vÒ chiÒu cao (cm) cña Tam thÊt hoang trång tõ th©n rÔ
(cñ) d−íi v−ên m¸i che vµ d−íi t¸n rõng tù nhiªn cã trång Th¶o qu¶.......
130
B¶ng 3.31. Tû lÖ ra hoa cña S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang trång tõ th©n rÔ (cñ)
d−íi v−ên m¸i che vµ d−íi t¸n rõng tù nhiªn cã trångTh¶o qu¶................
131
B¶ng 3.32. Tû lÖ kÕt qu¶ cña S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang trång tõ th©n rÔ (cñ)
d−íi v−ên m¸i che vµ d−íi t¸n rõng tù nhiªn cã trångTh¶o qu¶................
132
B¶ng 3.33. Tû lÖ sèng cña c¸c c©y gieo tõ h¹t..............................................................
136
B¶ng 3.34. Tû lÖ sèng cña c¸c c©y nh©n gièng tõ hom th©n vµ th©n rÔ........................
136
Danh Môc c¸c h×nh
Trang
H×nh 3.1.
Ngò gia b× h−¬ng (cµnh mang nô hoa)....................................................
44
H×nh 3.2.
Ngò gia b× gai l«ng..................................................................................
46
H×nh 3.3.
Ngò gia b× gai (cµnh mang hoa) .............................................................
46
H×nh 3.4.
S©m vò diÖp (c©y cã qu¶ chÝn)................................................................
47
H×nh 3.5.
Tam thÊt hoang (c©y cã qu¶ chÝn)...........................................................
49
H×nh 3.6.
¶nh ®iÖn di ADN tæng sè c¸c mÉu Ngò gia b× h−¬ng (H) vµ Ngò gia
b× gai (G).................................................................................................
51
¶nh ®iÖn di ADN tæng sè c¸c mÉu S©m vò diÖp (V), Tam thÊt hoang
(T) vµ d¹ng l¸ xÎ n«ng (VT)....................................................................
52
¶nh ®iÖn di s¶n phÈm RAPD-PCR c¸c mÉu Ngò gai b× h−¬ng (H) vµ
Ngò gia b× gai (G) ®−îc khuÕch ®¹i b»ng måi OPC9..............................
54
¶nh ®iÖn di s¶n phÈm RAPD-PCR c¸c mÉu Ngò gia b× h−¬ng (H) vµ
Ngò gia b× gai (G) ®−îc khuÕch ®¹i b»ng måi OPA5.............................
55
S¬ ®å h×nh c©y quan hÖ di truyÒn gi÷a c¸c mÉu nghiªn cøu cña hai loµi
Ngò gia b× h−¬ng (H) vµ Ngò gia b× gai (G)...........................................
59
B¨ng ®ång h×nh cña c¸c mÉu S©m vò diÖp (V) vµ d¹ng l¸ xÎ n«ng (VT)
t−¬ng øng víi måi OPC1.........................................................................
61
H×nh 3.12.
B¨ng ®ång h×nh cña c¸c mÉu Tam thÊt hoang (T) t−¬ng øng víi måi OPA7
61
H×nh 3.13.
¶nh ®iÖn di s¶n phÈm RAPD-PCR cña c¸c mÉu S©m vò diÖp (V), d¹ng l¸
xÎ n«ng (VT) vµ Tam thÊt hoang (T) ®−îc khuÕch ®¹i b»ng måi OPA8.....
62
S¬ ®å h×nh c©y quan hÖ di truyÒn gi÷a c¸c mÉu nghiªn cøu cña S©m vò
diÖp (V), Tam thÊt hoang (T) vµ d¹ng l¸ xÎ n«ng (VT)..........................
65
¶nh ®iÖn di s¶n phÈm RAPD-PCR c¸c mÉu Ngò gia b× h−¬ng (H) vµ
Ngò gia b× gai (G) ®−îc khuÕch ®¹i b»ng måi OPA10...........................
67
¶nh ®iÖn di s¶n phÈm RAPD-PCR c¸c mÉu Ngò gia b× h−¬ng (H) vµ
Ngò gia b× gai (G) ®−îc khuÕch ®¹i b»ng måi OPA15...........................
68
H×nh 3.17.
B¶n ®å ®iÓm ph©n bè Ngò gia b× h−¬ng ë ViÖt Nam.......... ...................
70
H×nh 3.18.
B¶n ®å ®iÓm ph©n bè Ngò gia b× gai ë ViÖt Nam ..................................
71
H×nh 3.19.
B¶n ®å ®iÓm ph©n bè S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang ë ViÖt Nam........
77
H×nh 3.20.
Chåi ng¾n cña Ngò gia b× h−¬ng.............................................................
83
H×nh 3.21.
Ngò gia b× h−¬ng rông l¸........................................................................
83
H×nh 3.7.
H×nh 3.8.
H×nh 3.9.
H×nh 3.10.
H×nh 3.11.
H×nh 3.14.
H×nh 3.15.
H×nh 3.16.
H×nh 3.22.
Hoa Ngò gia b× h−¬ng mäc tõ chåi ng¾n................................................
83
H×nh 3.23.
Ngò gia b× h−¬ng cã cµnh mang qu¶ non................................................
83
H×nh 3.24.
Chåi gèc Ngò gia b× gai .........................................................................
86
H×nh 3.25.
Ngò gia b× gai rông l¸..............................................................................
86
H×nh 3.26.
Ngò gia b× gai ra hoa...............................................................................
86
H×nh 3.27.
Ngò gia b× gai cã qu¶ chÝn.................. ...................................................
86
H×nh 3.28.
Chåi th©n cña S©m vò diÖp .....................................................................
91
H×nh 3.29.
S©m vò diÖp ra hoa..................................................................................
91
H×nh 3.30.
S©m vò diÖp cã qu¶ chÝn..........................................................................
91
H×nh 3.31.
S©m vò diÖp cã th©n mang l¸ vµng óa vµ tµn lôi.....................................
91
H×nh 3.32.
Chåi th©n cña Tam thÊt hoang ................................................................
92
H×nh 3.33.
Tam thÊt hoang ra hoa.............................................................................
92
H×nh 3.34.
Tam thÊt hoang cã qu¶ chÝn ...................................................................
92
H×nh 3.35.
Tam thÊt hoang cã th©n mang l¸ vµng óa vµ tµn lôi................................
92
H×nh 3.36.
S¾c ký ®å SKLCA dÞch chiÕt toµn phÇn cña vá rÔ Ngò gia b× h−¬ng......
101
H×nh 3.37.
Phæ UV-VIS cña pic cã thêi gian l−u tR = 26.83 phót cña dÞch chiÕt vá
rÔ Ngò gia b× h−¬ng vµ cña syringin chuÈn.............................................
101
H×nh 3.38.
S¾c ký ®å SKLCA dÞch chiÕt toµn phÇn cña vá rÔ Ngò gia b× gai...........
102
H×nh 3.39.
S¾c ký ®å SKLCA dÞch chiÕt toµn phÇn cña S©m vò diÖp vµ phæ UVVIS cña c¸c pic cã tR t−¬ng øng lµ 38,82 phót vµ 40,69 phót ................
104
S¾c ký ®å SKLCA dÞch chiÕt toµn phÇn cña Tam thÊt hoang vµ phæ
UV-VIS cña c¸c pic cã tR t−¬ng øng lµ 38,02 phót vµ 39,70 phót .........
104
Ngò gia b× h−¬ng ë ®iÓm b¶o tån t¹i chç (Phã B¶ng - §ång V¨n - Hµ
Giang) ............................ ........................................................................
110
Ngò gia b× gai ë ®iÓm b¶o tån t¹i chç (§øc Xu©n - Th¹ch An - Cao
B»ng) ......................................................................................................
110
Tam thÊt hoang ë ®iÓm b¶o tån t¹i chç (B¶n Khoang - Sa Pa - Lµo
Cai)..........................................................................................................
110
H×nh 3.44.
H¹t Ngò gia b× gai...................................................................................
112
H×nh 3.45.
C©y con Ngò gia b× gai mäc tõ h¹t..........................................................
112
H×nh 3.46.
Hom gièng Ngò gia b× h−¬ng..................................................................
115
H×nh 3.47.
Hom gièng Ngò gia b× gai.......................................................................
115
H×nh 3.48.
Hom gièng Ngò gia b× h−¬ng ra chåi......................................................
115
H×nh 3.40.
H×nh 3.41.
H×nh 3.42.
H×nh 3.43.
H×nh 3.49.
Hom gièng Ngò gia b× gai ra chåi...........................................................
115
H×nh 3.50.
H¹t S©m vò diÖp......................................................................................
120
H×nh 3.51.
H¹t Tam thÊt hoang.................................................................................
120
H×nh 3.52.
C©y con S©m vò diÖp mäc tõ h¹t.............................................................
120
H×nh 3.53.
C©y con Tam thÊt hoang mäc tõ h¹t........................................................
120
H×nh 3.54.
Th©n rÔ (cñ) cña S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang...................................
120
H×nh 3.55.
Th©n rÔ (cñ) cña S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang ra chåi (sau khi ñ
gièng) .....................................................................................................
120
Sù t¨ng tr−ëng chiÒu cao cña c©y chåi Ngò gia b×nh h−¬ng vµ Ngò gia
b× gai trong 12 th¸ng trång ë v−ên −¬m.................................................
123
Sù t¨ng tr−ëng ®−êng kÝnh th©n cña Ngò gia b× h−¬ng vµ Ngò gia b×
gai trong 12 th¸ng trång ë v−ên −¬m......................................................
124
Tû lÖ ra hoa cña S©m vò diÖp trång ë v−ên m¸i che (VMC) vµ d−íi t¸n
rõng tù nhiªn cã trång Th¶o qu¶ (RTQ)..................................................
131
Tû lÖ ra hoa cña Tam thÊt hoang trång ë v−ên m¸i che (VMC) vµ d−íi
t¸n rõng tù nhiªn cã trång Th¶o qu¶ (RTQ)............................................
131
Tû lÖ kÕt qu¶ cña S©m vò diÖp trång ë v−ên m¸i che (VMC) vµ d−íi
t¸n rõng tù nhiªn cã trång Th¶o qu¶ (RTQ)............................................
133
Tû lÖ kÕt qu¶ cña Tam thÊt hoang trång ë v−ên m¸i che (VMC) vµ
d−íi t¸n rõng tù nhiªn cã trång Th¶o qu¶ (RTQ)....................................
133
V−ên b¶o tån Ngò gia b× h−¬ng ë Tr¹m nghiªn cøu trång c©y thuèc Sa
Pa (ViÖn D−îc LiÖu)...............................................................................
137
Ngò gia b× h−¬ng ®−îc trång thªm ®Ó b¶o tån t¹i Trung t©m KHKT
gièng c©y trång vµ gia sóc Phã B¶ng (Hµ Giang)...................................
137
Trång b¶o tån Ngò gia b× h−¬ng ë v−ên gia ®×nh ng−êi d©n (Phã B¶ng
- §ång V¨n - Hµ Giang)..........................................................................
138
V−ên b¶o tån Ngò gia b× gai ë Tr¹m nghiªn cøu trång c©y thuèc Sa Pa
(ViÖn D−îc LiÖu)....................................................................................
138
H×nh 3.66.
Ngò gia b× gai ®−îc trång ë v−ên gia ®×nh ng−êi d©n (Sa Pa - Lµo Cai)
139
H×nh 3.67.
Ngò gia b× gai ®−îc trång ë v−ên gia ®×nh ng−êi d©n (x· B¶n Khoang Sa Pa - Lµo Cai).......................................................................................
139
S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang ®−îc trång b¶o tån trong v−ên cã m¸i
che ë Tr¹m nghiªn cøu trång c©y thuèc Sa Pa (ViÖn D−îc LiÖu) .........
140
S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang ®−îc trång b¶o tån d−íi t¸n rõng tù
nhiªn cã trång Th¶o qu¶ ë x· B¶n Khoang - Sa Pa - Lµo Cai.................
140
H×nh 3.56.
H×nh 3.57.
H×nh 3.58.
H×nh 3.59.
H×nh 3.60.
H×nh 3.61.
H×nh 3.62.
H×nh 3.63.
H×nh 3.64.
H×nh 3.65.
H×nh 3.68.
H×nh 3.69.
Më ®Çu
Tõ ngµn x−a, cïng víi viÖc ph¸t hiÖn ra c¸c nguån thøc ¨n, con ng−êi
còng sím biÕt sö dông c¸c loµi c©y cá s½n cã ®Ó lµm thuèc ch÷a bÖnh vµ b¶o
vÖ søc kháe. Tr¶i qua hµng ngµn n¨m sµng läc vµ tÝch lòy, kho tµng kiÕn thøc
vÒ c©y thuèc cña nh©n lo¹i ngµy cµng trë nªn phong phó vµ hoµn thiÖn.
ViÖt Nam n»m trong vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa nãng vµ Èm, nªn
nguån tµi nguyªn thùc vËt phong phó vµ ®a d¹ng. Thªm vµo ®ã, céng ®ång c¸c
d©n téc ViÖt Nam tõ l©u ®êi còng ®· cã nhiÒu kinh nghiÖm sö dông c¸c lo¹i
c©y cá lµm thuèc. Song, víi sù gia t¨ng d©n sè nhanh, cïng víi viÖc khai th¸c
tµi nguyªn sinh vËt qu¸ møc, nguån c©y thuèc thiªn nhiªn ®· dÇn bÞ suy gi¶m
nghiªm träng. Kh«ng Ýt loµi vèn hiÕm gÆp, l¹i bÞ t¸c ®éng bëi sù khai th¸c
kh«ng kÕ ho¹ch nªn ®ang ®øng tr−íc nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng cao. V× vËy, vÊn
®Ò b¶o tån c©y thuèc nãi chung vµ nhÊt lµ nh÷ng loµi ®ang bÞ ®e däa trë thµnh
mèi quan t©m hµng ®Çu trong chiÕn l−îc b¶o tån ®a d¹ng sinh häc (§DSH) ë
n−íc ta. Trong tÊt c¶ c¸c KÕ ho¹ch hµnh ®éng §DSH, c¸c ®Ò ¸n b¶o tån nguån
gen thùc vËt, ®éng vËt vµ vi sinh vËt cña ViÖt Nam còng nh− nhiÒu ch−¬ng
tr×nh, dù ¸n b¶o tån kh¸c ®Òu coi c©y thuèc lµ ®èi t−îng cÇn −u tiªn [20, 34,
50, 63, 68].
Theo c¸c tµi liÖu ®· c«ng bè, c©y thuèc thuéc diÖn bÞ ®e däa ë ViÖt
Nam hiÖn ®· lªn tíi con sè trªn 100 loµi [7, 61]. Trong ®ã, riªng hä Ngò gia b×
(Araliaceae) ®· cã ®Õn 7 loµi. Ngo¹i trõ loµi S©m ngäc linh - Panax
vietnamensis Ha et Grushv. ®· ®−îc chó ý, quan t©m ®Õn kh©u b¶o vÖ vµ nh©n
trång ngay sau khi ph¸t hiÖn, c¸c loµi cßn l¹i d−êng nh− ch−a ®−îc ®Çu t−
nghiªn cøu s©u vÒ c«ng t¸c b¶o tån vµ ph¸t triÓn. Trong sè ®ã, ®¸ng chó ý nhÊt
lµ S©m vò diÖp - Panax bipinnatifidus Seem., Tam thÊt hoang - P.
stipuleanatus H.T.Tsai & K.M.Feng, Ngò gia b× h−¬ng - Acanthopanax
1
gracilistylus W.W.Smith vµ Ngò gia b× gai - A. trifoliatus (L.) Merr.. §©y lµ
bèn loµi c©y thuèc quÝ, nh−ng ph¹m vi ph©n bè vµ kÝch th−íc quÇn thÓ cña
chóng rÊt nhá hoÆc ®· trë nªn hiÕm gÆp (Ngò gia b× gai) kh«ng chØ ë ViÖt
Nam, mµ c¶ trªn ph¹m vi toµn thÕ giíi.
Do cã gi¸ trÞ sö dông vµ kinh tÕ cao, c¶ bèn loµi nµy ®· bÞ t×m kiÕm,
khai th¸c ®Õn møc kiÖt quÖ trong tù nhiªn. S©m vò diÖp, Tam thÊt hoang, Ngò
gia b× h−¬ng ®· ®−îc xÕp h¹ng ®ang cùc kú nguy cÊp (CR), Ngò gia b× gai
còng ®−îc xÕp ë møc ®ang bÞ nguy cÊp (EN) ë ViÖt Nam [61].
§Ó gãp phÇn b¶o tån cã hiÖu qu¶ c¸c loµi c©y thuèc ®ang bÞ ®e däa kÓ
trªn, chóng t«i ®· tiÕn hµnh ®Ò tµi “Nghiªn cøu mét sè ®Æc ®iÓm sinh häc
cña bèn loµi c©y thuèc quÝ (Acanthopanax gracilistylus W.W.Smith, A.
trifoliatus (L.) Merr., Panax bipinnatifidus Seem., P. stipuleanatus
H.T.Tsai & K.M.Feng) thuéc hä Ngò gia b× (Araliaceae) ë ViÖt Nam
nh»m b¶o tån vµ ph¸t triÓn”.
§Ò tµi ®−îc thùc hiÖn nh»m môc ®Ých n¾m ®−îc c¸c ®Æc ®iÓm sinh häc
c¬ b¶n (vÒ sù ph©n bè, ®Æc ®iÓm sinh th¸i, tÝnh ®a d¹ng di truyÒn, kh¶ n¨ng
t¸i sinh vµ nh©n trång) cïng víi mét sè dÉn liÖu vÒ gi¸ trÞ sö dông (thµnh
phÇn hãa häc cña mét sè nhãm chÊt sinh häc thø cÊp) cña bèn loµi trªn lµm
c¬ së cho viÖc b¶o tån ®i ®«i víi nh©n trång ph¸t triÓn t¹i chç ë ViÖt Nam.
2
Ch−¬ng 1. Tæng quan tµi liÖu
1.1. T×nh h×nh nghiªn cøu b¶o tån c©y thuèc trªn thÕ
giíi vµ mét sè vÊn ®Ò cã liªn quan
C©y thuèc lµ nhãm tµi nguyªn thùc vËt cã gi¸ trÞ, liªn quan trùc tiÕp
®Õn viÖc b¶o vÖ søc khoÎ céng ®ång. Kinh nghiÖm sö dông c¸c loµi c©y thuèc
®· ®−îc ghi nhËn tõ c¸ch ®©y hµng ngh×n n¨m [77, 93, 150]. Theo −íc tÝnh
cña QuÜ quèc tÕ b¶o vÖ ®éng vËt hoang d· (WWF), cã kho¶ng tõ 35.000 ®Õn
70.000 loµi (trong sè 250.000 loµi c©y) ®−îc sö dông vµo môc ®Ých ch÷a bÖnh
trªn toµn thÕ giíi [49]. Trong ®ã, riªng Trung Quèc ®· c«ng bè tíi h¬n 10.000
loµi [93, 99, 150]; Ên §é cã kho¶ng 6.000 loµi [78, 93]; Vïng nhiÖt ®íi ch©u
Mü cã h¬n 1900 loµi thùc vËt cã hoa ®−îc sö dông lµm thuèc [93]; ngoµi ra ë
c¸c n−íc ch©u Phi, nh− Zaire, Botsoana, Kenia,… còng cã hµng tr¨m loµi c©y
thuèc ®−îc sö dông réng r·i.
Theo b¸o c¸o cña Tæ chøc y tÕ thÕ giíi (WHO), cã kho¶ng 80% d©n sè
ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn (chiÕm kho¶ng 3,5 - 4 tû ng−êi trªn thÕ giíi) cã
nhu cÇu ch¨m sãc søc khoÎ ban ®Çu phô thuéc vµo nÒn y häc cæ truyÒn. Trong
®ã, phÇn lín c¸c thuèc ®−îc sö dông cã nguån gèc tõ c©y cá [49, 148]. Tuy
vËy, viÖc khai th¸c qu¸ møc vµ thiÕu qui ho¹ch c¸c nguån tµi nguyªn thiªn
nhiªn cña con ng−êi ®· dÉn ®Õn sù b¸o ®éng vÒ hiÖn t−îng thu hÑp ®¸ng kÓ ®a
d¹ng sinh häc (§DSH). Theo t− liÖu cña Tæ chøc b¶o tån thiªn nhiªn quèc tÕ
(IUCN), trong sè 43.000 loµi thùc vËt mµ tæ chøc nµy ®· thèng kª, cã tíi 30.000
loµi ®−îc xÕp vµo diÖn bÞ ®e do¹ [104, 105], trong ®ã cã nhiÒu loµi c©y thuèc.
ë Trung Quèc, theo nh÷ng tµi liÖu ®· c«ng bè, hiÖn t¹i ®· x¸c ®Þnh cã
trªn 200 loµi c©y thuèc thuéc diÖn bÞ ®e däa tuyÖt chñng ë cÊp quèc gia. VÝ dô
nh− mét sè loµi thuéc chi Dioscorea, Fritillarria cirrhosa, Iphigenia indica,
3
Nervilia fordii... ®ang ®øng tr−íc nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng [99, 150]. ë
Bangladesh, mét sè c©y thuèc quÝ nh− Tylophora indica, Zannia indica…
tr−íc kia dÔ t×m nay trë nªn hiÕm. HoÆc nh− víi loµi Rauvolfia serpentina,
vèn mäc tù nhiªn kh¸ phæ biÕn ë Ên §é, Srilanca, Th¸i Lan… vµ cã thÓ khai
th¸c mçi n¨m ®−îc kho¶ng 1000 tÊn nguyªn liÖu ®Ó xuÊt sang thÞ tr−êng ¢u Mü, lµm thuèc ®iÒu trÞ huyÕt ¸p, hiÖn nay còng ®· bÞ c¹n kiÖt do khai th¸c liªn
tôc trong nhiÒu n¨m [62]. Mét sè loµi nh− Hoµng liªn (Coptis chinensis vµ C.
teeta) ®· tõng ®−îc khai th¸c trong tù nhiªn ë Trung Quèc vµ Ên §é, nay ®·
trë nªn rÊt hiÕm vµ ph¶i ®−a vµo trång [77].
Cã thÓ thÊy r»ng, nguyªn nh©n g©y nªn sù suy tho¸i nghiªm träng nµy
tr−íc hÕt lµ do sù khai th¸c qu¸ møc vµ do m«i tr−êng sèng bÞ hñy diÖt. Thùc
tÕ ®ã kh«ng chØ diÔn ra ®èi víi c¸c loµi c©y thuèc, mµ gÇn nh− ®èi víi hÇu hÕt
c¸c nhãm tµi nguyªn thùc vËt cã gi¸ trÞ sö dông cao. Trong vµi chôc n¨m trë
l¹i ®©y, víi môc ®Ých khuyÕn c¸o vµ ®Þnh h−íng cho c«ng t¸c b¶o tån, ñy ban
vÒ sù sèng sãt c¸c loµi (SSC) thuéc IUCN ®· cè g¾ng thu thËp th«ng tin x¸c
lËp nªn Danh lôc ®á, bao gåm c¸c loµi ®éng - thùc vËt bÞ ®e däa tiªu diÖt ë qui
m« toµn cÇu. NhiÒu quèc gia còng ®· biªn so¹n c¸c bé S¸ch ®á cña quèc gia
nh−: Liªn X« (cò), Ên §é, Trung Quèc, Indonesia, Nam Phi... [87, 126, 156].
Hµng n¨m IUCN vÉn th−êng xuyªn cËp nhËt c¸c loµi vµo trong Danh lôc ®á
(IUCN Red List), nh»m khuyÕn c¸o cho c«ng t¸c b¶o tån [107].
N¨m 1973, “C«ng −íc th−¬ng m¹i quèc tÕ vÒ nh÷ng loµi ®éng - thùc vËt
hoang d· bÞ nguy hiÓm” (CITES) ®· ra ®êi [65, 80]. Theo c«ng −íc nµy, nhiÒu
loµi ®éng vËt vµ thùc vËt ®· ®−îc ®−a vµo danh s¸ch bÞ cÊm hay h¹n chÕ
th−¬ng m¹i trªn ph¹m vi toµn cÇu. Trong ®ã, cã kh«ng Ýt loµi lµ c©y hay con
®−îc dïng lµm thuèc. N¨m 1988, Héi th¶o quèc tÕ vÒ b¶o tån c©y thuèc ë
Th¸i Lan ®· ra “Tuyªn ng«n Chiang Mai”, trong ®ã, ®¸nh gi¸ cao tÇm quan
träng cña c©y thuèc trong viÖc ch¨m sãc søc kháe con ng−êi, còng nh− ®¸nh
4
gi¸ tiÒm n¨ng vµ gi¸ trÞ kinh tÕ cña c©y thuèc. §ång thêi b¶n tuyªn ng«n nµy
còng ®· kªu gäi Liªn Hîp quèc vµ c¸c quèc gia thµnh viªn, cïng víi c¸c tæ
chøc quèc tÕ kh¸c, cÇn cã nh÷ng hµnh ®éng thiÕt thùc ®Ó b¶o tån tµi nguyªn
c©y thuèc. §iÒu nµy còng chÝnh lµ sù b¶o tån gi¸ trÞ cña §DSH trong c¸c nÒn
v¨n hãa cña mçi quèc gia [42, 62]. Theo Akerele (1991), vÊn ®Ò b¶o tån c©y
thuèc ë c¸c quèc gia chÝnh lµ sù nhËn biÕt vµ b¶o tån gi¸ trÞ sö dông cña
chóng trong y häc d©n téc [77]. §Ò cËp ®Õn b¶o tån nh÷ng loµi c©y thuèc ®ang
bÞ ®e däa, Hamann (1991) còng cho r»ng kh«ng cã c¸ch nµo kh¸c lµ ph¶i n¾m
v÷ng vÒ ph©n bè, t×nh h×nh hiÖn tr¹ng cña chóng ®Ó thiÕt lËp c¸c khu vùc b¶o
tån t¹i chç (in situ) vµ b¶o tån chuyÓn chç (ex situ) [97].
Ph−¬ng ph¸p b¶o tån t¹i chç th−êng ®−îc thùc hiÖn b»ng viÖc x©y dùng
c¸c khu rõng cÊm nghiªm ngÆt hoÆc c¸c v−ên quèc gia, mµ ë ®ã c©y thuèc vµ
c¸c loµi sinh vËt kh¸c ®−îc gi÷ nguyªn vÑn vµ l©u dµi trong c¸c hÖ sinh th¸i tù
nhiªn khëi thñy cña chóng. B¶o tån chuyÓn chç lµ b¶o tån c¸c bé phËn hîp
thµnh cña §DSH bªn ngoµi m«i tr−êng sèng tù nhiªn cña chóng. NghÜa lµ duy
tr× c¸c c¬ thÓ vµ bé phËn sèng cña sinh vËt trong nh÷ng ®iÒu kiÖn, ph−¬ng tiÖn
nh−: v−ên thùc vËt, ng©n hµng h¹t (seed bank), ng©n hµng gen in vitro (in vitro
gene bank) [41, 97, 100, 120, 122].
ChÝnh v× vËy, ®Ó tiÕn hµnh b¶o tån cã hiÖu qu¶ th× vÊn ®Ò triÓn khai c¸c
nghiªn cøu nh»m hoµn thiÖn c¸c dÉn liÖu khoa häc cña c¸c loµi cÇn b¶o tån lµ
hÕt søc quan träng. Trªn thÕ giíi hiÖn nay, trong viÖc triÓn khai c¸c lÜnh vùc
nghiªn cøu vÒ ph©n lo¹i, b¶o tån, chän t¹o gièng… ngoµi viÖc sö dông c¸c chØ
thÞ h×nh th¸i, c¸c nhµ nghiªn cøu cßn sö dông c¸c chØ thÞ hãa häc vµ chØ thÞ
ph©n tö ADN nh»m x©y dùng c¸c d÷ liÖu ®Çy ®ñ vÒ tõng loµi [66, 86, 94]. C¸c
chØ thÞ h×nh th¸i lµ chØ thÞ ®· ®−îc sö dông tõ l©u ®êi, th«ng qua c¸c th«ng sè
nh− h×nh d¹ng, kÝch th−íc, mµu s¾c… cña c¸c c¬ quan sinh d−ìng vµ nhÊt lµ
c¬ quan sinh s¶n. Nh−ng ph−¬ng ph¸p nµy phÇn nµo phô thuéc vµo viÖc cã thu
5
thËp ®−îc mÉu cã ®ñ bé phËn hoa qu¶ hay kh«ng. Ngoµi ra, cßn cã nh÷ng loµi
cã nh÷ng ®Æc ®iÓm rÊt gièng nhau, dÔ g©y nhÇm lÉn trong qu¸ tr×nh ph©n tÝch.
Mét ph−¬ng ph¸p kh¸c ®−îc sö dông ®Ó kiÓm ®Þnh ®èi víi c¸c d−îc liÖu lµ sö
dông c¸c chØ thÞ hãa häc. Cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch hãa häc kh¸c nhau
®· ®−îc sö dông trong nghiªn cøu vµ kiÓm ®Þnh d−îc liÖu tõ c©y thuèc, bao
gåm s¾c ký líp máng (SKLM), s¾c ký láng cao ¸p (HPLC), ®iÖn di mao qu¶n
(CE), vv…§Æc ®iÓm chung cña c¸c ph−¬ng ph¸p nµy lµ cho kÕt qu¶ nhanh,
chÝnh x¸c vµ cã thÓ cho c¸c th«ng sè vÒ cÊu tróc hãa häc ( khi kÕt hîp víi c¸c
kü thuËt phæ UV-VIS, phæ khèi…). Tuy nhiªn, mét nh−îc ®iÓm cña c¸c chØ
thÞ hãa häc lµ c¸c nguån nguyªn liÖu sau chÕ biÕn cña cïng mét loµi c©y thuèc
còng cã thÓ rÊt kh¸c nhau hoÆc nguyªn liÖu ®−îc thu tõ c¸c vïng ®Þa lý kh¸c
nhau còng cã thÓ cho thµnh phÇn vµ hµm l−îng c¸c chÊt biÕn ®æi...Sù ph¸t
triÓn cña Di truyÒn häc vµ Sinh häc ph©n tö vµi chôc n¨m trë l¹i ®©y cïng víi
viÖc ph¸t triÓn nhiÒu kü thuËt ph©n tÝch c¸c chØ thÞ ADN ®· cung cÊp thªm
mét c«ng cô bæ sung cho c«ng t¸c nghiªn cøu ph©n lo¹i, ph©n tÝch §DSH, x¸c
®Þnh ®Æc tr−ng c¸ thÓ vµ kho¶ng c¸ch di truyÒn gi÷a c¸c quÇn thÓ nh»m môc
®Ých ®Þnh h−íng b¶o tån vµ chän t¹o gièng. Nh÷ng chØ thÞ ADN ®−îc dïng
phæ biÕn trong c«ng t¸c ph©n lo¹i cã thÓ kÓ ®Õn bao gåm: ®a h×nh ®é dµi c¸c
®o¹n giíi h¹n RFLP (restricted fragment length polymorphism) vµ c¸c chØ thÞ
dùa trªn ph−¬ng ph¸p PCR, nh− ®a h×nh c¸c ph©n ®o¹n ADN khuÕch ®¹i ngÉu
nhiªn RAPD-PCR (random amplified polymorphic DNA), RFLP-PCR, ®a
h×nh ®é dµi c¸c ph©n ®o¹n khuÕch ®¹i AFLP (amplified fragment length
polymorphism), ®a h×nh c¸c tr×nh tù lËp l¹i ®¬n gi¶n SSR (simple sequence
repeats), v.v... So víi chØ thÞ h×nh th¸i vµ hãa häc, chØ thÞ ADN cã nhiÒu lîi thÕ
râ rÖt v× nã hÇu nh− kh«ng bÞ ¶nh h−ëng bëi c¸c yÕu tè m«i tr−êng, tuæi vµ
®iÒu kiÖn sinh th¸i - n¬i xuÊt xø cña nguån nguyªn liÖu. ChÝnh tõ viÖc øng
dông nh÷ng kÕt qu¶ ph©n tÝch ®Æc tr−ng ADN, Wen, J. (1996, 2000) ®· gãp
phÇn kh¼ng ®Þnh ë bËc ph©n lo¹i loµi mét sè taxon thuéc chi Panax ë Trung
6
Quèc vµ §«ng ¸ [143, 145]. H¬n thÕ n÷a, viÖc øng dông c¸c dÊu hiÖu ®Æc
tr−ng cña ADN cßn gióp c¸c nhµ sinh häc ®¸nh gi¸ ®−îc chÝnh x¸c møc ®é ®a
d¹ng di truyÒn cña nhiÒu loµi c©y cá kh¸c nhau, trong ®ã cã c¸c loµi thuéc chi
Panax L. [79]. Nh− vËy, cã thÓ thÊy râ viÖc kÕt hîp c¶ ba lo¹i chØ thÞ h×nh th¸i,
hãa häc vµ di truyÒn (ADN) trong c¸c nghiªn cøu vÒ ph©n lo¹i vµ b¶o tån c¸c
loµi c©y thuèc sÏ gãp phÇn mang l¹i hiÖu qu¶ cao vµ cã tÝnh bæ sung cho nhau.
1.2. T×nh h×nh nghiªn cøu vµ b¶o tån c©y thuèc ë ViÖt
Nam nh÷ng n¨m gÇn ®©y
1.2.1. Vµi nÐt vÒ hiÖn tr¹ng nguån tµi nguyªn c©y thuèc
ViÖt Nam n»m däc trªn b¸n ®¶o §«ng D−¬ng, kÐo dµi theo h−íng B¾c Nam h¬n 1600 km, tõ 6o5’ (ë c¸c ®¶o) ®Õn 23o22' ®é vÜ b¾c vµ chiÒu ngang lµ
14o kinh tuyÕn tõ 102o30' ®Õn 116o kinh ®é ®«ng. Tæng diÖn tÝch ®Êt liÒn
kho¶ng 330.000 km2, víi gÇn 4/5 diÖn tÝch lµ ®åi nói. Nói cao nhÊt lµ Hoµng
Liªn S¬n, cã ®Ønh Fanxip¨ng cao 3143 m. ViÖt Nam n»m trong vïng khÝ hËu
nhiÖt ®íi giã mïa, nãng vµ Èm, cã hÖ thùc vËt rÊt phong phó vµ ®a d¹ng.
Trong ®ã, cã h¬n 10.000 loµi thùc vËt bËc cao cã m¹ch, gÇn 800 loµi rªu, 600
loµi nÊm, trªn 2.000 loµi t¶o [1, 6, 18, 38, 66].
Tõ ngµn x−a, ®ång bµo c¸c d©n téc ViÖt Nam ®· cã truyÒn thèng sö
dông nguån tµi nguyªn c©y cá lµm thuèc ch÷a bÖnh. Ngay tõ c¸c thÕ kû XIV XIX, nhiÒu danh y ViÖt Nam ®· s−u tÇm, ®óc kÕt kinh nghiÖm cña nh©n d©n
vµ x©y dùng nªn nh÷ng bé s¸ch c©y thuèc cßn l−u truyÒn ®Õn ngµy nay, nh−
Nam d−îc thÇn hiÖu cña TuÖ TÜnh, LÜnh nam b¶n th¶o cña H¶i Th−îng L·n
¤ng, Nam d−îc chØ danh truyÒn cña NguyÔn Quang Tu©n...[28, 29, 69]. Tõ
thêi Ph¸p thuéc, ®· cã mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ c©y cá nh−: "Thùc vËt
chÝ ®¹i c−¬ng §«ng D−¬ng", "Danh môc nh÷ng s¶n phÈm ë §«ng D−¬ng"...
do mét sè nhµ thùc vËt ng−êi Ph¸p thu thËp vµ tiÕn hµnh. Nh÷ng c«ng tr×nh ®ã
®· ghi nhËn nhiÒu loµi thùc vËt cã gi¸ trÞ lµm thuèc [153, 154, 155].
7
Ngay sau khi hßa b×nh lËp l¹i, thèng nhÊt ®Êt n−íc, c«ng t¸c ®iÒu tra
nghiªn cøu c©y thuèc ®· cã nhiÒu thµnh tÝch ®¸ng kÓ. §iÓn h×nh lµ c«ng tr×nh
"Nh÷ng c©y thuèc vµ vÞ thuèc ViÖt Nam" cña §ç TÊt Lîi, "C©y cá ViÖt Nam"
cña Ph¹m Hoµng Hé hay "Tõ ®iÓn c©y thuèc ViÖt Nam" cña Vâ V¨n Chi...
[17, 18, 37, 45]. C¸c kÕt qu¶ ®iÒu tra d−îc liÖu cña ViÖn D−îc liÖu tõ n¨m
1961 ®Õn n¨m 1985, ®· ph¸t hiÖn 1.863 loµi c©y thuèc. §Õn n¨m 2000, sè loµi
c©y thuèc ®−îc ph¸t hiÖn ®· lªn tíi 3.830 loµi, thuéc 296 hä thùc vËt [16, 75].
Theo tµi liÖu c«ng bè míi nhÊt, ®Õn n¨m 2005, sè l−îng c¸c loµi thùc vËt vµ
nÊm ®−îc sö dông lµm thuèc ®· t¨ng lªn lµ 3.948 loµi, thuéc 1.572 chi vµ 307
hä thùc vËt [63].
Thùc tÕ cho thÊy, nhu cÇu vÒ thuèc tõ th¶o d−îc ngµy cµng t¨ng. Theo
thèng kª cña ngµnh Y tÕ, mçi n¨m ViÖt Nam tiªu thô tõ 30.000 - 50.000 tÊn
c¸c lo¹i d−îc liÖu kh¸c nhau. Cßn khèi l−îng d−îc liÖu ®Ó xuÊt khÈu tõ 5.000
®Õn 10.000 tÊn / n¨m (t−¬ng ®−¬ng kho¶ng 15 triÖu USD) [24, 62].
Ph¶i nãi r»ng, mÆc dï ch−a thèng kª ®Çy ®ñ, song c¸c dÉn liÖu kÓ trªn
còng ®· nãi lªn sù phong phó vµ tÇm quan träng cña tµi nguyªn c©y thuèc ViÖt
Nam. Tuy nhiªn, hiÖn nay nguån tµi nguyªn c©y thuèc nµy kh«ng cßn nguyªn
vÑn n÷a. §ã lµ do viÖc khai th¸c å ¹t vµ n¹n ph¸ rõng lµm n−¬ng rÉy ®· dÉn
®Õn t×nh tr¹ng nguån c©y thuèc ë ViÖt Nam ngµy cµng c¹n kiÖt. VÝ dô c©y
Vµng ®¾ng - Coscinium fenestratum (Gaertn.) Colebr., tõ n¨m 1980 - 1990
tÝnh trung b×nh khai th¸c tõ 1.000 ®Õn 2.500 tÊn / n¨m. §Õn n¨m 1991 - 1995
chØ cßn 200 tÊn / n¨m. Vµ tõ 1995 ®Õn nay, vÒ c¬ b¶n ë ViÖt Nam kh«ng cßn
Vµng ®¾ng ®Ó khai th¸c n÷a. Hay mét sè c©y cã nhu cÇu sö dông vµ kinh tÕ
cao nh− Ba kÝch - Morinda officinalis How, §¶ng s©m - Codonopsis javanica
Blume, c¸c loµi Hoµng tinh thuéc chi Disporopsis vµ Polygonatum… vèn
ph©n bè kh¸ phæ biÕn ë c¸c tØnh miÒn nói phÝa b¾c, nh−ng ®· bÞ suy gi¶m
nghiªm träng, nªn ®· ®−îc ®−a vµo S¸ch §á ViÖt Nam vµ Danh lôc §á c©y
8
thuèc ViÖt Nam [7, 61, 62]. §Æc biÖt ®èi víi nh÷ng c©y thuèc quÝ hiÕm th×
t×nh tr¹ng suy kiÖt cµng trë nªn gay g¾t h¬n, bao gåm: S©m ngäc linh - Panax
vietnamensis Ha et Grushv., S©m vò diÖp - Panax bipinnatifidus Seem., Tam
thÊt hoang - Panax stipuleanatus H.T.Tsai & K.M.Feng, Ngò gia b× gai Acanthopanax trifoliatus (L.) Merr., Ngò gia b× h−¬ng - A. gracilistylus W.W.
Smith ... hiÖn l©m vµo t×nh tr¹ng bÞ ®e do¹ tuyÖt chñng cao [5, 55, 56].
1.2.2. T×nh h×nh nghiªn cøu b¶o tån c©y thuèc
Trong vµi chôc n¨m trë l¹i ®©y diÖn tÝch rõng tù nhiªn cña n−íc ta ®· bÞ
thu hÑp nhiÒu, tõ 14,3 triÖu hecta n¨m 1943 ®Õn n¨m 1995 chØ cßn 9,3 triÖu
hecta [12, 13]. Víi môc ®Ých b¶o vÖ tµi nguyªn rõng cña ViÖt Nam, nhµ n−íc
ta ®· sím ban hµnh "Ph¸p lÖnh b¶o vÖ rõng" (1972); "LuËt b¶o vÖ vµ ph¸t
triÓn rõng" (1982, bæ sung n¨m 1996) [12, 62]. Thñ t−íng ChÝnh phñ ®· ra
NghÞ ®Þnh sè 18/ H§BT (17 /1/ 1992), sau lµ NghÞ ®Þnh sè 48/2002/N§-CP
(22 / 4 / 2002) vµ gÇn ®©y lµ NghÞ ®Þnh sè 32 / 2006 / N§-CP (31 / 3 /2006) ®·
nªu ra 2 Danh s¸ch c¸c loµi ®éng - thùc vËt quÝ hiÕm bÞ ®e däa tuyÖt chñng
cÇn nghiªm cÊm hoÆc h¹n chÕ khai th¸c sö dông vµo môc ®Ých th−¬ng m¹i.
Trong nghÞ ®Þnh 32/2006/N§-CP cã 10 / 15 loµi vµ nhãm loµi c©y thuèc thuéc
diÖn cÊm tuyÖt ®èi khai th¸c sö dông vµo môc ®Ých th−¬ng m¹i (Danh lôc IA)
vµ 27 / 37 loµi vµ nhãm loµi thuéc diÖn h¹n chÕ khai th¸c sö dông vµo môc
®Ých th−¬ng m¹i (Danh lôc IIA) (xem phô lôc 1). Trong nh÷ng Danh s¸ch nµy
cã tªn ba loµi S©m mäc tù nhiªn lµ S©m ngäc linh, S©m vò diÖp vµ Tam thÊt
hoang [12, 21, 62]. §Ó ®Èy m¹nh c«ng t¸c b¶o tån nguån gen cã hiÖu qu¶,
ngµy 30/12/1997 Bé Khoa häc c«ng nghÖ vµ m«i tr−êng ban hµnh qui chÕ
qu¶n lý vµ b¶o tån nguån gen ®éng - thùc vËt vµ vi sinh vËt theo quyÕt ®Þnh sè
2177/1997/Q§-BKHCNMT. Theo ®ã, ViÖn D−îc LiÖu ®−îc giao nhiÖm vô lµ
c¬ quan ®Çu mèi tæ chøc b¶o tån nguån tµi nguyªn c©y thuèc vµ c©y tinh dÇu ë
ViÖt Nam [34, 62].
9
Ngay tõ n¨m 1978, §ç Huy BÝch vµ mét sè t¸c gi¶ ®· biªn tËp s¸ch
"H−íng dÉn khoanh vïng b¶o vÖ t¸i sinh vµ khai th¸c d−îc liÖu ". Trong ®ã
®Ò cËp ®Õn 30 loµi vµ nhãm loµi c©y thuèc mäc tù nhiªn, nh− Ba kÝch, Kim
ng©n, Ngò gia b× gai...®· ®−îc l−u ý b¶o vÖ [10]. N¨m 1983, nhãm nghiªn cøu
cña Phan KÕ Léc vµ céng sù ®· x©y dùng b¶n ®å "Nh÷ng loµi thùc vËt hiÕm
hoÆc ®ang cã nguy c¬ bÞ tiªu diÖt ë ViÖt Nam" trong bé Atlas quèc gia (xuÊt
b¶n n¨m 1995). Trong sè 58 loµi vµ nhãm loµi thùc vËt ®−îc giíi thiÖu cã 16
loµi vµ d−íi loµi lµ c©y thuèc quÝ hiÕm, ®Æc h÷u hoÆc vµo thêi ®iÓm ®ã ®· bÞ
gi¶m sót nhiÒu, cÇn ®−îc quan t©m b¶o vÖ. Trong sè nµy còng cã tªn c©y S©m
vò diÖp - Panax bipinnatifidus Seem. [44]. N¨m 1991, cuèn s¸ch "B¶o tån
nguån gen c©y thuèc" cña TrÇn Kh¾c B¶o ®· giíi thiÖu nh÷ng nÐt c¬ b¶n trong
c«ng t¸c b¶o tån nguån gen [4]. N¨m 1996, "S¸ch ®á ViÖt Nam" - PhÇn II VÒ thùc vËt ®−îc c«ng bè, ®· tæng kÕt trong sè 356 loµi thùc vËt cã 106 loµi lµ
c©y thuèc [7]. §¸nh gi¸ vÒ t×nh tr¹ng bÞ ®e do¹, c¸c t¸c gi¶ ®· ¸p dông khung
ph©n h¹ng cña IUCN tõ ®Çu nh÷ng n¨m 70 cña thÕ kû tr−íc [104, 105]. Trong
sè 106 loµi c©y thuèc ®−îc ®Ò cËp th× 22 loµi thuéc lo¹i E (loµi bÞ nguy cÊp);
59 loµi lo¹i R (loµi hiÕm); 17 loµi lo¹i T (loµi bÞ ®e do¹) vµ 8 loµi lo¹i K (loµi
th«ng tin ch−a ®Çy ®ñ).
Bªn c¹nh ®ã, ph¶i kÓ ®Õn nh÷ng nghiªn cøu cña NguyÔn TËp nh−: "Mét
sè loµi thùc vËt lµm thuèc quÝ hiÕm cÇn ®−îc b¶o vÖ ë ViÖt Nam" (1984).
Trong ®ã, lÇn ®Çu tiªn t¸c gi¶ ®−a ra danh s¸ch 34 loµi c©y thuèc cÇn b¶o tån;
hay "Nh÷ng c©y thuèc quÝ trong rõng cÇn b¶o vÖ" (1989)...[52, 54]. §Õn n¨m
1996, trong LuËn ¸n Phã tiÕn sÜ, NguyÔn TËp ®· c«ng bè 128 loµi lµ c©y thuèc
quÝ hiÕm cÇn ®−îc b¶o vÖ cã kÌm theo ®¸nh gi¸ vÒ t×nh tr¹ng bÞ ®e däa ë ViÖt
Nam, theo khung ph©n h¹ng cña IUCN [55]. C¸c dÉn liÖu nµy cã thÓ ®−îc coi
lµ Danh lôc §á c©y thuèc ®Çu tiªn ë ViÖt Nam [56]. N¨m 2001, khi ¸p dông
khung ph©n h¹ng IUCN (1994), t¸c gi¶ còng ®· tiÕn hµnh ®¸nh gi¸ 114 loµi
c©y thuèc thuéc diÖn quÝ hiÕm cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng cÇn b¶o tån ë ViÖt
10
- Xem thêm -