Tài liệu Giáo dục của gia đình đối với thế hệ trẻ ở đồng bằng sông Cửu Long hiện nay (Luận án tiến sĩ)

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ TRANG GIÁO DỤC CỦA GIA ĐÌNH ĐỐI VỚI THẾ HỆ TRẺ Ở ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC Hà Nội - 2018 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ TRANG GIÁO DỤC CỦA GIA ĐÌNH ĐỐI VỚI THẾ HỆ TRẺ Ở ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG HIỆN NAY Chuyên ngành: CNDVBC & CNDVLS Mã số: 9229002 LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. NGUYỄN XUÂN TẾ Hà Nội - 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan luận án này là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS. TS. Nguyễn Xuân Tế. Các số liệu, kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chưa từng công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả Nguyễn Thị Trang DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ĐBSCL : Đồng bằng sông Cửu Long GS : Giáo sư Nxb : Nhà xuất bản PGS : Phó giáo sư TS : Tiến sĩ MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ...................................................................................................................6 1.1. Những công trình nghiên cứu về gia đình, giáo dục của gia đình và vai trò giáo dục của gia đình ở Việt Nam hiện nay .....................................................6 1.2. Những công trình nghiên cứu về thực trạng giáo dục của gia đình ở Việt Nam nói chung và thực trạng giáo dục của gia đình ở đồng bằng sông Cửu Long nói riêng ......................................................................................................14 1.3. Những công trình nghiên cứu về giải pháp giáo dục của gia đình Việt Nam nói chung và giải pháp liên quan đến giáo dục của gia đình ở đồng bằng sông Cửu Long nói riêng.............................................................................23 1.4. Đánh giá chung về tình hình nghiên cứu và một số vấn đề đặt ra mà luận án cần tiếp tục giải quyết .............................................................................30 Chương 2. GIA ĐÌNH VÀ GIÁO DỤC CỦA GIA ĐÌNH ĐỐI VỚI THẾ HỆ TRẺ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY .....................................................................32 2.1. Quan niệm về gia đình, giáo dục của gia đình và vai trò giáo dục của gia đình đối với thế hệ trẻ ở Việt Nam ......................................................................32 2.2. Nội dung và phương pháp giáo dục của gia đình đối với thế hệ trẻ ở Việt Nam ..............................................................................................................52 2.3. Các yếu tố tác động đến giáo dục của gia đình đối với thế hệ trẻ ở Việt Nam hiện nay .......................................................................................................65 Chương 3. THỰC TRẠNG GIÁO DỤC CỦA GIA ĐÌNH ĐỐI VỚI THẾ TRẺ Ở ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA ............................................................................................................................79 3.1. Khái quát những nhân tố ảnh hưởng đến giáo dục của gia đình đối với thế hệ trẻ ở đồng bằng sông Cửu Long ................................................................79 3.2. Những thành tựu, hạn chế trong giáo dục của gia đình đối với thế hệ trẻ ở đồng bằng sông Cửu Long những năm qua ......................................................85 3.3. Nguyên nhân của những thành tựu và hạn chế trong giáo dục của gia đình đối với thế hệ trẻ ở đồng bằng sông Cửu Long và những vấn đề đặt ra ....106 Chương 4. MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM NÂNG CAO HIỆU QUẢ GIÁO DỤC CỦA GIA ĐÌNH ĐỐI VỚI THẾ HỆ TRẺ Ở ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG HIỆN NAY ......................................................................................118 4.1. Giải pháp về nhận thức ...............................................................................118 4.2. Giải pháp về kinh tế ....................................................................................124 4.3. Giải pháp về văn hóa - xã hội .....................................................................131 4.4. Giải pháp về chính trị..................................................................................141 KẾT LUẬN ............................................................................................................147 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ ................................150 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................151 PHỤ LỤC ...............................................................................................................159 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Gia đình là tế bào của xã hội, là một thiết chế xã hội, là tổ ấm của mỗi người. Gia đình đảm nhận những chức năng do hoàn cảnh lịch sử khách quan quy định, trong đó giáo dục của gia đình luôn là chức năng không thể thiếu của gia đình, có ảnh hưởng quan trọng đến sự hình thành và phát triển nhân cách của thế hệ trẻ, củng cố và hoàn thiện nhân cách của người lớn, góp phần xây dựng con người với tư cách vừa là thành viên của gia đình, vừa là thành viên của xã hội. Xã hội dù có biến đổi và phát triển thì giáo dục của gia đình vẫn là yếu tố ảnh hưởng quan trọng đối với mỗi cá nhân trong suốt cuộc đời. Giáo dục nhà trường và giáo dục xã hội dù có phong phú và quan trọng đến đâu cũng không thể thay thế được giáo dục của gia đình. Giáo dục nhà trường và xã hội chỉ có thể phát huy đầy đủ vai trò của chúng trong sự kết hợp với giáo dục của gia đình. Trong những thập kỷ gần đây, cùng với cơn lốc của cách mạng công nghệ, của quá trình hiện đại hóa, đô thị hóa diễn ra ở nhiều quốc gia, nhất là các quốc gia đang phát triển, trong đó có Việt Nam, gia đình - tế bào cơ bản của xã hội đã không ngừng được cảnh báo như là đối tượng đang bị đe dọa tổn thương và chịu những cú sốc riêng của nó. Chưa bao giờ vấn đề gia đình lại được đề cập và xem xét dưới mọi khía cạnh một cách sâu sắc trên quy mô quốc tế và quốc gia như hiện nay. Nhiều cường quốc trên thế giới sau một thời gian đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa nhưng xem nhẹ vấn đề gia đình nên phải trả giá đắt bằng những sai lệch, thậm chí đổ vỡ của quan hệ hôn nhân và gia đình, nói rộng ra là quan hệ giữa con người với con người. Phát triển kinh tế là mục tiêu cơ bản của mỗi quốc gia, song sẽ là hiểm họa nếu chỉ chú ý đến tăng trưởng kinh tế, không chú ý thỏa đáng đến vấn đề gia đình, đặc biệt là giáo dục của gia đình. Hiện nay, một số nước phát triển, người ta đang muốn quay lại tìm kiếm những giá trị nhân văn đích thực, những giá trị giáo dục truyền thống vốn có của gia đình. Ở Việt Nam, vấn đề gia đình và giáo dục của gia đình từ lâu đã thu hút sự 1 quan tâm của nhiều người, nhiều tổ chức: từ các bậc làm cha làm mẹ đến các nhà khoa học, nhà giáo dục học, từ chính quyền, các đoàn thể nhân dân đến các cơ quan thông tin đại chúng... Sự quan tâm đó xuất phát từ thực tế là giáo dục của gia đình ở nước ta đã góp phần quan trọng vào sự nghiệp “trồng người” của dân tộc. Đặc biệt, khi giáo dục được khẳng định là quốc sách hàng đầu thì chức năng giáo dục của gia đình càng được chú trọng, được đề cập đến nhiều hơn trong các nghị quyết của Đảng và chính sách của Nhà nước. Tuy nhiên, giáo dục của gia đình ở nước ta bên cạnh những mặt tiến bộ, tích cực vẫn còn những hạn chế, yếu kém. Sự sa sút về đạo đức nhân cách, sự gia tăng tội phạm vị thành niên, những biểu hiện của lối sống thực dụng, ích kỷ của một bộ phận thanh thiếu niên... trong những năm gần đây cố nhiên là do nhiều nguyên nhân, nhưng trước hết phải kể đến nguyên nhân từ giáo dục của gia đình. Hiện nay, ĐBSCL cũng như trên cả nước đang trong quá trình phát triển kinh tế thị trường, đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa, hội nhập quốc tế. Trong thời gian qua thực hiện đường lối đổi mới của Đảng, Nhà nước, ĐBSCL đã đạt được những thành tựu quan trọng trên tất cả các lĩnh vực: kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội. Trong đó, những giá trị truyền thống tốt đẹp trong giáo dục của gia đình về cơ bản vẫn giữ gìn và phát triển, góp phần quan trọng vào sự nghiệp giáo dục thế hệ trẻ, xây dựng con người mới tại địa phương. Tuy nhiên, mặt trái của cơ chế thị trường, của công nghiệp hóa, hiện đại hóa, của quá trình hội nhập và toàn cầu hóa đã và đang có những tác động tiêu cực đối với giáo dục gia đình ở ĐBSCL. Nhiều gia đình đang rất lúng túng trong việc xác định nội dung, phương pháp giáo dục con em mình. Đối với con cái, nhiều cha mẹ đầu tư cho con học chủ yếu để làm việc, ít chú trọng học để làm người. Kiến thức, năng lực của các bậc cha mẹ tỏ ra bất cập so với yêu cầu mới của giáo dục nói chung, giáo dục của gia đình nói riêng. Tình trạng tội phạm trẻ em gia tăng, đạo đức một bộ phận thanh thiếu niên trong vùng còn yếu kém, tình trạng kết hôn không tình yêu với người nước ngoài, tình trạng ly hôn tăng, tệ nạn xã hội chưa giảm, thậm chí còn có chiều hướng gia tăng ở các vùng nông thôn, nhất là các xã vùng sâu vùng xa. Như vậy, giáo dục của gia đình vùng 2 ĐBSCL đang gặp phải những thách thức, những vấn đề đòi hỏi phải được nhận thức và xử lý đúng đắn mới có thể thực hiện tốt chức năng giáo dục của nó, góp phần đắc lực vào việc xây dựng con người mới với tư cách vừa là mục tiêu, vừa là động lực phát triển kinh tế - xã hội, trước hết và trực tiếp là của từng địa phương trong vùng. Do đó, việc nghiên cứu giáo dục của gia đình, phân tích thực trạng giáo dục của gia đình đối với thế hệ trẻ ở ĐBSCL, nguyên nhân và những vấn đề đặt ra, trên cơ sở đó đề xuất những giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả giáo dục của gia đình ở ĐBSCL hiện nay có ý nghĩa vừa cơ bản, vừa cấp bách cả về lý luận và thực tiễn. Những vấn đề trên cũng chính là lý do để nghiên cứu sinh chọn hướng nghiên cứu "Giáo dục của gia đình đối với thế hệ trẻ ở đồng bằng sông Cửu Long hiện nay" làm đề tài luận án tiến sĩ triết học, chuyên ngành Chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích Trên cơ sở phân tích, làm rõ một số vấn đề lý luận giáo dục của gia đình và thực trạng giáo dục của gia đình đối với thế hệ trẻ ở ĐBSCL, luận án đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả giáo dục của gia đình đối với thế hệ trẻ ở ĐBSCL hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ Để đạt mục đích trên, luận án tập trung giải quyết những nhiệm vụ cơ bản sau: Thứ nhất, tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án. Thứ hai, làm rõ một số vấn đề lý luận về giáo dục của gia đình đối với thế hệ trẻ ở Việt Nam hiện nay. Thứ ba, phân tích thực trạng giáo dục của gia đình đối với thế hệ trẻ ở ĐBSCL, nguyên nhân của thực trạng và những vấn đề đặt ra. Thứ tư, đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả giáo dục của gia đình đối với thế hệ trẻ ở ĐBSCL hiện nay. 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Luận án tập trung nghiên cứu giáo dục của gia đình đối với thế hệ trẻ chủ yếu là lứa tuổi vị thành niên đang chịu sự nuôi dưỡng, chăm sóc, giáo dục của gia đình ở ĐBSCL hiện nay. 3.2. Phạm vi nghiên cứu: - Về không gian: Luận án nghiên cứu về giáo dục của gia đình đối với thế hệ trẻ vùng ĐBSCL. - Về thời gian: Nghiên cứu việc giáo dục của gia đình đối với thế hệ trẻ ở ĐBSCL hiện nay, với các thông tin khảo sát giới hạn từ năm 2005 (Chỉ thị 49CT/TW ngày 21 tháng 2 năm 2005 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng về Xây dựng gia đình thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước) đến nay. 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu của luận án 4.1. Cơ sở lý luận Luận án nghiên cứu dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng và chính sách của Nhà nước Việt Nam về gia đình và giáo dục của gia đình. Luận án có kế thừa kết quả nghiên cứu về gia đình và giáo dục của gia đình đã được công bố. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Luận án sử dụng các phương pháp luận chung nhất của Chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, kết hợp nghiên cứu lý luận với tổng kết thực tiễn, phân tích và tổng hợp, lịch sử và logic, thống kê, đối chiếu, so sánh, điều tra xã hội học… 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án Thứ nhất, chỉ ra những đặc điểm của gia đình vùng ĐBSCL ảnh hướng đến giáo dục đối với thế hệ trẻ; từ kết quả khảo sát, phân tích thực trạng giáo dục của gia đình đối với thế hệ trẻ trên cả hai mặt thành tựu và hạn chế giúp việc nhận định thực trạng giáo dục của gia đình đối với thế hệ trẻ ở ĐBSCL được toàn diện, đầy đủ và xác thực, làm cơ sở cho việc xác định giải pháp phù hợp, đáp ứng yêu cầu nâng 4 cao chất lượng và hiệu quả giáo dục của gia đình đối với thế hệ trẻ ở ĐBSCL. Thứ hai, đề xuất một số giải pháp đồng bộ, hiệu quả, có tính khả thi, phù hợp với thực tiễn giáo dục của gia đình đối với thế hệ trẻ ở đồng bằng sông Cửu Long hiện nay. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án Về phương diện lý luận: Luận án góp phần làm rõ một số vấn đề lý luận về giáo dục của gia đình đối với thế hệ trẻ ở Việt Nam hiện nay. Về phương diện thực tiễn: Những kết quả phân tích, đánh giá thực trạng thực hiện chức năng giáo dục của gia đình ở ĐBSCL cũng như những giải pháp được đề xuất trong luận án có thể làm tài liệu tham khảo cho các cơ quan chức năng trong việc hoạch định và thực thi các chính sách về xây dựng gia đình, gia đình văn hóa, phát huy vai trò giáo dục của gia đình trong việc xây dựng con người mới ở ĐBSCL hiện nay. Luận án cũng có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo, phục vụ cho việc nghiên cứu, giảng dạy và học tập một số chuyên đề liên quan đến các môn Triết học, Chủ nghĩa xã hội khoa học, Xã hội học… cho tất cả ai quan tâm đến vấn đề gia đình, giáo dục của gia đình hiện nay. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, luận án gồm 4 chương, 14 tiết. 5 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 1.1. Những công trình nghiên cứu về gia đình, giáo dục của gia đình và vai trò giáo dục của gia đình ở Việt Nam hiện nay 1.1.1. Những công trình nghiên cứu về gia đình, giáo dục của gia đình ở Việt Nam hiện nay Ở Việt Nam trong những năm qua đã có nhiều công trình, bài viết của nhiều nhà triết học, tâm lý học, xã hội học, giáo dục học… nghiên cứu, bàn về gia đình và giáo dục của gia đình đối với thế hệ trẻ ở nhiều góc độ khác nhau đã được công bố. Tiêu biểu cho chủ đề nghiên cứu này có thể kể đến các công trình sau: “Văn hóa gia đình Việt Nam và sự phát triển xã hội” do tác giả Lê Minh (chủ biên), Nxb Lao động, Hà Nội, 1995. Đây là một tập hợp các bài viết của nhiều tác giả nghiên cứu về văn hóa gia đình Việt Nam và sự phát triển xã hội thuần túy về mặt lý luận. Nội dung các bài viết đều nhấn mạnh rằng: “Nghiên cứu văn hóa gia đình là nghiên cứu một thành tố hết sức quan trọng vừa góp phần hun đúc văn hóa xã hội, vừa chịu ảnh hưởng của xã hội” [54, tr.8-9]. Các tác giả đều đi sâu phân tích các tính chất đặc biệt của quan hệ gia đình như tình yêu thương, lòng kính trọng, tự nguyện chăm sóc, giúp đỡ nhau, chính những quan hệ ấy là nền tảng cho sự hình thành nhân cách con người, làm cầu nối cho con người tiếp xúc với xã hội. Ngoài ra các bài viết nhấn mạnh đến vai trò, tác dụng của gia đình trong việc bảo tồn và tạo lập những giá trị tinh thần của xã hội loài người. “Gia đình Việt Nam với chức năng xã hội hóa” của tác giả Lê Ngọc Văn, Nxb Giáo dục, 1996, tập trung sự nghiên cứu chủ yếu vào vai trò của gia đình Việt Nam thông qua chức năng xã hội hóa của nó. Cuốn sách đã trình bày khái quát về xã hội hóa, về tính đặc thù, độc đáo của gia đình trong việc thực hiện chức năng xã hội hóa cũng như vị trí và mối quan hệ của gia đình với các tác nhân khác. Điểm đặc biệt của cuốn sách này tác giả đã nêu ra những thách thức mới đối với giáo dục của gia 6 đình trong giai đoạn chuyển đổi từ gia đình truyền thống sang gia đình hiện đại và việc tìm kiếm những giải pháp phù hợp để có thể vừa kế thừa được những di sản giáo dục của gia đình Việt Nam truyền thống vừa hình thành được những nguyên lý căn bản trong giáo dục của gia đình Việt Nam hiện đại. “Văn hóa gia đình Việt Nam” của tác giả Vũ Ngọc Khánh, Nxb Văn hóa Dân tộc, 1998. Trong công trình nghiên cứu của mình, tác giả đã khẳng định: “Vấn đề gia đình là vấn đề lớn, có phạm vi rộng, chuyện đạo đức luân lý, chuyện hôn nhân, chuyện giáo dục trẻ em… đều nằm trong phạm vi gia đình” [35, tr.8]. Tác giả khắc họa cho chúng ta thấy gia đình ở Việt Nam tồn tại như thế nào, những nề nếp, tập tục của gia đình Việt Nam, những hình ảnh đậm đà bản sắc văn hóa đã trở thành biểu tượng riêng cho gia đình Việt Nam. Thông qua ảnh hưởng của tôn giáo, của triết học, ảnh hưởng của văn học, nghệ thuật… tác giả đã cho chúng ta có cách nhìn đầy đủ hơn, sinh động hơn về văn hóa gia đình Việt Nam. “Gia đình và dân tộc” của tác giả Nguyễn Thế Long, Nxb Lao động, Hà Nội, 1999. Đây là cuốn sách tập hợp những bài đã đăng của tác giả trên tạp chí, báo. Dưới góc độ của người nghiên cứu giáo dục và xã hội học, tác giả đã trình bày các quan điểm của mình về những giá trị truyền thống văn hóa gia đình và dân tộc mà ngày nay cần kế thừa và phát huy. Đó là truyền thống đạo đức, truyền thống hiếu học, truyền thống tâm linh và truyền thống thẩm mỹ để góp phần xây dựng văn hóa gia đình Việt Nam hiện nay. “Nghiên cứu xã hội học gia đình: 10 năm nhìn lại”, nhiều tác giả, Tạp chí Xã hội học số 4(72), 2000. Đây là những bài phát biểu được trình bày tại seminar do Viện Xã hội học tổ chức. Đó là “Những nghiên cứu đầu tiên về gia đình đã được triển khai trên các chủ đề hôn nhân, gia đình và dân số” [57, tr.86], các tác giả đã bàn đến nhiều khía cạnh trong gia đình, đó là sự biến đổi của cơ cấu gia đình và phân công vai trò giới, bình đẳng giới trong xã hội hiện nay; chuyển biến trong hôn nhân, chuẩn mực đạo đức trong gia đình; những quan niệm về gia đình truyền thống và hiện đại; vấn đề về nguy cơ tây hóa gia đình Việt Nam... Tuy đây chưa phải là đánh giá toàn diện, có hệ thống về các nghiên cứu gia đình ở Việt Nam trong 10 7 năm qua, nhưng đây là một diễn đàn mở cho tất cả những ai quan tâm đến vấn đề nghiên cứu xã hội học gia đình. “Xã hội học gia đình” của tác giả Thanh Lê, Nxb Đại học quốc gia Tp. Hồ Chí Minh, 2001. Đây là một cuốn sách nghiên cứu quá trình phát sinh và phát triển của gia đình - hạt nhân đầu tiên của xã hội. Cũng trong cuốn sách này tác giả còn nghiên cứu về gia đình trong một xã hội cụ thể như mối quan hệ giữa gia đình và xã hội, các mối quan hệ trong gia đình, chức năng của gia đình, quy mô của gia đình, tầm quan trọng của gia đình, các loại gia đình, tình yêu và hôn nhân... Đây là một công trình nghiên cứu có giá trị để giúp cho gia đình có cơ sở lý luận và thực tiễn nhằm xây dựng gia đình ấm no, tiến bộ và hạnh phúc. “Gia đình Việt Nam trong bối cảnh đất nước đổi mới” của tác giả Lê Thi, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2002. Trong công trình nghiên cứu của mình, tác giả đã bàn đến các nội dung: gia đình Việt Nam và bước chuyển sang thế kỷ XXI; tiếp cận các vấn đề gia đình từ góc độ giới; xây dựng văn hóa gia đình và gia đình văn hóa. Trong cuốn sách tác giả cũng đã đưa ra khái niệm gia đình, phân biệt sự khác nhau giữa gia đình và hộ gia đình, tác giả cũng trình bày một cách khái quát những chức năng của gia đình trong mối liên hệ thống nhất giữa con người trong gia đình và xã hội. Tác giả khẳng định một lần nữa gia đình là tế bào của xã hội, là cái nôi nuôi dưỡng cả đời người. Từ đó, đưa ra những vấn đề cần hỗ trợ cho việc xây dựng gia đình ấm no, tiến bộ, hạnh phúc đạt kết quả tốt. “Văn hóa gia đình” của tác giả Bùi Đình Châu, Nxb Văn hóa - Thông tin, Hà Nội, 2002. Đây là cuốn sách tập hợp các bài viết đã được đăng tải trên các báo, tạp chí như: Phụ nữ Việt Nam, Gia đình - Xã hội, Gia đình Văn hóa, Gia đình ngày nay… Nội dung cuốn sách chia làm 8 chương và phần kết luận. “Cuốn sách giới thiệu với bạn đọc về các mối quan hệ từ lúc khởi thảo của gia đình và tình yêu đôi lứa đến khi thành vợ chồng, sinh con, giáo dục chúng trở thành người có ích cho gia đình, xã hội và cách đối nhân xử thế” [9, tr.5-6]. “Tục ngữ ca dao về quan hệ gia đình” của tác giả Phạm Việt Long, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2004. Nội dung cuốn sách chia làm hai phần: nghiên 8 cứu quan hệ gia đình qua tục ngữ, ca dao; thống kê và phân nhóm nội dung ca dao và tục ngữ về mối quan hệ trong gia đình. Tác giả lý giải truyền thống tốt đẹp trong quá trình hình thành và phát triển lâu dài của gia đình truyền thống đã tạo dựng nên các nét độc đáo của văn hóa gia đình Việt Nam. Từ đó tác giả khẳng định “Gia đình truyền thống là gia đình có hạnh phúc. Đó là gia đình có tình yêu đôi lứa; là sự chăm lo nuôi dưỡng; giáo dục con cháu; là sự kính trọng, hiếu thảo với ông bà, cha mẹ; là lành mạnh hóa giống nòi, góp phần quan trọng vào việc giữ gìn và phát huy di sản văn hóa hàm chứa tính nhân văn vượt trội hơn duy lý của gia đình Việt Nam” [40, tr.7-8]. Bên cạnh đó, tác giả cũng chỉ ra những thói hư tật xấu trong quan hệ gia đình truyền thống như con cháu bất hiếu với ông bà, cha mẹ; anh chị em tranh giành của cải thừa kế, vợ chồng không chung thủy… Nội dung cuốn sách là kết quả nghiên cứu của tác giả ở góc độ ca dao, tục ngữ về gia đình truyền thống, góp phần vào xây dựng gia đình Việt Nam hiện đại trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Trong công trình “Gia đình học” của tác giả Đặng Cảnh Khanh và Lê Thị Quý, Nxb Chính trị - Hành chính, Hà Nội, 2009. Các tác giả đã đi sâu phân tích khái niệm gia đình, làm rõ những đặc điểm của gia đình truyền thống, những đặc trưng của quá trình hình thành, phát triển từ gia đình truyền thống sang hiện đại từ đó khẳng định vị trí, vai trò của gia đình cũng như các chức năng của nó. Đồng thời, các tác giả cũng nêu ra thực trạng của gia đình Việt Nam trong quá trình chuyển đổi từ nền kinh tế tập trung quan liêu bao cấp sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Thực trạng đó đã được các tác giả phân tích và nhận định dựa vào số liệu từ khảo sát thực tế của mình. Trên cơ sở đó, các tác giả đã đưa ra những giải pháp để chúng ta thấy được vai trò, vị thế của gia đình trong xã hội hiện đại. Cuốn sách là công trình khoa học nghiên cứu một cách bài bản, công phu đáng để cho độc giả và các nhà nghiên cứu về gia đình tham khảo. “Nghiên cứu gia đình và giới” của tác giả Nguyễn Hữu Minh và Trần Thị Vân Anh đồng chủ biên, Nxb Khoa học xã hội, 2009. Cuốn sách được tập hợp từ những nghiên cứu của nhiều tác giả trong và ngoài Viện Gia đình và Giới đề cập tới 9 các nội dung chính: những vấn đề chung, tổng quát và những vấn đề mang tính chuyên sâu về gia đình, bình đẳng giới, phụ nữ và trẻ em. Theo các tác giả, gia đình là một thiết chế cơ bản của xã hội, chịu nhiều tác động bởi các yếu tố kinh tế và xã hội, bên cạnh những thành tựu trong sự nghiệp đổi mới đất nước trong thời gian qua đem lại thì gia đình Việt Nam cũng đang phải đối mặt với nhiều thách thức như thiếu việc làm, thu nhập bấp bênh, người già cô đơn, mâu thuẫn giữa các thế hệ… Trong công trình nghiên cứu này, có nhiều bài viết đánh giá tổng quát những thành tựu đã đạt được và những hạn chế còn tồn tại trong việc nghiên cứu về gia đình, bình đẳng giới, phụ nữ và trẻ em. Từ đó, các tác giả nêu lên những định hướng có giá trị về các lĩnh vực nghiên cứu này. “Gia đình và giáo dục gia đình” của các tác giả Nguyễn Thị Phương Thủy và Nguyễn Thị Thọ, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2014. Nội dung cuốn sách các tác giả tập trung trình bày khái niệm về gia đình, những vấn đề liên quan đến gia đình và chức năng giáo dục gia đình. Chỉ ra những thuận lợi và khó khăn của giáo dục gia đình trong thời kỳ hiện nay, các tác giả chỉ ra những vấn đề của gia đình và giáo dục gia đình ở nước ta cần quan tâm như sự biến đổi về cấu trúc, quy mô, mối quan hệ trong gia đình, vấn đề bạo lực, vấn đề ly hôn. Đây là một cuốn sách cho chúng ta có cái nhìn tương đối đầy đủ về giáo dục gia đình từ khái niệm, nội dung giáo dục, phương pháp giáo dục đến những vấn đề đặt ra mà giáo dục gia đình Việt Nam hiện nay cần quan tâm, giải quyết. 1.1.2. Những công trình nghiên cứu về vai trò giáo dục của gia đình ở Việt Nam hiện nay Đề tài cấp nhà nước KX 07.09 “Vai trò gia đình trong sự hình thành và phát triển nhân cách của con người Việt Nam” được thực hiện bởi Trung tâm Nghiên cứu về gia đình và phụ nữ, do tác giả Lê Thi làm chủ nhiệm, năm 1994. Tập thể tác giả công trình này cảnh báo rằng, những tiến bộ của khoa học công nghệ, của thành tựu văn minh nhân loại, đã mở ra một tương lai tươi sáng cho cuộc sống vật chất và tinh thần của xã hội, gia đình và mỗi người, nhưng đồng thời nảy sinh nhiều tệ nạn xã hội xấu xa, nguy hiểm, những sai lầm, thiếu hụt trong tình yêu, hôn nhân và gia 10 đình, cũng chính do con người gây ra, làm cho hàng triệu gia đình tan nát, chia ly, cùng với nó là nỗi bất hạnh của hàng triệu trẻ em lang thang cơ nhỡ, không cha mẹ chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục... các tác giả khẳng định sự phát triển bền vững của xã hội hiện nay là phải gắn việc tăng trưởng kinh tế với giải quyết những vấn đề xã hội, gắn với sự phát triển của con người, trong đó có vai trò to lớn của giáo dục gia đình trong sự hình thành và phát triển nhân cách con người, góp phần đào tạo nguồn lực cho sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh. “Gia đình Việt Nam ngày nay” do tác giả Lê Thi làm chủ biên, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1996. Cuốn sách đã tập hợp các tham luận tại cuộc Hội thảo khoa học do Trung tâm Nghiên cứu khoa học về gia đình và phụ nữ - trực thuộc Trung tâm Khoa học xã hội và Nhân văn Quốc gia tổ chức vào tháng 4 năm 1995 với chủ đề “Gia đình Việt Nam, các nguồn lực, các trách nhiệm trong sự đổi mới của đất nước và vấn đề xây dựng con người”. Cuốn sách gồm hai phần chính: phần thứ nhất, giới thiệu về gia đình và xã hội và phần thứ hai, nói về thực trạng gia đình Việt Nam ngày nay. Nội dung cuốn sách tiếp tục khẳng định lại vai trò của gia đình với tư cách là tế bào của xã hội, có vai trò to lớn trong phát triển kinh tế, ổn định xã hội, giáo dục con người mới trong công cuộc đổi mới toàn diện của đất nước hiện nay. Theo nhiều tác giả, cùng với việc phát triển kinh tế thị trường và chuyển đổi trong cách thức làm ăn, lối sống, thói quen sinh hoạt, gia đình hiện nay đang đặt ra nhiều vấn đề cần quan tâm. Các gia đình bên cạnh những thuận lợi thì cũng gặp không ít khó khăn trong việc thực hiện các chức năng của gia đình, trong đó chức năng giáo dục cho thế hệ trẻ. Vì vậy, vai trò và trách nhiệm của gia đình nhất là người làm cha làm mẹ vô cùng quan trọng. Bên cạnh đó, gia đình cần nhận được sự quan tâm, hỗ trợ cần thiết từ phía xã hội để thực hiện tốt chức năng mà xã hội giao phó. Những nội dung các tác giả đề cập đến không chỉ có giá trị trong thời điểm đó mà còn có ý nghĩa lâu dài cho quá trình xây dựng và phát huy vai trò của gia đình Việt Nam ngày nay. “Gia đình, phụ nữ Việt Nam với dân số, văn hóa và sự phát triển bền vững” 11 của tác giả Lê Thi, Nxb Khoa học Xã hội, 2004. Cuốn sách bao gồm nhiều nội dung: gia đình, người phụ nữ với vấn đề dân số, văn hóa và môi trường ở Việt Nam; gia đình, người phụ nữ trước xu thế toàn cầu hóa của thế kỷ XXI. Trong đó, nội dung chủ yếu mà tác giả tập trung phân tích, làm rõ là vai trò, vị trí của gia đình và người phụ nữ trong mối quan hệ và tác động lẫn nhau với vấn đề dân số, văn hóa cũng như sự phát triển bền vững của môi trường, hướng tìm ra con đường tốt nhất cho tương lai phát triển của gia đình và phụ nữ Việt Nam. Ngoài ra tác giả cũng đề cập đến ảnh hưởng của xu thế toàn cầu hóa với những tác động tích cực và tiêu cực đối với gia đình và người phụ nữ. Vậy các gia đình và người phụ nữ phải vươn lên như thế nào trong việc thực hiện vai trò và chức năng của mình để hòa nhập vào bước tiến chung của nhân loại một cách tốt nhất. Trong bài viết “Về xây dựng gia đình văn hóa ở Việt Nam hiện nay” tác giả Đỗ Thị Thạch, Báo điện tử Đảng cộng sản Việt Nam, tháng 5/2012. Trên cơ sở luận chứng về vai trò đặc biệt quan trọng của gia đình và giáo dục gia đình đối với quá trình phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao đáp ứng nhu cầu phát triển nhanh và bền vững của đất nước cũng như đối với việc giữ gìn, lưu truyền phát triển văn hóa dân tộc, tác giả đã đề xuất một số giải pháp để xây dựng gia đình văn hóa đáp ứng mục tiêu mà Đảng đề ra. Phạm Minh Thế - tác giả của bài viết “Quan điểm của Đảng về vai trò của gia đình đối với việc xây dựng con người mới trong quá trình hội nhập quốc tế”, Tạp chí Cộng sản (6/2013), đã nhấn mạnh: trong bối cảnh hội nhập quốc tế hiện nay đã và đang tác động mạnh mẽ đến sự biến đổi về kết cấu, cơ cấu gia đình, về vai trò, chức năng, nhiệm vụ của gia đình, ảnh hưởng đến sự hình thành nhân cách, lối sống, nếp sống, đạo đức của thế hệ trẻ. Từ đó tác giả đã trình bày những quan điểm, chủ trương của Đảng ta khẳng định vị trí, vai trò, tầm quan trọng của gia đình đối với việc giáo dục, xây dựng con người mới từ đại hội Đảng năm 1986 (đại hội VI) đến nay. Trong thời kỳ hội nhập quốc tế, Đảng ta không chỉ coi gia đình là nơi sinh sản ra con người mà gia đình còn là ngôi trường, có trách nhiệm trực tiếp giáo dục mỗi con người, là nơi lưu trữ, sàng lọc và lưu truyền các giá trị của văn hóa truyền 12 thống, tiếp thu các giá trị văn hóa tiến bộ của nhân loại, thích ứng được những đòi hỏi của quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa hiện nay. Ngoài những công trình trên, còn có nhiều công trình nghiên cứu về vị trí, vai trò, nhiệm vụ giáo dục của gia đình được công bố trên các tạp chí, như: “Vai trò của gia đình nông thôn đồng bằng sông Hồng trong vấn đề giải quyết việc làm cho con cái”, Lê Mạnh Năm, Tạp chí Xã hội học số 2/2000; “Gia đình và giáo dục gia đình”, Trần Bá Kim, Tạp chí Khoa giáo số 12/2005; “Gia đình Việt Nam phát triển bền vững trong xu thế hội nhập”, Đinh Văn Quảng, Tạp chí Khoa giáo số 6/2006; “Phát huy vai trò của gia đình trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước”, Nguyễn Thị Vân, Tạp chí Phát triển nhân lực số 1/2007; “Vai trò của gia đình đối với sự phát triển nguồn nhân lực trong quá trình CNH, HĐH ở nước ta hiện nay”, Hà Văn Tác, Tạp chí Khoa học chính trị, số 5/2009; “Vai trò của môi trường văn hóa với việc xây dựng văn hóa gia đình Việt Nam”, Phạm Việt Hà, Tạp chí cộng sản, tháng 6/2015; “Gia đình là môi trường, điểm tựa, đào tạo, bồi dưỡng nguồn nhân lực chất lượng”, Mai Tuấn Long, Tạp chí Xây dựng Đảng, tháng 6/2015. Trong những bài viết trên, các tác giả đã nhấn mạnh đến vị trí, vai trò của gia đình nhất là trong bối thời kỳ đất nước đổi mới, thực hiện công nghiệp hóa hiện đại hóa, phát triển kinh tế thị trường. Đó là vai trò giáo dục của gia đình trong việc phát triển nguồn nhân lực; trong việc làm và giải quyết việc làm; trong xây dựng con người mới; trong quá trình giữ gìn các giá trị văn hóa truyền thống gia đình... Tất cả tạo nên một bức tranh toàn cảnh về tầm quan trọng của chức năng giáo dục gia đình đối với việc hình thành nhân cách con người mới trong thời kỳ quá độ đi lên chủ nghĩa xã hội. Tác giả, Mai Tuấn Long nhấn mạnh “Gia đình no ấm, bố mẹ thuận hòa, hạnh phúc là điều kiện, môi trường quan trọng, trực tiếp tạo nên các thế hệ sau có chất lượng cả về thể chất lẫn tinh thần, góp phần đắc lực vào chiến lược phát triển nguồn lực con người có chất lượng cao đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước”. 13 1.2. Những công trình nghiên cứu về thực trạng giáo dục của gia đình ở Việt Nam nói chung và thực trạng giáo dục của gia đình ở đồng bằng sông Cửu Long nói riêng 1.2.1. Những công trình nghiên cứu về thực trạng giáo dục của gia đình ở Việt Nam Từ khi đất nước đổi mới, phát triển nền kinh tế thị trường, đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa, hội nhập kinh tế quốc tế thì nước ta đã đạt được nhiều thành tựu trong tất cả các lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội. Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu đó, vẫn còn nhiều hạn chế tồn tại trong đời sống xã hội cũng như trong gia đình, đó là sa sút về đạo đức nhân cách, sự gia tăng tội phạm vị thành niên, những biểu hiện của lối sống thực dụng, ích kỷ của một bộ phận thanh thiếu niên... đang trở thành một vấn đề bức xúc và là mối quan tâm sâu sắc của toàn xã hội. Chính vì vậy, khi bàn về thực trạng gia đình, giáo dục của gia đình ở Việt Nam hiện nay đã có rất nhiều công trình, luận án, bài báo… tiêu biểu là các công trình nghiên cứu sau: “Gia đình và phụ nữ trong biến đổi văn hóa - xã hội nông thôn” của tác giả Nguyễn Linh Khiếu, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2001. Cuốn sách gồm các nội dung chính: biến đổi văn hóa; khảo sát gia đình và phụ nữ trong biến đổi văn hóa xã hội nông thôn tác động đến gia đình và phụ nữ; khảo sát gia đình và phụ nữ trong biến đổi văn hóa - xã hội nông thôn. Nội dung cuốn sách tác giả tập trung khảo sát, phân tích những biến đổi của văn hóa - xã hội nông thôn tác động đến gia đình nông thôn trong thời kỳ đổi mới của đất nước. Từ đó, cho chúng ta thấy được thực trạng của đời sống gia đình và phụ nữ ở nông thôn một cách sinh động và rõ nét. Tuy nhiên, trong phạm vi khảo sát, cuốn sách chỉ tập trung tìm hiểu, phân tích sâu vào những tác động của biến đổi văn hóa - xã hội nông thôn đến gia đình và người phụ nữ trong giai đoạn hiện nay. Công trình “Bốn mươi năm Viện Triết học - Một số kết quả nghiên cứu”, tác giả Nguyễn Trọng Chuẩn (chủ biên), Viện Triết học, Hà Nội, 2002. Trong công trình này có bài “Vấn đề giáo dục và nếp sống văn hóa gia đình truyền thống trong 14