Tài liệu Hoạt động xuất khẩu lao động việt nam sang đài loan

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ --------------------- NGUYỄN VĂN NGỮ HOẠT ĐỘNG XUẤT KHẨU LAO ĐỘNG VIỆT NAM SANG ĐÀI LOAN LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ CHÍNH TRỊ Hà Nội - 2012 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ --------------------- NGUYỄN VĂN NGỮ HOẠT ĐỘNG XUẤT KHẨU LAO ĐỘNG VIỆT NAM SANG ĐÀI LOAN Chuyên ngành Mã số : Kinh tế chính trị : 60 31 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ CHÍNH TRỊ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGUYỄN HỮU SỞ Hà Nội - 2012 MỤC LỤC Trang DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VÀ CHỮ VIẾT TẮT................................................ i DANH MỤC BẢNG................................................................................................. ii DANH MỤC BIỂU................................................................................................... iii MỞ ĐẦU................................................................................................................... 1 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ HOẠT ĐỘNG XUẤT KHẨU LAO ĐỘNG.................................................................................................. 7 1.1. Một số khái niệm cơ bản.................................................................................. 7 1.1.1. Lao động, sức lao động và hàng hóa sức lao động.......................................... 7 1.1.2. Nguồn nhân lực, di dân.................................................................................... 7 1.1.3. Sự hình thành và phát triển của thị trƣờng lao động, XKLĐ và một số khái niệm liên quan........................................................................................................... 9 1.1.4. Những nhân tố chính tác động đến hoạt động XKLĐ..................................... 12 1.2. Nội dung của hoạt động XKLĐ....................................................................... 18 1.2.1. Cấp phép và quản lý các doanh nghiệp XKLĐ............................................... 18 1.2.2. Nghiên cứu, khai thác thị trƣờng nƣớc ngoài.................................................. 18 1.2.3. Khai thác, tuyển chọn lao động trong nƣớc..................................................... 18 1.2.4. Đào tạo lao động.............................................................................................. 19 1.2.5. Các khoản chi phí và các khoản khấu trừ của ngƣời lao động sang nƣớc ngoài........................................................................................................................... 19 1.2.6. Đƣa ngƣời lao động sang nƣớc ngoài và tổ chức quản lý lao động................ 20 1.2.7. Thanh lý hợp đồng lao động............................................................................ 21 1.3. Hiệu quả KT - XH của hoạt động XKLĐ Việt Nam sang nước ngoài........................................................................................................................ 21 1.3.1. Khái niệm hiệu quả KT - XH của hoạt động XKLĐ...................................... 21 1.3.2. Một số chỉ tiêu phản ánh hiệu quả KT - XH của hoạt động XKLĐ sang nƣớc ngoài.................................................................................................................. 22 1.4. Kinh nghiệm XKLĐ của một số nước sang Đài Loan và vận dụng vào Việt Nam................................................................................................................... 24 1.4.1. Kinh nghiệm XKLĐ của Philippin................................................................... 24 1.4.2. Kinh nghiệm XKLĐ của Indonesia.................................................................. 26 1.4.3. Kinh nghiệm XKLĐ của Thái Lan................................................................... 27 1.4.4. Vận dụng kinh nghiệm XKLĐ của một số nƣớc sang Đài Loan vào Việt Nam........................................................................................................................... 28 Chương 2: THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG XUẤT KHẨU LAO ĐỘNG VIỆT NAM SANG ĐÀI LOAN GIAI ĐOẠN 2000 – 2010............................................... 31 2.1. Giới thiệu thị trường lao động Đài Loan........................................................ 31 2.1.1. Tổng quan về thị trƣờng lao động Đài Loan.................................................... 31 2.1.2. Quan hệ cung cầu về lao động và những yêu cầu nhập khẩu lao động của Đài Loan.................................................................................................................... 31 2.2. Phân tích thực trạng hoạt động XKLĐ sang Đài Loan từ 2000 đến 2010........................................................................................................................... 32 2.2.1. Việc cấp phép và quản lý các doanh nghiệp XKLĐ....................... 32 2.2.2. Khai thác, mở rộng thị trƣờng nƣớc ngoài....................................................... 35 2.2.3. Tuyển chọn lao động trong nƣớc..................................................................... 37 2.2.4. Đào tạo lao động.............................................................................................. 38 2.2.5. Các khoản chi phí và khấu trừ của ngƣời lao động sang Đài Loan................. 39 2.2.6. Đƣa ngƣời lao động sang Đài Loan và tổ chức quản lý lao động Việt Nam tại Đài Loan................................................................................................................ 41 2.2.7. Giải quyết thanh lý hợp đồng........................................................................... 49 2.3. Đánh giá hiệu quả KT – XH của hoạt động XKLĐ Việt Nam sang Đài Loan......................................................................................................................... 50 2.3.1. Hiệu quả KT - XH của hoạt động XKLĐ Việt Nam sang Đài Loan về quy mô, số lƣợng lao động............................................................................................... 50 2.3.2. Hiệu quả KT – XH của hoạt động XKLĐ Việt Nam sang Đài Loan về giải quyết việc làm............................................................................................................ 51 2.3.3. Hiệu quả kinh tế của hoạt động XKLĐ Việt Nam sang Đài Loan về thu nhập........................................................................................................................... 53 2.3.4. Hiệu quả xã hội của hoạt động XKLĐ Việt Nam sang Đài Loan................... 55 2.4. Thành công và hạn chế của hoạt động XKLĐ Việt Nam sang Đài Loan........................................................................................................................... 56 2.4.1. Những thành công của hoạt động XKLĐ sang Đài Loan................................ 56 2.4.2. Hạn chế của hoạt động XKLĐ sang Đài Loan................................................ 59 2.5. Một số nguyên nhân, bất cập còn tồn tại của hoạt động XKLĐ sang Đài Loan.......................................................................................................................... 62 2.5.1. Một số bất cập còn tồn tại................................................................................ 62 2.5.2. Một số nguyên nhân rút ra............................................................................... 66 Chương 3: ĐỊNH HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP NHẰM ĐẨY MẠNH HOẠT ĐỘNG XUẤT KHẨU LAO ĐỘNG SANG ĐÀI LOAN......................................... 71 3.1. Bối cảnh mới...................................................................................................... 71 3.1.1. Bối cảnh Quốc tế.............................................................................................. 71 3.1.2. Bối cảnh trong nƣớc......................................................................................... 73 3.2. Định hướng và giải pháp nhằm đẩy mạnh hoạt động XKLĐ sang Đài Loan trong thời gian tới.......................................................................................... 74 3.2.1. Định hƣớng...................................................................................................... 74 3.2.2. Giải pháp nhằm đẩy mạnh hoạt động XKLĐ Việt Nam sang Đài Loan trong thời gian tới..................................................................................................... 76 KẾT LUẬN................................................................................................................ 88 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................... 90 DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VÀ CHỮ VIẾT TẮT TT KÝ HIỆU VÀ NGUYÊN NGHĨA CHỮ VIẾT TẮT 1 CNH - HĐH Công nghiệp hoá - hiện đại hoá 2 ĐVT Đơn vị tính 3 GVGĐ & KHC Giúp việc gia đình và khán hộ công 4 ILO Tổ chức lao động quốc tế 5 KT - XH Kinh tế - xã hội 6 LĐTB & XH Lao động Thƣơng binh và Xã hội 7 MOM Bộ Nhân lực Indonesia 8 NT$ Đài tệ 9 POEA Cục Quản lý việc làm ngoài nƣớc Philippin 10 QLLĐNN Quản lý lao động ngoài nƣớc 11 QLLĐ Quản lý lao động 12 SXCT Sản xuât chế tạo 13 UBLĐ Ủy ban lao động 14 UN Liên hiệp quốc 15 USD Đô la Mỹ 16 WB Ngân hàng thế giới 17 WTO Tổ chức Thƣơng mại thế giới 18 XKLĐ Xuất khẩu lao động 19 XHCN Xã hội chủ nghĩa i DANH MỤC BẢNG STT SỐ HIỆU 1 Bảng 2.1 2 Bảng 2.2 3 Bảng 2.3 4 Bảng 2.4 5 Bảng 2.5 6 Bảng 2.6 7 Bảng 2.7 8 Bảng 2.8 9 Bảng 2.9 10 Bảng 2.10 11 Bảng 2.11 NỘI DUNG TRANG Tổng hợp các khoản chi phí của ngƣời lao động khi xuất cảnh.................................................................................... 40 Số lao động Việt Nam đi làm việc tại nƣớc ngoài (2000 – 2010).................................................................................. 42 Cơ cấu nghề của lao động Việt Nam tại Đài Loan (2000 – 2010)............................................................ 44 Tổng số lao động nƣớc ngoài tại Đài Loan không đạt sức khoẻ (2000 - 2010)............................................................. 45 Lao động nƣớc ngoài tại Đài Loan bị tai nạn nghề nghiệp (2005 – 2010)....................................................... 46 Tổng hợp số lao động nƣớc ngoài bỏ trốn tại Đài Loan (2000 – 2010)................................................................... 48 Tổng số lao động nƣớc ngoài đang làm việc tại Đài Loan (2000 – 2010).......................................................... 50 Tạo việc làm thông qua hoạt động XKLĐ sang Đài Loan (2000 – 2010)..................................................................... 52 Thu nhập cơ bản và thu nhập thực tế của ngƣời lao động theo hợp đồng..................................................................... 53 Thu nhập bình quân hàng tháng của ngƣời lao động tại một số thị trƣờng chính hiện nay........................................ 54 GDP bình quân đầu ngƣời hàng năm của Việt Nam (2000 – 2010)..................................................................... ii 55 DANH MỤC BIỂU STT SỐ HIỆU 1 Biểu đồ 2.1 2 Biểu đồ 2.2 3 Biểu đồ 2.3 4 Biểu đồ 2.4 5 Biểu đồ 2.5 6 Biểu đồ 2.6 7 Biểu đồ 2.7 NỘI DUNG TRANG Sự biến động lao động Việt Nam sang làm việc tại một số thị trƣờng chính (2000 – 2010).................................. 43 Tỉ trọng cơ cấu nghề của lao động Việt Nam tại Đài Loan hiện nay................................................................. 44 So sánh số lao động nƣớc ngoài không đạt sức khoẻ tại thị trƣờng Đài Loan (2000 – 2010).......................... 45 Tỉ lệ lao động nƣớc ngoài bị tai nạn lao động tại Đài Loan (2005 – 2010)..................................................... 47 Số lƣợng lao động nƣớc ngoài bỏ trốn tăng, giảm qua các năm (2000 – 2010)................................................... 49 Tỉ trọng lao động nƣớc ngoài hiện nay đang làm việc tại Đài Loan.............................................................. 51 Tỉ trọng lao động nƣớc ngoài bỏ trốn hiện nay trong tổng số lao động bỏ trốn tại Đài Loan........................... iii 63 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài. Trong công cuộc đổi mới nền kinh tế đất nƣớc, Đảng và Nhà nƣớc ta đang thực hiện chính sách phát triển nền kinh tế thị trƣờng định hƣớng xã hội chủ nghĩa (XHCN), đồng thời đẩy mạnh quan hệ hợp tác quốc tế trong giai đoạn hội nhập kinh tế toàn cầu hoá. Kinh tế - xã hội (KT – XH) đất nƣớc trong thời gian qua đã đạt đƣợc kết quả đáng khích lệ đƣợc thể hiện rõ là tốc độ tăng trƣởng kinh tế tƣơng đối cao và ổn định, năm 2010 là 6,78%; thu nhập của các thành viên trong xã hội ngày càng đƣợc cải thiện và không ngừng tăng cao, GDP bình quân đầu ngƣời năm 2000 là 402 USD/ngƣời/năm, năm 2010 đạt 1.168 USD/ngƣời/năm tăng gấp 2,9 lần so với năm 2000, nền kinh tế đất nƣớc dần thoát khỏi tình trạng kém phát triển. Lịch sử phát triển KT - XH cho thấy, mỗi một quốc gia hay bất kỳ một nền kinh tế nào thì vấn đề về lao động - việc làm luôn luôn giữ vai trò quan trọng đối với hoạt động sản xuất của xã hội, nhất là tại Việt Nam với số lƣợng dân cƣ, lực lƣợng lao động sống và làm việc trong lĩnh vực sản xuất nông nghiệp – nông thôn vẫn còn rất lớn nên nhu cầu về việc làm và giải quyết việc làm đối với lực lƣợng lao động trong độ tuổi lao động của toàn xã hội là hết sức cần thiết và quan trọng hơn bao giờ hết. Trong những năm gần đây, hoạt động xuất khẩu lao động (XKLĐ) Việt Nam sang làm việc tại nƣớc ngoài nói chung và Đài Loan nói riêng đã góp phần tạo việc làm và tăng thu nhập cho lực lƣợng lao động nhàn rỗi của đất nƣớc, hoạt động XKLĐ đã và đang trở thành một lĩnh vực hoạt động KT - XH hết sức quan trọng trong sự nghiệp đổi mới của đất nƣớc. Xét về quy mô, số lƣợng lao động xuất khẩu, theo số liệu thống kê của Cục Quản lý lao động ngoài nƣớc (Cục QLLĐNN) - Bộ Lao động Thƣơng binh và Xã hội (Bộ LĐTB & XH), chỉ tính riêng từ năm 2000 đến 2010, cả nƣớc có tổng số lao động xuất khẩu sang làm việc ở nƣớc ngoài là 736.270 ngƣời, tại các thị trƣờng truyền thống nhƣ Đài Loan, Malaysia, Nhật Bản, Hàn Quốc..., trong đó riêng thị trƣờng Đài Loan là 237.643 ngƣời, chiếm 32,27% trong tổng số lao động Việt Nam sang làm 1 việc tại nƣớc ngoài và Việt Nam hiện có khoảng hơn 400.000 lao động đang làm việc ở 40 quốc gia và vùng lãnh thổ trên thế giới. Xét về hiệu quả giá trị thu đƣợc từ hoạt động XKLĐ, mỗi năm lực lƣợng lao động này gửi về nƣớc khoảng 1,8 tỉ USD. Riêng tại thị trƣờng Đài Loan hiện nay, với khoảng trên 80 nghìn lao động Việt Nam đang làm việc tại thị trƣờng này, hàng năm lực lƣợng lao động này tạo đƣợc thu nhập khoảng 576.216 nghìn USD. Theo báo cáo tại Hội thảo đánh giá thực trạng lao động Việt Nam đi làm việc ở nƣớc ngoài đã trở về do Bộ LĐTB & XH tổ chức ngày 16/03/2011 tại Hà Nội, thì tại một số địa phƣơng chỉ tính riêng trong năm 2009 số lao động tỉnh Bắc Giang đi XKLĐ đã gửi về cho gia đình là 1.135 tỉ đồng, Thái Bình là 800 tỉ đồng, Phú Thọ là 600 tỉ đồng. Riêng huyện Lạng Giang (Bắc Giang) số tiền ngƣời lao động đi XKLĐ gửi về là 120 tỉ đồng, trong khi đó tổng thu ngân sách của địa phƣơng chỉ là 47 tỉ đồng. Qua đó ta thấy, thông qua hoạt động XKLĐ nói chung, đặc biệt là hoạt động XKLĐ sang thị trƣờng Đài Loan hiện nay đã và đang góp phần rất lớn để giải quyết việc làm cho ngƣời lao động trong xã hội, tạo thu nhập cho ngƣời lao động tƣơng đối cao từ đó nâng cao đời sống của ngƣời lao động và gia đình họ, tăng nguồn vốn để phát triển sản xuất, nhất là ngƣời lao động làm trong lĩnh vực nông nghiệp – nông thôn. Xét trên góc độ toàn bộ nền kinh tế thì hoạt động XKLĐ trong thời gian qua không chỉ có đóng góp quan trọng để mang lại lợi ích cho chính bản thân ngƣời lao động mà còn mang lại lợi ích rất lớn cho toàn xã hội; đồng thời hiện nay, với xu thế toàn cầu hoá kinh tế thế giới, kinh tế tri thức đã và đang đƣợc khẳng định có vai trò hết sức quan trọng trong sự nghiệp phát triển KT - XH của mỗi nƣớc. Thông qua hoạt động XKLĐ Việt Nam sang làm việc tại Đài Loan và các nƣớc có nền công nghiệp phát triển, với trình độ công nghệ, kỹ thuật và trình độ quản lý tiên tiến hiện đại sẽ góp phần giúp lực lƣợng lao động của đất nƣớc có cơ hội tiếp cận, sử dụng, tiếp thu kinh nghiệm làm việc, quản lý ở nƣớc ngoài để sau khi hết thời hạn hợp đồng về nƣớc, họ sử dụng nguồn vốn, kiến thức thực tế đã tích lũy đƣợc trong thời gian làm việc ở nƣớc ngoài tham gia các hoạt động KT - XH và đây cũng là nguồn nhân lực 2 rất quan trọng để phục vụ sự nghiệp công nghiệp hoá (CNH) - hiện đại hoá (HĐH) đất nƣớc đƣợc thực hiện nhanh chóng và đạt chất lƣợng hiệu quả. Bên cạnh những kết quả đóng góp, lợi ích mà hoạt động XKLĐ đã đạt đƣợc, thì hiện nay hoạt động XKLĐ của Việt Nam nói chung và tại thị trƣờng Đài Loan nói riêng vẫn còn những bất cập cần hoàn thiện nhƣ chính sách pháp luật của Nhà nƣớc còn thiếu, chƣa đồng bộ, sự phối hợp giữa các cơ quản lý Nhà nƣớc ở trung ƣơng và địa phƣơng về hoạt động XKLĐ chƣa chặt chẽ, việc tuyển chọn, đào tạo lao động, thu phí của ngƣời lao động đi XKLĐ còn nhiều hạn chế, quản lý lao động ở nƣớc ngoài chƣa tốt và nhất là tình trạng lao động Việt Nam bỏ trốn, cƣ trú bất hợp pháp tại Đài Loan còn nhiều. Do vậy, rất cần thiết đƣợc nghiên cứu hoạt động XKLĐ Việt Nam sang Đài Loan để làm rõ các vấn đề nhƣ: Hoạt động XKLĐ là gì? Thực trạng hoạt động XKLĐ Việt Nam sang Đài Loan hiện nay ra sao? Những nguyên nhân, bất cập còn tồn tại của hoạt động XKLĐ Việt Nam sang Đài loan gồm những vấn đề gì? và từ đó có định hƣớng và giải pháp gì để đẩy mạnh hoạt động XKLĐ Việt Nam sang Đài Loan trong thời gian tới. Với những lý do trên, tác giả chọn đề tài “Hoạt động xuất khẩu lao động Việt Nam sang Đài Loan” làm đề tài nghiên cứu cho luận văn của mình. 2.Tình hình nghiên cứu. XKLĐ của Việt Nam sang làm việc tại nƣớc ngoài đã đƣợc nghiên cứu trong các bài viết của một số tác giả sau: - Lê Hồng Huyên (2011), Quản lý Nhà nƣớc về di chuyển lao động Việt Nam ra làm việc ở nƣớc ngoài, Luận án tiến sĩ Kinh tế chính trị, Trƣờng Đại học Kinh tế Đại học Quốc gia Hà Nội. - Dƣơng Tuyết Nhung (2008), Nâng cao chất lƣợng nguồn nhân lực xuất khẩu tại các doanh nghiệp xuất khẩu ở Hà Nội, Luận văn Thạc sỹ Quản trị kinh doanh, Trƣờng Đại học Kinh tế - Đại học Quốc gia Hà Nội. 3 - Đoàn Thị Trang (2009), Xuất khẩu lao động nữ của Việt Nam sang thị trƣờng Đông Bắc Á, Luận văn Thạc sỹ Kinh tế chính trị, Trƣờng đại học Kinh tế, Đại học Quốc gia Hà Nội. - Trần Thị Thanh Trà (2006), Xuất khẩu lao động của Việt Nam sang thị trƣờng Đông Bắc Á, Luận văn Thạc sỹ Kinh tế đối ngoại, Khoa Kinh tế - Đại học Quốc gia Hà Nội. Các công trình nghiên cứu đã khái quát hoá một số vấn đề lý luận về XKLĐ, phân tích thực trạng XKLĐ ở Việt Nam, từ đó đã có những giải pháp để từng bƣớc đổi mới, hoàn thiện, thúc đẩy hoạt động XKLĐ của Việt Nam sang làm việc ở nƣớc ngoài. Tuy nhiên, sự nghiên cứu mới đƣợc xem nhƣ ở từng khía cạnh, chƣa đƣợc nghiên cứu mang tính chất hệ thống về hoạt động XKLĐ Việt Nam sang làm việc tại Đài Loan. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu. - Làm rõ cơ sở lý luận và kinh nghiệm quốc tế về hoạt động XKLĐ làm cơ sở để phân tích, đánh giá một cách khoa học và mang tính khách quan hoạt động XKLĐ Việt Nam sang Đài Loan. - Để đạt đƣợc mục đích đề ra, luận văn đi từ khái quát hoá vấn đề lý luận về hoạt động XKLĐ, phân tích, so sánh, đánh giá hoạt động XKLĐ Việt Nam sang thị trƣờng Đài Loan với hoạt động XKLĐ của Việt Nam sang các thị trƣờng khác và đặt trong mối quan hệ với một số hoạt động khác của nền kinh tế. Hệ thống hoá lý luận về hoạt động XKLĐ, nghiên cứu kinh nghiệm quốc tế về hoạt động XKLĐ từ đó rút ra bài học kinh nghiệm áp dụng vào Việt Nam, xây dựng các chỉ tiêu đánh gía khách quan, so sánh, phân tích một cách khoa học về thực trạng hoạt động XKLĐ Việt Nam sang Đài Loan. - Đƣa ra những giải pháp để không ngừng đẩy mạnh hoạt động XKLĐ Việt Nam sang Đài Loan nói riêng và nƣớc ngoài nói chung. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu. - Đối tƣợng nghiên cứu: Nghiên cứu hoạt động XKLĐ Việt Nam sang Đài Loan gắn với hoạt động XKLĐ của Việt Nam sang các thị trƣờng khác. 4 - Phạm vi nghiên cứu: + Về không gian: Nghiên cứu hoạt động XKLĐ Việt Nam sang làm việc tại Đài Loan. + Về thời gian: Phân tích, đánh giá thực trạng hoạt động XKLĐ Việt Nam sang Đài Loan, giai đoạn 2000 - 2010. 5. Phương pháp nghiên cứu. Luận văn tiếp cận và nghiên cứu hoạt động XKLĐ từ việc khái quát hoá các vấn đề liên quan đến đề tài, xây dựng khái niệm có liên quan đến mục tiêu nghiên cứu. Luận văn sử dụng một số phƣơng pháp nghiên cứu nhƣ: - Phƣơng pháp hệ thống và trừu tƣợng hóa khoa học: Nghiên cứu hoạt động XKLĐ sang Đài Loan đƣợc đặt trong nội tại của hoạt động XKLĐ chung của Việt Nam sang các nƣớc khác và trong mối quan hệ với các hoạt động KT - XH khác của nền kinh tế. - Phƣơng pháp phân tích và tổng hợp: Trên cơ sở phân tích thực trạng hoạt động hoạt động XKLĐ Việt Nam sang Đài Loan, từ đó sử dụng phƣơng pháp tổng hợp để đƣa ra các đánh giá khái quát về thực trạng hoạt động XKLĐ Việt Nam sang Đài Loan. - Phƣơng pháp thống kê, so sánh và mô hình toán: Sử dụng số liệu, dữ liệu, tài liệu, thông tin thu thập đƣợc từ các cơ quan quản lý Nhà nƣớc, công trình nghiên cứu, sách báo, tạp chí, bài viết, mạng internet... nhằm diễn giải, phân tích một cách có cơ sở, logic để đánh giá từng khía cạnh và toàn diện của nội dung cần nghiên cứu. - Phƣơng pháp logic - lịch sử: Từ sự nghiên cứu một cách có logic tại mỗi mặt, từng khía cạnh của hoạt động XKLĐ, đồng thời kết gắn với từng giai đoạn lịch sử hình thành và phát triển của hoạt động XKLĐ để hiểu đƣợc bản chất tất yếu của nó làm cơ sở cho việc đánh giá một cách sát thực hoạt động XKLĐ sang Đài Loan nói riêng và hoạt động XKLĐ của Việt Nam nói chung. 5 6. Những đóng góp mới của luận văn. - Hệ thống hoá để làm rõ những vấn đề mang tính lý luận cơ bản về hoạt động XKLĐ Việt Nam sang Đài Loan và nƣớc ngoài nói chung để làm cơ sở cho việc phân tích, đánh giá thực trạng hoạt động XKLĐ. - Từ sự phân tích, đánh giá thực trạng hoạt động XKLĐ Việt Nam sang Đài Loan, từ đó cho thấy rõ đƣợc các vấn đề nhƣ: + Hiệu quả KT - XH của hoạt động XKLĐ sang Đài Loan thông qua các chỉ tiêu về quy mô, số lƣợng lao động, mức độ giải quyết việc làm, hiệu quả kinh tế về thu nhập, hiệu quả xã hội của hoạt động XKLĐ Việt Nam sang Đài Loan... + Những thành công và hạn chế của hoạt động XKLĐ Việt Nam sang Đài Loan. + Những bất cập còn tồn tại và nguyên nhân rút ra của hoạt động XKLĐ Việt Nam sang Đài Loan. - Đƣa ra giải pháp thiết thực đề xuất với cơ quan quản lý Nhà nƣớc, doanh nghiệp XKLĐ tham khảo để đẩy mạnh hoạt động XKLĐ Việt Nam sang làm việc tại Đài Loan trong thời gian tới đạt hiệu quả hơn. 7. Bố cục của luận văn. Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 03 Chƣơng, cụ thể là: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về hoạt động xuất khẩu lao động. Chương 2: Thực trạng hoạt động xuất khẩu lao động Việt Nam sang Đài Loan giai đoạn 2000 -2010. Chương 3: Định hướng và giải pháp nhằm đẩy mạnh hoạt động xuất khẩu lao động sang Đài Loan. 6 Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ HOẠT ĐỘNG XUẤT KHẨU LAO ĐỘNG 1.1. Một số khái niệm cơ bản. 1.1.1. Lao động, sức lao động và hàng hóa sức lao động. * Lao động. Lao động đƣợc hiểu là hoạt động có mục đích, có ý thức của con ngƣời nhằm tạo ra hàng hoá và dịch vụ. * Sức lao động và hàng hoá sức lao động. Theo C.Mác, sức lao động hay năng lực lao động là toàn bộ những năng lực, thể lực và trí lực tồn tại trong một cơ thể, trong một con ngƣời đang sống và đƣợc ngƣời đó đem ra vận dụng mỗi khi sản xuất. Trong bất kỳ xã hội nào, sức lao động cũng là điều kiện tiên quyết của mọi quá trình sản xuất và lực lƣợng sản xuất sáng tạo chủ yếu của xã hội. “Sức lao động là một loại hàng hoá, tức nó gồm có giá trị và giá trị sử dụng, nhƣng nó không phải là hàng hoá thông thƣờng, mà sức lao động là một loại hàng hoá đặc biệt, bởi vì giá trị sử dụng của nó có đặc tính là nguồn gốc sinh ra giá trị, hơn nữa sinh ra một giá trị lớn hơn giá trị của bản thân nó. Nhƣng sức lao động không phải bao giờ cũng là hàng hoá, nó chỉ biến thành hàng hoá trong những điều kiện lịch sử nhất định, tức ngƣời lao động phải đƣợc tự do về thân thể và ngƣời lao động bị tƣớc đoạt hết tƣ liệu sản xuất” [ 7, tr. 84-88]. 1.1.2. Nguồn nhân lực, di dân. * Nguồn nhân lực. Mỗi quốc gia muốn phát triển KT - XH thì nhất thiết phải có nguồn lực nhƣ con ngƣời, tài nguyên thiên nhiên, vốn, công nghệ, khoa hoc kỹ thuật...và trong các nguồn lực kể trên thì nguồn lực con ngƣời là quan trong nhất, có tính quyết định đến sự tăng trƣởng và phát triển KT- XH. Tức một quốc gia dù có nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú, công nghệ, máy móc kỹ thuật hiện đại đến đâu, nhƣng nếu không 7 có nguồn lực con ngƣời có trình độ, có đủ khả năng khai thác các nguồn lực đó thì khó có thể đạt đƣợc mục tiêu tăng trƣởng, phát triển KT - XH nhƣ mong muốn. Hiện nay có nhiều quan niệm khác nhau về nguồn nhân lực, cụ thể là: Theo Liên hiệp quốc (UN) thì nguồn nhân lực là tất cả những kiến thức, kỹ năng, kinh nghiệm, năng lực và tính sáng tạo của con ngƣời có quan hệ tới sự phát triển của mỗi cá nhân và của đất nƣớc. Theo Ngân hàng thế giới (WB) thì nguồn nhân lực là toàn bộ vốn con ngƣời bao gồm thể lực, trí lực, kỹ năng nghề nghiệp... của mỗi cá nhân. Nhƣ vậy, ở đây nguồn nhân lực con ngƣời đƣợc coi nhƣ một nguồn vốn bên cạnh các loại vốn vật chất khác nhƣ vốn tiền tệ, công nghệ, tài nguyên thiên nhiên. Theo Tổ chức lao động quốc tế (ILO) thì nguồn nhân lực của một quốc gia là toàn bộ những ngƣời trong độ tuổi có khả năng tham gia lao động. Từ những quan niệm trên, có thể hiểu khái niệm về nguồn nhân lực là toàn bộ lực lƣợng lao động gồm thể lực và trí lực của một quốc gia, đƣợc kết tinh từ truyền thống và kinh nghiệm lao động sáng tạo của dân tộc đƣợc vận dụng để sản xuất ra của cải vật chất và tinh thần đáp ứng nhu cầu hiện tại và tƣơng lai cho xã hội tại mỗi thời điểm nhất định của lịch sử. * Di dân, tính tất yếu của di dân. - Khái niệm di dân. Trong đời sống xã hội tại mỗi một quốc gia hay giữa các quốc gia với nhau trên thế giới, con ngƣời thƣờng di chuyển chỗ ở (môi trƣờng sống), nơi làm việc, nó xuất phát từ nhiều nguyên nhân và mục đích khác nhau và vào các thời điểm khác nhau. Hiện tƣợng di chuyển trên có thể hiểu là di dân (di cƣ). Hiện tƣợng di dân bị tác động bởi nhiều nhân tố KT - XH. Xã hội càng phát triển, thì hiện tƣợng di dân cũng phát triển theo và ngày càng trở nên phổ biến, nó mang tính tất yếu khách quan. + “Di dân là sự di chuyển của ngƣời dân theo lãnh thổ với những giới hạn về thời gian và không gian nhất định, kèm theo sự thay đổi nơi cƣ trú thƣờng xuyên” [16, tr.78]. 8 + “Di dân là quá trình di chuyển của con ngƣời qua biên giới của vùng lãnh thổ này sang vùng lãnh thổ khác kèm theo hiện tƣợng di chuyển chỗ ở thƣờng trú hoặc thay đổi tạm thời. Nếu sự di chuyển đó diễn ra trong phạm vi từng nƣớc thì gọi là di dân nội địa, còn nếu sự di chuyển đó vƣợt ra khỏi phạm vi mỗi nƣớc và mang tính chất liên quốc gia thì gọi là di dân quốc tế” [14, tr.96-107]. “Di cƣ lao động quốc tế (international labor migration) là di chuyển lao động từ nƣớc này sang nƣớc khác với mục đích tìm việc làm, tiền lƣơng cao và cuộc sống tốt hơn” [ 26, tr.195-199]. - Tính tất yếu của di cƣ lao động quốc tế. Một là, do sự mất cân đối giữa cung - cầu về việc làm trong mỗi quốc gia dẫn đến di cƣ quốc tế. Tại một số nƣớc đang phát triển, có tỉ lệ dân số tăng cao, nguồn lực lƣợng lao động trong độ tuổi lao động dồi dào, trong khi sản xuất trong nƣớc còn chậm phát triển, chƣa thu hút đƣợc hết toàn bộ lực lƣợng lao động của xã hội. Do vậy, sức ép về việc làm tăng lên, đòi hỏi Chính phủ các nƣớc phải tìm đầu ra cho lực lƣợng lao động dƣ thừa để giảm tình trạng thất nghiệp. Hai là, sự chênh lệch về thu nhập và mức sống giữa các quốc gia trong cùng khu vực và trên thế giới ngày càng tăng trở thành lực hút dẫn đến hiện tƣợng di dân từ nƣớc có thu nhập và mức sống thấp sang các nƣớc có thu nhập, mức sống cao hơn. Lợi ích thu đƣợc của di cƣ quốc tế có thể tính đƣợc bằng mức tiền công và thu thập thực tế cao hơn do ngƣời di cƣ kiếm đƣợc trong suốt thời gian họ sinh sống và làm việc ở nƣớc ngoài. Ba là, chênh lệch về mức tăng dân số tự nhiên giữa các quốc gia trở thành “lực đẩy” di dân tất yếu sang nƣớc có mức tăng dân số thấp hơn. Bốn là, do tác động của toàn cầu hoá và nhu cầu hội nhập kinh tế quốc tế của mỗi quốc gia. 1.1.3. Sự hình thành và phát triển của thị trƣờng lao động, XKLĐ và một số khái niệm liên quan. * Khái niệm thị trƣờng. 9 - Tƣ tƣởng về thị trƣờng đầu tiên phải kể đến các Nhà kinh tế theo chủ nghĩa trọng thƣơng, họ cho rằng hàng hoá chỉ là phƣơng tiện, là khâu trung gian để đạt đƣợc mục đích là tiền tệ. - Ngƣời ghi dấu ấn đậm nét trong nghiên cứu về thị trƣờng là Nhà kinh tế học cổ điển Anh, tiêu biểu là A.Smith, Ông đã phân tích phân công lao động đã tạo ra thị trƣờng và mục đích của thị trƣờng là để thu lợi nhuận, thị trƣờng chính là “bàn tay vô hình” điều khiển nền kinh tế. A.Smith là ngƣời đầu tiên phân chia thị trƣờng thành nhiều dạng khác nhau để nghiên cứu nhƣ thị trƣờng hàng hoá, thị trƣờng lao động, thị trƣờng tƣ bản... - C.Mác kế thừa các lý thuyết cũ để xây dựng một học thuyết mới về thị trƣờng. Theo C.Mác, thị trƣờng là lĩnh vực trao đổi và cao hơn là lƣu thông hàng hoá, Ông đã phân tích một cách sâu sắc quan hệ cung - cầu giá cả thị trƣờng và vai trò cạnh tranh đối với việc hình thành giá trị thị trƣờng. - Nhà kinh tế học P.A.Samuelson: “thị trƣờng là một quá trình mà trong đó, ngƣời mua và ngƣời bán một thứ hàng hoá tác động qua lại lẫn nhau để xác định số lƣợng và giá cả hàng hoá” [27, tr.255]. * Khái niệm thị trƣờng lao động. - Theo Đại từ điển kinh tế thị trƣờng đã trình bày khái niệm: “Thị trƣờng lao động là nơi mua, bán sức lao động của ngƣời lao động”. - Theo Tổ chức lao động quốc tế (ILO): Thị trƣờng lao động là thị trƣờng trong đó có các dịch vụ lao động đƣợc mua và bán thông qua quá trình để xác định mức độ việc làm của lao động cũng nhƣ mức độ tiền công. Từ đó, có thể hiểu thị trƣờng lao động là những quan hệ trao đổi, mua bán sức lao động giữa ngƣời sử dụng lao động và ngƣời lao động dƣới hình thức thoả thuận hoặc hợp đồng lao động theo quy định của pháp luật diễn ra trong nƣớc và quốc tế. Thị trƣờng lao động là một bộ phận của hệ thống thị trƣờng, trong đó diễn ra quá trình trao đổi giữa một bên là ngƣời lao động tự do và một bên là ngƣời có nhu cầu sử dụng lao động. Sự trao đổi này đƣợc thoả thuận trên cơ sở mối quan hệ lao 10 động nhƣ tiền lƣơng, tiền công, thời giờ, điều kiện làm việc thông qua một hợp đồng làm việc bằng văn bản hay bằng miệng. * Thị trƣờng lao động quốc tế là nơi diễn ra quan hệ mua bán sức lao động trên quốc tế. Ngƣời cung cấp và lƣợng nhu cầu sức lao động không thuộc về cùng một quốc gia, sức lao động vƣợt qua biên giới giữa các quốc gia. Thị trƣờng lao động quốc tế là một bộ phận cấu thành của hệ thống thị trƣờng thế giới. Nhƣ vậy, trên thị trƣờng lao động quốc tế, các chủ thể tham gia thị trƣờng lao động mang quốc tịch khác nhau. * Sự hình thành và phát triển của thị trƣờng hàng hoá sức lao động quốc tế. Do sự phát triển không đồng đều về trình độ phát triển KT - XH, cũng nhƣ sự phân bố không đều về nguồn tài nguyên, dân cƣ, khoa học công nghệ giữa các vùng, khu vực và giữa các quốc gia, dẫn đến không một quốc gia nào lại có đầy đủ, đồng bộ các yếu tố cần thiết cho quá trình sản xuất và phát triển KT - XH. Từ đó, tất yếu sẽ dẫn đến việc các quốc gia phải tìm kiếm và sử dụng những nguồn lực bên ngoài để bù đắp một phần thiếu hụt các yếu tố cần thiết cho quá trình sản xuất xã hội. Thực tế cho thấy, tại các quốc gia kinh tế kém hoặc đang phát triển, có dân số đông, thiếu việc làm trong nƣớc, thu nhập bình quân thấp không đủ để đảm bảo cuộc sống của gia đình và chính ngƣời lao động. Để khắc phục tình trạng này, buộc các nƣớc này phải tìm kiếm việc làm tại các nƣớc khác để giải quyết tình trạng thiếu việc làm cho lực lƣợng lao động của nƣớc mình. Trong khi đó, ở những nƣớc có nền kinh tế phát triển thƣờng có ít dân số, và lực lƣợng lao động xã hội không đủ nhân lực để đáp ứng nhu cầu sản xuất nên buộc các nƣớc này phải đi thuê lao động từ các nƣớc khác có nhiều lao động dôi dƣ và có khả năng cung ứng lao động cho nƣớc họ. Do vậy, quan hệ cung - cầu về lao động đƣợc xác định và điều này đồng nghĩa với việc hình thành thị trƣờng hàng hoá sức lao động quốc tế. * Khái niệm xuất khẩu lao động. Lịch sử phát triển KT - XH cho thấy, từ sự di chuyển lao động quốc tế mang tính tự phát, đơn lẻ dần trở thành trào lƣu di dân quốc tế. Trong thời đại hiện nay, 11 việc di chuyển lao động quốc tế là tất yếu và ngày càng phổ biến thì thuật ngữ “XKLĐ” đã và đang đƣợc sử dụng một cách rộng rãi. Do vậy, XKLĐ đƣợc hiểu là sự di chuyển quốc tế sức lao động có mục đích và đƣợc pháp luật cho phép. XKLĐ đƣợc nghiên cứu trong luận văn này đƣợc hiểu là sự di chuyển lao động ra nƣớc ngoài làm việc một cách có tổ chức, đƣợc pháp luật bảo vệ hợp pháp thông qua những hiệp định của Chính phủ hoặc các tổ chức kinh tế đƣợc Nhà nƣớc cấp phép hoạt động cung ứng và tiếp nhận lao động hoặc thông qua các hợp đồng nhận thầu công trình hoặc đầu tƣ ra nƣớc ngoài hoặc do tự thân ngƣời lao động tìm kiếm việc làm ở nƣớc ngoài theo hợp đồng cá nhân. Hoạt động XKLĐ là hoạt động KT - XH có chứa yếu tố nƣớc ngoài, mang tính đặc thù, trong đó hàng hoá để xuất khẩu ra nƣớc ngoài là sức lao động của ngƣời lao động. Hoạt động XKLĐ mang tính tất yếu khách quan của quá trình di chuyển yếu tố đầu vào của sản xuất. Nó đƣợc dùng để chỉ một lĩnh vực hoạt động KT - XH của một quốc gia do các tổ chức kinh tế cung ứng nguồn lao động cho các tổ chức kinh tế nƣớc ngoài có nhu cầu tiếp nhận lao động và sử dụng lao động để sản xuất kinh doanh (SXKD) hàng hoá và dịch vụ trong một thời gian nhất định. 1.1.4. Những nhân tố chính tác động đến hoạt động XKLĐ. - Các nhân tố bên trong. Một là, định hƣớng chính sách của Đảng, Nhà nƣớc về hoạt động XKLĐ sang nƣớc ngoài nói chung và sang thị trƣờng Đài Loan nói riêng. Trong mỗi giai đoạn khác nhau thì có những cách nhìn nhận, đánh giá khác nhau về XKLĐ, hoạt động XKLĐ giữa các nƣớc đều bao hàm sự tính toán về lợi ích của mỗi quốc gia, dân tộc. Vì vậy, hoạt động XKLĐ chịu sự tác động trực tiếp từ chủ trƣơng và các chính sách, biện pháp quản lý, điều tiết của Chính phủ các nƣớc XKLĐ. Đối với nƣớc XKLĐ, việc điều chỉnh các quy định, chính sách thị trƣờng, đối tƣợng lao động, điều kiện tham gia hoạt động của các doanh nghiệp XKLĐ, sự hỗ trợ của Nhà nƣớc... đều tác động trực tiếp tới hoạt động của các doanh nghiệp XKLĐ, ngƣời lao động tham gia XKLĐ, tạo thuận lợi, hoặc cản trở hoạt động của các chủ thể tham gia. 12