Tài liệu Kỹ năng tư duy logic

TR NG D I H C AN GIANG ÁN P.H.E K N NG T DUY CÓ LOGIC (Tài li!u ph%c v% chuyên +, rèn luy!n k0 n1ng s4ng cho sinh viên thi!t thòi tr89ng HAG) Biên so n: TS. Võ V n Th ng Tháng 01/ 2007 1 L I NÓI ;U Trong quá trình t n t i c a mình, con ng$%i luôn khát v*ng hi+u bi-t v. t/ nhiên và xã h3i. Do v5y, nh5n th7c hi8n th/c khách quan là m3t nhu c9u t:t y-u c a con ng$%i. Nh$ng làm th- nào con ng$%i có th+ nh5n th7c =úng = n hi8n th/c khách quan, tìm ra chân lý và hành =3ng có hi8u quA tBt? Nh5n th7c =úng là =i.u ki8n c9n giúp con ng$%i hành =3ng =úng, = t =$Ec hi8u quA mong muBn. Ng$Ec l i, nh5n th7c sai, không n m b t =$Ec bAn ch:t và quy lu5t c a hi8n th/c khách quan thì con ng$%i sF hành =3ng phiêu l$u, m o hi+m, dH =i =-n th:t b i. Nh5n th7c =úng = n, t$ duy chính xác, l5p lu5n chJt chF, m ch l c, có s7c thuy-t phKc...là nhLng n3i dung quan tr*ng mà khoa h*c Logic h*c mang l i cho con ng$%i. VNi ý nghOa =ó, chúng tôi biên so n tài li8u này vNi mong mPi giúp các anh chQ sinh viên có =$Ec nhLng phRm ch:t c9n thi-t nh$ =ã nói trên. Chúc anh chQ sinh viên thành công. Tác giA TS. VÕ V N TH?NG 2 MAC LAC Ch8Bng I: DI T ENG VÀ Ý NGHHA CIA LOGIC H C ................................................ 4 I. LOGIC HXC VÀ Z[I T\]NG NÓ .................................................................................... 4 II. LOGIC VÀ NGÔN NGa .................................................................................................... 6 III. Ý NGHdA CfA VIgC HXC ThP, NGHIÊN CkU LOGIC HXC.................................... 8 Ch8Bng I: NHKNG QUY LUMT CN BPN CIA LOGIC H C HÌNH THRC................... 9 I. ZnC ZIoM CfA QUY LUhT LOGIC ............................................................................... 9 II. NHaNG QUI LUhT CfA LOGIC HÌNH THkC ........................................................... 10 Ch8Bng III: KHÁI NITM........................................................................................................ 16 I. KHÁI NIgM LÀ GÌ? .......................................................................................................... 16 II. KHÁI NIgM VÀ Tw......................................................................................................... 16 III. CxU TRÚC CfA KHÁI NIgM ...................................................................................... 17 IV. QUAN Hg GIaA CÁC KHÁI NIgM ............................................................................. 18 V. Z{NH NGHdA KHÁI NIgM ............................................................................................. 21 Ch8Bng IV: PHÁN OÁN ...................................................................................................... 27 I. ZnC TR\NG CHUNG CfA PHÁN ZOÁN .................................................................... 28 II. PHÁN ZOÁN Z|N .......................................................................................................... 28 IV. PHÁN ZOÁN PHkC VÀ CÁC PHÉP LOGIC .............................................................. 37 Ch8Bng V: SUY LUMN............................................................................................................ 49 I. KHÁI NIgM CHUNG V• SUY LUhN............................................................................. 49 II. SUY LUhN H]P LOGIC: ................................................................................................ 50 III. SUY LUhN NGHE CÓ LÝ ............................................................................................. 66 TÀI LITU THAM KHPO ....................................................................................................... 68 3 Ch8Bng I DI T ENG VÀ Ý NGHHA CIA LOGIC H C I. LOGIC H C VÀ DI T ENG NÓ 1. LOGIC H C LÀ GÌ? Thu5t ngL “Logique” b t ngu n t… chL ((((( (LOGOS) trong ti-ng Hy- L p. T… này có nhi.u nghOa: t…, t$ t$‰ng, trí tu8, l%i nói, lý lF, ý nghOa, quy lu5t,...T… LOGOS xu:t hi8n =9u tiên trong tác phRm tri-t h*c c a Heraclite (khoAng 544 – 483 trCN) vNi nghOa là “quy lu5t c a th- giNi”. T… lâu, thu5t ngL “logic” ra =%i vNi ý nghOa là bi+u thQ t5p hEp các quy lu5t mà quá trình t$ duy c a con ng$%i phAi tuân theo nh‹m phAn ánh =úng = n hi8n th/c khách quan. Nh$ng =+ chŒ tính quy lu5t c a hi8n th/c khách quan, ng$%i ta hay dùng các khái ni8m “logic c a s/ v5t”, “logic c a các s/ ki8n”, “logic c a s/ phát tri+n xã h3i”... Zó chính là logic khách quan. ChŽng h n, trong xã h3i, g n li.n vNi giai c:p là nhà n$Nc. Zây là mBi liên h8 t:t y-u, •n =Qnh mà con ng$%i không th+ xoá bP theo ý ch quan. Ngoài ra, ng$%i ta còn dùng khái ni8m “logic ch quan” =+ chŒ mBi liên h8 c a các y-u tB c:u thành t$ duy tr…u t$Eng. Theo quan =i+m c a ch nghOa duy v5t bi8n ch7ng, logic ch quan là s/ phAn ánh logic khách quan. ChŽng h n, khi th:y khói xu:t hi8n thì con ng$%i d/ =oán r‹ng =ã có l‘a. B‰i vì, con ng$%i t$ duy r‹ng, n-u không có l‘a thì sao có khói. Trong cu3c sBng h‹ng ngày, chúng ta th$%ng nói: "Anh A nói chuy8n vô lý, không logic"; "chQ B nói có lý, suy lu5n hEp lý"...T… "có lý", "hEp lý..." ‰ =ây =$Ec hi+u theo nghOa là ý t$‰ng rành m ch, chJt chF, không mâu thu”n, hEp vNi lF phAi, vNi s/ th5t. Logic h*c chính là môn h*c d y ta nhLng quy t c suy lu5n hEp lý, t$ duy chính xác, chJt chF và không mâu thu”n. T… th%i c• = i Hy-L p, con ng$%i =ã hình thành m3t “khoa h*c v. t$ duy”. Và ng$%i ta =ã dùng thu5t ngL (((((( (logiké) =+ chŒ khái ni8m này. Thu5t ngL (((((( =i vào ti-ng La tinh =$Ec vi-t là logica. Các t… logika dùng ‰ Nga, Ba Lan, logic ‰ Anh, logique ‰ Pháp, logik ‰ Z7c =.u có ngu n gBc t… logica. – Vi8t Nam, t… lôgích xu:t hi8n vào th- k— XIII, =$Ec dQch t… chL logique trong ti-ng Pháp. VNi ý nghOa =ó, logic h*c =ã ra =%i t… th%i c• = i, g n li.n vNi tên tu•i c a hi.n tri-t Aristote (384 – 322 trCN) c a =:t n$Nc Hy-L p. Trong tác phRm ORGANON, Aristote cho r‹ng, logic h*c nh$ là công cK giúp chúng ta t$ duy =úng = n, m ch l c. – =ây, Aristote =ã có ý nói =-n logic h*c hình th7c =+ chŒ môn h*c nghiên c7u v. nhLng hình th7c t$ duy (thu9n tuý), b:t lu5n n3i dung c a 4 t$ t$‰ng (t$ duy) là gì, t… =ó có th+ rút ra nhLng quy t c mà t$ t$‰ng phAi tuân theo =+ tránh mâu thu”n, phù hEp vNi hi8n th/c khách quan. Aristote =$a ra m3t ví dK r:t n•i ti-ng: M*i ng$%i =.u phAi ch-t. Mà Socrate là ng$%i. V5y, Socrate phAi ch-t. Suy lu5n này có cùng c:u trúc vNi suy lu5n: M*i kim lo i =.u d”n =i8n. Mà = ng là kim lo i. V5y, = ng d”n =i8n. CA hai suy lu5n này =.u có d ng t•ng quát: M*i M là P M*i S là M. M*i S là P Ta th:y, hai suy lu5n nói trên mang hai n3i dung khác nhau, nh$ng chúng =.u có m3t c:u t o chung, giBng nhau theo hình th7c tam =o n lu5n. Nh$ v5y, l9n =9u tiên trong lQch s‘, logic h*c hình th7c =$Ec xem nh$ là m3t khoa h*c v. t$ duy. Nh$ng khác vNi các khoa h*c khác, logic h*c là khoa h*c nghiên c7u nhLng quy lu5t và hình th7c c a t$ duy nh‹m h$Nng nh5n th7c con ng$%i = t =$Ec chân lý. André La Lande, giáo s$ tri-t h*c = i h*c Sorbonne (Pháp) cho r‹ng, logic h*c là khoa h*c có mKc =ích, xác =Qnh trong nhLng =3ng tác trí tu8 =+ ti-n tNi vi8c nh5n th7c chân lý, nhLng =3ng tác nào có giá trQ và nhLng =3ng tác nào không có giá trQ. Theo nghOa =ó, logic h*c v…a là khoa h*c v…a là ngh8 thu5t. Zây c™ng chính là quan ni8m c• =i+n c a phái PORT ROYAL ‰ th- k— XVII: “Logic h*c là ngh8 thu5t t$ t$‰ng, nghOa là m3t khoa h*c quy t c d y ta cách suy nghO trong khi =i tìm chân lý”. Còn tri-t gia ng$%i Z7c Wilhelm WUNDT cho r‹ng, khoa h*c quy t c d y ta ph$›ng ti8n và c7u cánh. VNi nhLng quan ni8m nh$ v5y, logic h*c hình th7c =ã t n t i suBt 20 thk—, tuy nó =$Ec b• sung, nh$ng không thay =•i gì lNn. Do v5y, ng$%i ta g*i =ây là "LOGIC TRUY N TH NG". 5 Hi8n nay, ‰ ph$›ng Zông c™ng nh$ ‰ ph$›ng Tây, =ã có r:t nhi.u quan =i+m khác nhau v. logic h*c. Tuy v5y, nhi.u ng$%i thBng nh:t vNi =Qnh nghOa: Logic h c là khoa h c v nh ng quy lu t và hình th c c u t o c a t duy chính xác. 2. DI T ENG CIA LOGIC HÌNH THRC: T$ duy không phAi chŒ là =Bi t$Eng nghiên c7u c a logic h*c mà là c a nhi.u ngành khoa h*c: tâm lý h*c, ngôn ngL h*c, tri-t h*c, toán h*c, sinh lý h*c th9n kinh cao c:p.... Mœi ngành khoa h*c nghiên c7u t$ duy ‰ góc =3 khác nhau. Tâm lý h*c nghiên c7u t$ duy ‰ góc =3 ho t =3ng tâm lý c a nó; ngôn ngL h*c nghiên c7u t$ duy ‰ góc =3 quan h8; tri-t h*c nghiên c7u t$ duy trong quan h8 vNi t n t i. Còn logic h*c hình th7c nghiên c7u nhLng quy lu5t và hình th7c c:u t o c a t$ duy chính xác. Do v5y, !"i t #ng c a logic h c hình th c chính là nh ng quy lu t và hình th c c a t duy chính xác. NhLng quy lu5t c a Logic h*c Hình th7c là: quy lu5t = ng nh:t, quy lu5t c:m mâu thu”n, quy lu5t tri8t tam, quy lu5t túc lý. NhLng hình th7c logic c a t$ duy chính xác là: khái ni8m, phán =oán, suy lu5n, ch7ng minh… II. LOGIC VÀ NGÔN NGK GiLa logic và ngôn ngL có nhLng =i+m chung: - Th7 nh:t, ngôn ngL và logic =.u có h8 thBng ký hi8u. Ký hi8u logic là kí hi8u nhân t o và hình th7c. Do v5y, nó g m nhLng ký hi8u thu9n nh:t, =›n trQ và b:t bi-n. Ký hi8u ngôn ngL là nhLng ký hi8u t/ nhiên. Do v5y, nó không thu9n nh:t, không b:t bi-n. (Xem Nguy_n `c Dân, Logic Ticng Vi!t, Nxb. Giáo d%c, tp. HCM, 1996, tr.16) - Th7 hai, logic và ngôn ngL =.u có nhLng y-u tB, =›n vQ c› bAn chung. Các =›n vQ c› bAn c a logic h*c hình th7c là khái ni8m, phán =oán, suy lu5n. T$›ng 7ng vNi các =›n vQ c› bAn này c a ngôn ngL là t…, câu, chuœi câu. 6 - Th7 ba, n-u nh$ logic có các tác t‘ logic hay còn g*i là liên t… logic thì trong ngôn ngL, các liên t… này c™ng có ch7c n ng t$›ng t/. Tuy v5y, do nh5n th7c c a con ng$%i là m3t quá trình bi8n ch7ng. Quá trình này mœi ngày m3t ti-n g9n =-n chân lý tuy8t =Bi h›n. MJt khác, ngôn ngL c™ng luôn luôn phát tri+n. Cái chuRn ngày hôm nay có th+ hình thành t… nhLng cái phi chuRn ngày hôm qua. S‰ dO có hi8n t$Eng =ó là vì bAn thân ngôn ngL nó chQu tác =3ng c a nhi.u y-u tB: không gian, th%i gian, s/ phát tri+n c a t$ duy, c a xã h3i...Chính vì v5y, bên c nh nhLng =i+m chung, giLa logic và ngôn ngL t/ nhiên có nhi.u =i+m khác nhau. - Th7 nh:t, ngôn ngL phong phú h›n logic. - Th7 hai, tuy khái ni8m và phán =oán là =›n vQ c› bAn c a logic và t$›ng 7ng vNi nó là t… và câu trong ngôn ngL, nh$ng không phAi chúng hoàn toàn thBng nh:t vNi nhau. ChŽng h n, có khái ni8m =$Ec th+ hi8n b‰i m3t t… nh$ng có khái ni8m th+ hi8n b‹ng cKm t… (có nhLng t… - h$ t… - không bi+u hi8n khái ni8m nào cA). Phán =oán =$Ec th+ hi8n b‹ng câu, nh$ng không phAi câu nào c™ng là phán =oán, =ó là câu cAm thán, câu hPi, câu m8nh l8nh. - Th7 ba, nhLng quy lu5t, quy t c trong logic =$Ec khái quát t… quy lu5t và hình th7c t$ duy chính xác, cho nên, nó mang tính ph• bi-n và không thay =•i. Còn nhLng quy lu5t, quy t c c a ngôn ngL, nó không chŒ tính =-n nhLng y-u tB =ó mà còn phK thu3c vào n3i dung, =i.u ki8n lQch s‘, nét =Jc thù c a t…ng ngôn ngL. Sau =ây là m3t vài ví dK v. hi8n t$Eng khác nhau này. + Trong logic có quan h8 suy diHn giLa m3t hay m3t sB phán =oán khác. Trong ti-ng Vi8t c™ng có quan h8 này, tuy v5y, có nhLng suy diHn trong logic không th+ áp dKng vào ngôn ngL t/ nhiên. + Hay trong logic có quan h8 so sánh: a b‹ng b, b b‹ng a, ta k-t lu5n a và b b‹ng nhau. Nh$ng trong ngôn ngL hàng ngày, không phAi lúc nào t… “nhau” c™ng =$Ec hi+u nh$ v5y. + Có nhLng phép suy diHn có th+ áp dKng =$Ec cho cA logic l”n ngôn ngL. 7 + Nh$ng c™ng có nhLng suy diHn chŒ th:y trong ngôn ngL, không áp dKng trong logic. S‰ dO ng$%i ta suy diHn =$Ec nh$ v5y là do d/a vào 02 t…: "l i" và "=âm". Ng$%i ta g*i =ây là ti.n giA =Qnh. + Trong ngôn ngL, có hình th7c suy lu5n suy ý. Suy ý th$%ng =$Ec áp dKng trong =%i sBng hàng ngày, do v5y, nó mang tính ph• quát, ph• bi-n trong m*i ngôn ngL t/ nhiên. Tuy v5y, suy ý là m3t hình th7c suy lu5n g9n =úng, phK thu3c nhi.u vào ngôn cAnh, nó th$%ng không chJt chF nh$ nhLng quy t c suy lý trong logic. Ngoài =Jc =i+m chung c a m*i ngôn ngL t/ nhiên, ti-ng Vi8t còn có logic =Jc thù c a nó. Vi8c giAi thích, phân tích các hi8n t$Eng ngôn ngL trong m3t sB tr$%ng hEp là r:t khó kh n, ph7c t p, th5m chí có tr$%ng hEp không th+ phân tích, giAi thích. Sau =ây là m3t vài ví dK =i+n hình. Trong ngL pháp, có nhLng câu mang hình th7c nghi v:n nh$ng ch7a =/ng n3i dung khŽng =Qnh hoJc r:t nhi.u hi8n t$Eng khác nLa. III. Ý NGHHA CIA VITC H C TMP, NGHIÊN CRU LOGIC H C. Trong cu3c sBng h‹ng ngày, ng$%i ta có th+ nói =úng, vi-t =úng, l5p lu5n chJt chF, thuy-t phKc mà ch$a h. h*c t5p, nghiên c7u ngL pháp, logic h*c. Zi.u =ó không có nghOa là ng$%i ta không c9n h*c ngL pháp, logic h*c. B‰i vì, logic h*c là môn khoa h*c giúp con ng$%i v5n dKng m3t cách t/ giác nhLng hình th7c và quy t c t$ duy =úng = n. Nói cách khác, logic h*c giúp con ng$%i t$ duy m3t cách t/ giác, tránh nhLng ki+u suy nghO t/ phát, không chính xác. Và nh$ v5y, nó giúp con ng$%i phát hi8n =$Ec nhLng sai l9m trong quá trình t$ duy c a bAn thân mình và c a ng$%i khác. Có th+ nói, l5p lu5n chJt chF, chính xác, có s7c thuy-t phKc, =ó là phRm ch:t, là giá trQ lNn lao trong m*i kŸ lOnh v/c ho t =3ng khoa h*c và ho t =3ng th/c tiHn nào.Sa u =ây là m3t vài ví dK v. nhLng suy lu5n mà n-u không n m vLng quy t c suy lu5n thì chúng ta sF không phát hi8n =$Ec sai l9m c a nó. Logic h*c còn giúp chúng ta s‘ dKng chính xác h8 thBng ngôn ngL. 8 Zi.u này là r:t c9n thi-t cho m*i =Bi t$Eng, =Jc bi8t là nhLng ng$%i nghiên c7u khoa h*c, nghiên c7u, so n thAo v n bAn pháp lu5t... Hi8n nay, không chŒ trong =%i sBng hàng ngày mà còn ngay cA trên báo chí, =ài phát thanh - truy.n hình, công v n c a các c› quan... còn có r:t nhi.u sai sót, không chính xác khi s‘ dKng t…. ChŽng h n, chúng ta hay nói: t:t cA m i ng i, =. c5p n, bách hoá t ng h"p, sau c›n bão i qua, nhà tri-t gia, bi(n ZQa Trung HAi, chùa Long Hoa T/,... Ch8Bng II CÁC QUI LUMT CN BPN CIA LOGIC H C HÌNH THRC I. iC IjM CIA QUY LUMT LOGIC 1. Khái ni!m v, quy lult logic hình th`c Trong hi8n th/c, quy lu5t là mBi liên h8 bAn ch:t, t:t nhiên, ph• bi-n và lJp l i giLa các s/ v5t, hi8n t$Eng, giLa các y-u tB, các thu3c tính c a các s/ v5t hay c a cùng m3t s/ v5t. Có nhi.u lo i quy lu5t. TuŸ theo ph m vi tác =3ng, ng$%i ta chia ra thành: - Quy lu5t riêng: chŒ tác =3ng trong lOnh v/c nào =ó và =$Ec m3t khoa h*c chuyên ngành nghiên c7u. - Quy lu5t chung: tác =3ng trong ph m vi r3ng lNn h›n và =$Ec m3t sB b3 môn khoa h*c chuyên ngành nghiên c7u; - Quy lu5t ph• bi-n: tác =3ng trong cA t/ nhiên, xã h3i l”n t$ duy con ng$%i. TuŸ theo tính ch:t =›n trQ hay =a trQ ng$%i ta chia quy lu5t thành: - Quy lu5t =3ng l/c: là quy lu5t mà 7ng vNi m3t nguyên nhân chŒ có m3t k-t quA xác =Qnh; - Quy lu5t thBng kê: 7ng vNi m3t nguyên nhân, k-t quA có th+ nh$ th- này c™ng nh$ th- khác. Ngoài ra, chúng ta còn chia thành: - Quy lu5t c a t/ nhiên, c a xã h3i và c a t$ duy; - Quy lu5t ho t =3ng và quy lu5t phát tri+n c a s/ v5t; 9 - Quy lu5t c a th- giNi bên ngoài và các quy lu5t c a khoa h*c,… Quy lu5t c a logic h*c là quy lu5t c a t$ duy, nó là m,i liên h. n/i t0i c2a các khái ni.m, ph0m trù, phán oán, nh ó trong t t 7ng c2a con ng i hình thành tri th9c v; s< v=t. 2. nc +iom cpa qui lult logic hình th`c 2.1. Tính khách quan: S/ v5t, hi8n t$Eng t n t i theo quy lu5t khách quan, do v5y, qui lu5t c a t$ duy không th+ không tuân theo qui lu5t =ó. Nói cách khác, các hình th7c t$ duy và các qui lu5t logic không phAi là cái “vP trBng rœng” mà là s/ phAn ánh th- giNi khách quan. Nh$ v5y, các qui lu5t c a t$ duy c™ng nh$ quy lu5t c a t/ nhiên không phAi do con ng$%i t/ ý t o ra mà chính là s/ phAn ánh mBi liên h8 t:t nhiên c a th- giNi khách quan vào trong óc con ng$%i. Chính nhLng mBi liên h8 =ó =$Ec lJp =i lJp l i nhi.u l9n =ã tác =3ng vào con ng$%i, thông qua =ó con ng$%i hình thành nên nhLng hình t$Eng logic. Nói nh$ V.I. Lénine: “Th/c tiHn c a con ng$%i lJp =i lJp l i hàng nghìn l9n =$Ec in vào ý th7c c a con ng$%i b‹ng nhLng hình t$Eng logic. NhLng hình t$Eng này có tính vLng ch c c a m3t thiên ki-n, có tính ch:t công lý, chính vì (và chŒ vì) s/ lJp l i hàng nghìn tri8u l9n :y” (V.I.Lénine, Toàn t5p, T5p 29, Nxb Ti-n b3 Matxc›va, 1981, tr. 191) 2.2. Tính phs bicn: Tính ph• bi-n c a quy lu5t logic th+ hi8n ‰ s/ chi phBi c a các qui lu5t =-n quá trình t$ duy c a con ng$%i. Z+ = t =$Ec chân lý, m*i ng$%i phAi tuân th các qui lu5t c a logic h*c hình th7c và các hình th7c c a t$ duy. NhLng qui lu5t này =úng vNi m*i ng$%i, không phân bi8t dân t3c nào hay giai c:p nào, cho dù có s/ khác nhau v. ngôn ngL. Có th+ nói, các quy lu5t c a logic hình th7c tác =3ng vào m*i quá trình t$ duy c a con ng$%i = ng th%i nó =Am bAo cho quá trình t$ duy =ó diHn ra m3t cách =úng = n: không mâu thu”n logic, không =7t =o n, xác =Qnh và phAi có c› s‰ vLng ch c. II. NHKNG QUI LUMT CIA LOGIC HÌNH THRC 1. Qui lult +tng nhut (Law of identity) 10 1.1. Nxi dung quy lult: "T8 t8zng ph{n ánh v, +4i t8|ng z +i,u ki!n xác +}nh thì +tng nhut v~i chính nó v, mnt giá tr} logic". Lu5t = ng nh:t phAn ánh quan h8 = ng nh:t tr…u t$Eng c a các s/ v5t, hi8n t$Eng c a hi8n th/c, t7c là s/ = ng nh:t c a =Bi t$Eng vNi chính bAn thân mình khi nó =$Ec xét ‰ phRm ch:t xác =Qnh. N-u dùng chL "a" =+ ký hi8u cho m3t t$ t$‰ng vNi giá trQ logic xác =Qnh c a nó =ã =$Ec =Qnh hình trong t$ duy và dùng d:u " " =+ chŒ quan h8 = ng nh:t c a các t$ t$‰ng v. mJt giá trQ logic thì có th+ mô hình hoá lu5t = ng nh:t b‹ng s› = sau: a a Z*c là: "a = ng nh:t vNi a v. mJt giá trQ logíc" HoJc có th+ bi+u diHn lu5t = ng nh:t b‹ng công th7c sau: a a Z*c là: "N-u a là chân th/c thì a là chân th/c". 1.2. Yêu c€u Th` nhut: PhAi xác =Qnh n3i hàm và ngo i diên c a khái ni8m =$Ec dùng trong ý ki-n =$a ra v. b:t c7 v:n =. gì. N-u không thBng nh:t =$Ec =i.u này sF d”n =-n chœ tranh cãi không c9n thi-t hoJc không có h i k-t, b‰i lF mœi ng$%i hi+u khái ni8m theo m3t nghOa khác nhau. V.I.Lénine =ã t…ng cho vi8c tranh lu5n mà không xác =Qnh nghOa danh t… là =i.u ngu xuRn. Th` hai: Không =$Ec =ánh tráo =Bi t$Eng c a t$ t$‰ng. Th/c ch:t yêu c9u này là =òi hPi t$ duy phAi phAn ánh chân th/c =Bi t$Eng ‰ m3t phRm ch:t xác =Qnh. Ví dK: V5t ch:t là ph m trù tri-t h*c (1) Cái bàn là v5t ch:t (1) __________________________________ 11 Cái bàn là ph m trù tri-t h*c (0) Th` ba: Không =$Ec =ánh tráo ngôn t… diHn = t t$ t$‰ng (=ánh tráo khái ni8m) Ví dK: Cái mà anh m:t, t7c là anh không có. Anh không m:t s…ng. Cho nên, anh có s…ng. Th` t8: Ý nghO, t$ t$‰ng tái t o phAi = ng nh:t v. ý nghO, vNi t$ t$‰ng ban =9u. Có nghOa là, khi nh c l i ý nghO c a mình, hoJc ti-p thu, tái t o ý nghO c a ng$%i khác, =òi hPi phAi =$Ec = ng nh:t vNi ý nghO =ó, không =$Ec thay =•i tuŸ ti8n. Nh$ v5y, lu5t = ng nh:t là s/ phAn Anh hi8n th/c khách quan trong tính t$›ng =Bi •n =Qnh và tính xác =Qnh c a s/ v5t. Trong cu3c sBng và trong h*c t5p, công tác, n-u không tuân th lu5t = ng nh:t chúng ta sF gJp l ng c ng. 2. Qui lult phi mâu thu•n (Law of noncontradiction) 2.1. Nxi dung “T8 t8zng ph{n ánh v, +4i t8|ng trong cùng +i,u ki!n xác +}nh không tho +tng th9i mang hai giá tr} logic trái ng8|c nhau”. Nói cách khác, hai phán =oán mâu thu”n nhau không th+ cùng chân th/c. Công th7c: a a Z*c là: “Không th+ có chuy8n, t$ t$‰ng a v…a chân th/c l i v…a giA dBi”. HoJc “Không th+ có chuy8n, a v…a là a v…a không là a”. Ví dK: Ta nói, “T:t cA sinh viên lNp này =.u là =oàn viên”. Sau =ó, ta l i nói: “Có m3t sB sinh viên lNp này không là =oàn viên”. 2.2. Yêu c€u Th` nhut: Không =$Ec dung ch7a mâu thu”n logic tr/c ti-p trong t$ duy nh$ phAn ánh v. =Bi t$Eng ‰ =i.u ki8n xác =Qnh. T7c là, =Bi vNi m3t =Bi t$Eng nào =ó không th+ = ng th%i v…a khŽng =Qnh =i.u gì =ó, v…a ph =Qnh ngay chính =i.u =ó. Ví dK: A là th9y giáo và A không là th9y giáo. 12 Th` hai: Không =$Ec dung ch7a mâu thu”n gián ti-p trong t$ duy. Th+ hi8n ‰ hai d ng: - M3t là, không =$Ec khŽng =Qnh cho =Bi t$Eng m3t =i.u gì =ó r i l i ph =Qnh chính nhLng h8 quA t:t y-u =$Ec rút ra t… =i.u v…a khŽng =Qnh. Ví dK: M*i kim lo i =.u (khŽng =Qnh) d”n =i8n. S t là kim lo i. S t không d”n =i8n - Hai là, không =$Ec = ng th%i khŽng =Qnh cho =Bi t$Eng hai =i.u trong hi8n th/c là lo i tr… l”n nhau ‰ =i.u ki8n xác =Qnh. Ví dK: - A là anh hùng. - A là k¡ hèn nhát. Hai phán =oán trên là hai phán =oán khŽng =Qnh nh$ng lo i tr… l”n nhau. Trong th/c t-, có r:t r:t nhi.u ng$%i vi ph m quy lu5t = ng nh:t. Tuân th quy lu5t này chúng ta sF tránh =$Ec s/ không nh:t quán, không mâu thu”n trong t$ duy khi trình bày, tranh cãi v:n =. nào =ó. 3. Qui lult tri!t tam (Law of excluded middle) 3.1. Nxi dung: “T8 t8zng ph{n ánh v, +4i t8|ng z +i,u ki!n xác +}nh ph{i mang giá tr} logic xác +}nh, honc là chân th‡c honc là gi{ d4i, ch` không có kh{ n1ng th` ba”. Ví dK: Con ng/a màu tr ng hoJc không phAi màu tr ng ch7 không th+ v…a tr ng v…a không tr ng. Công th7c: a a Z*c là: HoJc t$ t$‰ng a chân th/c, hoJc t$ t$‰ng a là giA dBi. 3.2. Yêu c€u: Th` I: PhAi xác =Qnh t$ t$‰ng =úng trong hai t$ t$‰ng mâu thu”n nhau. 13 Trong th/c t-, giLa hai phán =oán ph =Qnh nhau, n-u m3t phán =oán là =úng thì phán =oán kia phAi sai và ng$Ec l i, không có tr$%ng hEp cA hai cùng sai. Th` II: PhAi =Qnh hình n3i dung c a các danh t… logic ch7a trong các t$ t$‰ng mâu thu”n :y. 4. Quy lult túc lý 4.1. Nxi dung: “T t &ng ph(n ánh v !"i t #ng & !i u ki)n xác !*nh ch+ ! #c công nh n là chân th.c khi có !0y ! c1n c xác minh ho3c ch ng minh cho tính chân th.c y”. Quy lu5t này do nhà toán h*c Leibniz =$a ra. 4.2. Yêu c€u: - Lý do =$a ra =+ th…a nh5n hay không th…a nh5n m3t v:n =. nào =ó phAi chân th/c. NghOa là, nó phAi =$Ec ki+m nghi8m, ch7ng minh trong th/c t-. Ví dK: Chuy8n k+ r‹ng, ‰ Nh5t BAn, có m3t chàng trai =i bán rùa. Anh rao bán: “Rùa =ây! Rùa =ây! Ai mua rùa? H c sBng ngàn n m, rùa sBng v n n m. Rùa sBng m3t v n n m, giá r:t r¡”. M3t ng$%i trung niên nghe nói rùa sBng =$Ec v n n m, li.n mua v. m3t con, nh$ng chŽng may, hôm sau rùa ch-t. Ông li.n ch y ra chE tìm l i ng$%i bán rùa và b/c t7c nói” “Này, th‹ng l…a =Ao! Mày bAo rùa sBng =$Ec v n n m, sao tao mua v. mNi qua =êm =ã ch-t?” Chàng trai bán rùa c$%i ha hA, trA l%i: “Th$a ông, nh$ v5y thì xem ra =úng vào =êm qua rùa v…a tròn m3t v n n m tu•i”. Ta th:y, lu5n c7 anh chàng bán rùa =$a ra là hoàn toàn vô c n c7, không th+ ki+m ch7ng trong th/c t-. - Lý do =$a ra không chŒ chân th/c mà còn phAi =9y = . T:t cA lý do =$a ra =.u phAi tuân th quy t c suy lu5n, ch7ng minh, nghOa là chúng phAi có liên h8 chJt chF, t:t y-u. 14 Các quy lu5t trên =ây có liên h8 vNi nhau. Vi ph m b:t kŸ quy lu5t nào trong bBn quy lu5t có th+ d”n =-n vi ph m nhLng quy lu5t khác. Và nh$ v5y sF d”n =-n mâu thu”n logic. Cho nên, vi8c tuân th các quy lu5t logic là =i.u ki8n c9n =+ = t =$Ec chân lý. TH C HÀNH 1. S/ khác nhau giLa quy lu5t c a t$ duy và quy lu5t c a t/ nhiên và xã h3i? 2. N3i dung, yêu c9u c a các quy lu5t: = ng nh:t, phi mâu thu”n, tri8t tam, túc lý. 3. Tìm ví dK v. tr$%ng hEp vi ph m các quy lu5t logic. 4. Tìm lœi logic trong các suy lu5n và các m”u chuy8n sau =ây: 4.1. 4 và 5 là sB ch¥n và sB l¡. 4 và 5 là 9. V5y, 9 là sB ch¥n và sB l¡. 4.2. Bà già =i chE c9u Zông Gieo m3t qu¡ bói l:y ch ng lEi ch ng? Th9y bói gieo qu¡ nói r‹ng LEi thì có lEi nh$ng r ng không còn. 4.3. Giai tho i Einstein không bi-t chL. “M3t l9n, Einstein vào quán n, nh$ng ông quên mang theo kính nên =ã phAi nh% h9u bàn =*c giùm th/c =›n. Ngu%i h9u bàn ghé vào tai Einstein thì th9m: Xin ngài th7 lœi. R:t ti-c tôi c™ng không bi-t chL nh$ ông. 4.4. NgK ngôn “VE ch ng qu—” (La Fonteine) “M3t khách b3 hành, =ang =i giLa r…ng thì =êm xuBng. Th:y xa xa ‰ thung l™ng có ánh =èn bèn l9n xuBng xin ng qua =êm. Nh$ng =ó là nhà c a qu—. VE ch ng qu— r:t m…ng vì t$‰ng gJp m3t dQp may. Gia =ình qu— s‘a so n n tBi. Qu— vE m%i khách cùng ng i vào bàn. VQ khách ng i vào bàn và =$a hai bàn tay lên mi8ng th•i. - Ông làm gì v5y? Qu— cái hPi. - Tr%i l nh cóng tay; ta th•i cho nó :m lên. 15 - Qu— vE múc cho khách m3t bát xúp, h›i nóng bBc lên nghi ngút. Ng$%i khách l i ghé mi8ng vào bát xúp th•i. Qu— cái th:y l , hPi: - “Ông ›i, ông làm gì v5y?” - Ta th•i cho nó ngu3i =i! VE ch ng qu— nghe th:y v5y hBt hoAng: - “§i, ông ›i! Xin ông =i =âu thì =i. Ngay b*n qu— chúng tôi c™ng không làm =$Ec chuy8n m3t cái th•i v…a làm cho nóng lên l i v…a làm cho l nh =i!” Ch8Bng III KHÁI NITM I. KHÁI NITM LÀ GÌ? Khái ni)m là hình th c c6 b(n c a t duy, ph(n ánh nh ng thu9c tính b(n ch t c a s. v t, hi)n t #ng, phân bi)t s. v t, hi)n t #ng này v;i s. v t, hi)n t #ng khác. Khái ni8m phAn ánh s/ v5t, hi8n t$Eng thông qua các thu3c tính c a nó, do v5y, m7c =3 phù hEp c a n3i dung khái ni8m vNi các thu3c tính c a s/ v5t, hi8n t$Eng phK thu3c vào nhi.u y-u tB: trình =3 phát tri+n c a th/c tiHn, c a th%i = i, c a n ng l/c nh5n th7c c a con ng$%i. Có th+ nói, mœi khái ni8m khoa h*c mà con ng$%i = t =$Ec là m3t b$Nc ti-n c a nhân lo i, nó =ánh d:u b$Nc phát tri+n c a con ng$%i v. khA n ng thâm nh5p vào th- giNi khách quan, ti-n g9n =-n chân lý. II. KHÁI NITM VÀ TŠ Con ng$%i t$ duy b‹ng khái ni8m, nh$ng =+ bi+u = t nhLng khái ni8m =ó con ng$%i phAi nh% =-n t… hay cKm t…. Không có t… hay cKm t… con ng$%i không th+ bi+u thQ khái ni8m và s‘ dKng khái ni8m. Có th+ nói, t… hay cKm t… là cái “vP v5t ch:t” c a khái ni8m. Chính vì v5y, khái ni8m và t… có quan h8 m5t thi-t vNi nhau. Tuy t… g n li.n vNi khái ni8m nh$ng chúng không hoàn toàn = ng nh:t vNi nhau. B‰i lF: 16 - T… là ph m trù c a ngôn ngL, là s/ thBng nh:t giLa âm và nghOa, còn khái ni8m là hình th7c c a t$ duy, là s/ thBng nh:t giLa n3i hàm và ngo i diên, nh$ng chúng ta không th+ thay n3i hàm và ngo i diên c a khái ni8m b‹ng giá trQ âm và nghOa c a t…. - Khái ni8m v. m3t s/ v5t, hi8n t$Eng giBng nhau, nh$ng trong nhLng ngôn ngL khác nhau, nó =$Ec bi+u thQ b‰i nhLng t… khác nhau. Ví dK: m¨ (Ti-ng Vi8t), maman (Ti-ng Pháp), mother (Ti-ng Anh)... - Ngay trong cùng m3t ngôn ngL t n t i m3t khái ni8m có th+ bi+u hi8n b‹ng nhi.u t… (t… = ng nghOa). - Có hi8n t$Eng, cùng m3t t… nh$ng chŒ nhLng khái ni8m khác nhau (t… = ng âm). Chúng ta th:y r‹ng, khi bi+u thQ m3t khái ni8m b‹ng t… hay trong l5p lu5n logic sF xAy ra nhLng tr$%ng hEp hi+u theo nghOa khác nhau do nh9m l”n, nh$ng c™ng có khi do cB tình, =Jc bi8t là lEi dKng nó =+ ngu© bi8n. C™ng vì v5y, trong mœi ngành khoa h*c khác nhau, ng$%i ta phAi xác =Qnh nhLng khái ni8m, ph m trù ngay t… =9u cho nh:t quán, nh‹m bi+u thQ rõ ràng, chính xác các khái ni8m. III. C‹U TRÚC CIA KHÁI NITM Mœi khái ni8m =.u có hai mJt: n3i hàm và ngo i diên. 1. Nxi hàm (Compréhension) N9i hàm c a khái ni)m là t p h#p t t c( các d u hi)u chung c a l;p !"i t #ng ! #c ph(n ánh trong khái ni)m. Ví dK : Khái ni8m "con ng$%i" nói chung sF có n3i hàm: a - Là =3ng v5t có x$›ng sBng, có vú; b - Bi-t ch- t o công cK lao =3ng và s‘ dKng công cK lao =3ng; c - Có mBi quan h8 xã h3i; d - Có ngôn ngL; e - Có ý th7c. NhLng d:u hi8u sau =ây không phAi là n3i hàm c a khái ni8m "con ng$%i": f - Tóc =en; g - Cao 1,8m; h – G9y. 17 2. Ngo•i diên (Extension) Ngo i diên c a khái ni)m là t p h#p t t c( !"i t #ng có các d u hi)u chung ! #c ph(n ánh trong khái ni)m. – ví dK trên, ta =. c5p n3i hàm c a khái ni8m con ng$%i, con ngo i diên c a khái ni8m này là t5p hEp =Bi t$Eng nào có =9y = các d:u hi8u: a, b, c, d, e; =Bi t$Eng nào không có = các d:u hi8u =ó thì không thu3c ngo i diên c a khái ni8m con ng$%i. Nh$ v5y, trong quá trình nh5n th7c, con ng$%i hình thành nhLng khái ni8m có ngo i diên r3ng, h¨p khác nhau, th5m chí có khái ni8m không ch7a =Bi t$Eng nào. 3. Quan h! giŽa nxi hàm và ngo•i diên cpa khái ni!m N3i hàm và ngo i diên c a khái ni8m thBng nh:t, quy =Qnh chJt chF l”n nhau. N3i hàm quy =Qnh nhLng =Bi t$Eng nào có =9y = nhLng d:u hi8u chung mà nó phAn ánh thu3c ngo i diên c a khái ni8m =ó. Ng$Ec l i, ngo i diên c a khái ni8m quy =Qnh nhLng =Bi t$Eng nào có =9y = d:u hi8u chung mNi thu3c ngo i diên c a nó. N3i hàm và ngo i diên có quan h8 trái ng$Ec nhau. N3i hàm càng chi ti-t thì ngo i diên càng h¨p; ng$Ec l i, n3i hàm càng ít chi ti-t thì ngo i diên càng r3ng. IV. QUAN HT GIKA CÁC KHÁI NITM C n c7 vào quan h8 v. ngo i diên c a các khái ni8m, có th+ chia quan h8 giLa các khái ni8m thành 6 lo i quan h8: = ng nh:t, phK thu3c, giao nhau, tách r%i, =Bi l5p, mâu thu”n. 1. Quan h! +tng nhut Quan h) !@ng nh t là quan h) gi a các khái ni)m có ngo i diên hoàn toàn trùng nhau. Ta nói, hai khái ni8m S và P có ngo i diên b‹ng nhau, =ó là hai khái ni8m = ng nh:t. Ta vi-t: S = P Ta có th+ bi+u diHn b‹ng s› = Euler – Venn: S, P 18 Ví dK: Xét hai khái ni8m: S: “Tác giA BAn án ch- =3 th/c dân Pháp” có ngo i diên S P: “Tác giA Tuyên ngôn =3c l5p Vi8t Nam” có ngo i diên P 2. Quan h! ph% thuxc Quan h) phB thu9c là quan h) gi a các khái ni)m mà ngo i diên c a các khái ni)m này hoàn toàn nCm trong và ch+ là m9t b9 ph n c a khái ni)m kia. Xét hai khái ni8m: S: “Sinh viên” có ngo i diên S P: “Con ng$%i” có ngo i diên P Ta có: - M*i sinh viên =.u là con ng$%i. - Có nhLng ng$%i không là sinh viên. Ta nói, khái ni8m "sinh viên" phK thu3c khái ni8m "con ng$%i" và chŒ là m3t b3 ph5n c a khái ni8m "con ng$%i". B‰i vì, t:t cA nhLng sinh viên =.u có =9y = d:u hi8u c a con ng$%i. Ta vi-t: S P Ta có th+ bi+u diHn b‹ng s› = Euler – Venn: S P - Khái ni8m S h¨p h›n khái ni8m P, ta g*i là khái ni8m ch ng hay h ng (espèce) so vNi P. - P là khái ni8m r3ng h›n S, ta g*i là khái ni8m lo i (genre) so vNi S. 3. Quan h! giao nhau Quan h8 giao nhau là quan h8 giLa khái ni8m mà ngo i diên c a chúng chŒ có m3t ph9n trùng nhau. Xét hai khái ni8m: S: “Nh c sO” có ngo i diên S 19 P: “Ho sO” có ngo i diên P Ta có các phán =oán =úng sau: - M3t sB nh c sO là ho sO (ph9n giao) - Có nhLng nh c sO không là ho sO. - Có nhLng ho sO không là nh c sO. Nh$ v5y, S và P có m3t sB ph9n t‘ giao nhau, nh$ng cA S l”n P =.u không là t5p con th/c s/ c a nhau. Ta nói, hai khái ni8m "nh c sO" và "ho sO" có quan h8 giao nhau. Có th+ bi+u diHn b‹ng s› = Euler – Venn: S P 4. Quan h! tách r9i Quan h8 tách r%i là quan h8 giLa các khái ni8m mà ngo i diên c a chúng không có ph9n nào trùng nhau. Ví dK: Xét hai khái ni8m: S: “Nhi = ng” có ngo i diên S P: “GiAng viên = i h*c” có ngo i diên P. Ta có phán =oán: “Không có nhi = ng nào là giAng viên = i h*c và không có giAng viên = i h*c nào là nhi = ng”. Ta nói, S và P có quan h8 tách r%i. P S S 5. Quan h! +4i llp 20 P =