Tài liệu Nguồn sử liệu tiếng pháp về chính sách quản lý đất đai đô thị hà nội giai đoạn 1888 1945

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN Nguyễn Thị Bình NGUỒN SỬ LIỆU TIẾNG PHÁP VỀ CHÍNH SÁCH QUẢN LÝ ĐẤT ĐAI ĐÔ THỊ HÀ NỘI GIAI ĐOẠN 1888-1945 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ Hà Nội - 2017 i ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN Nguyễn Thị Bình NGUỒN SỬ LIỆU TIẾNG PHÁP VỀ CHÍNH SÁCH QUẢN LÝ ĐẤT ĐAI ĐÔ THỊ HÀ NỘI GIAI ĐOẠN 1888-1945 Chuyên ngành: Lịch sử Sử học và Sử liệu học Mã ngành: 62 22 03 16 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS.TS. Phan Phương Thảo 2. PGS.TS. Nguyễn Thừa Hỷ Hà Nội - 2017 ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Tên đề tài luận án không trùng với bất cứ nghiên cứu nào đã được công bố. Các tài liệu, số liệu, trích dẫn trong luận án là trung thực, khách quan, rõ ràng về xuất xứ. Những kết quả nêu trong luận án chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Hà Nội, ngày 25 tháng 11 năm 2016 Tác giả luận án Nguyễn Thị Bình iii LỜI CẢM ƠN Trước hết, tôi bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Phan Phương Thảo. Cô không chỉ là người hướng dẫn khoa học từ những bước đi chập chững ban đầu của khóa luận tốt nghiệp, tới những “thử thách” cao hơn của luận văn Thạc sĩ và luận án Tiến sĩ, mà Cô còn là người truyền ngọn lửa đam mê nghiên cứu, người luôn thúc đẩy, động viên tôi trong quá trình tìm tòi và sáng tạo. Hơn nữa, Cô còn là một tấm gương về nghị lực, ý chí để tôi luôn khắc ghi, học tập và noi theo. Tôi dành lời tri ân chân thành tới PGS.TS Nguyễn Thừa Hỷ, người Thầy đồng hướng dẫn tôi thực hiện luận án này, người đã khơi mở cho tôi những ý tưởng, những hướng tiếp cận mới. Thầy đã hết lòng trao truyền cho tôi những tri thức uyên bác của mình và dẫn dắt tôi trên con đường “nhận thức” không chỉ trong khoa học mà cả trong cuộc sống. Tôi gửi lời cảm ơn tới những nhà nghiên cứu trong và ngoài nước, các Thầy Cô giáo và đồng nghiệp tại Khoa Lịch sử, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, những người đã chỉ bảo, góp ý, đóng góp nhiều ý kiến quý báu cũng như luôn quan tâm, động viên tôi hoàn thành luận án. Trong đó, đặc biệt tôi xin gửi lời cám ơn tới cán bộ bộ môn Lịch sử Đô thị, bộ môn Lý luận Sử học đã tạo mọi điều kiện giúp đỡ, hỗ trợ, và chia xẻ với tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án. Luận án cũng không thể hoàn thành nếu thiếu đi sự giúp đỡ nhiệt tình, trách nhiệm của lãnh đạo và cán bộ phòng Đọc, phòng Công bố của Trung tâm lưu trữ Quốc gia I, của Thư viện Quốc gia đã nhiệt tình phục vụ hồ sơ tài liệu, sách vở. Cuối cùng, xin dành lời tri ân tới bè bạn, những người luôn bên cạnh động viên, khích lệ tôi hoàn thành nhiệm vụ khoa học của mình. Đặc biệt, xin được bày tỏ những tình cảm nồng nhiệt, thắm thiết tới Bố Mẹ tôi, tới gia đình nhỏ của tôi đã luôn là điểm tựa tinh thần, là nguồn năng lượng để tôi nỗ lực, cố gắng không ngừng trong cuộc sống cũng như trong khoa học. Xin trân trọng cảm ơn! Tác giả luận án Nguyễn Thị Bình iv DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT GGI Phông Phủ Toàn quyền Đông Dương MHN Phông Tòa Đốc lý Hà Nội RST Phông Phủ Thống sứ Bắc Kỳ SCT Phông Sở Địa chính Bắc Kỳ SCDHN Phông Sở Địa chính Hà Nội RHD Phông Tòa Công sứ Hà Đông BMHN Công báo Thành phố Hà Nội JOIF Công báo Đông Dương thuộc Pháp BOIF Công báo Đông Dương TC1 Nhóm có độ tin cậy mạnh TC2 Nhóm có độ tin cậy yếu No. Number Pp. pages Vol. Volume v DANH MỤC BẢNG, BẢN ĐỒ, SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ BẢNG THỐNG KÊ Bảng 1.1: Phân loại các công trình nghiên cứu về Hà Nội thời Pháp thuộc Bảng 1.2: Phân loại các công trình nghiên cứu về khối tài liệu tiếng Pháp tại Trung tâm lưu trữ quốc gia I Bảng 2.1: Nội dung phản ánh của 1.203 hồ sơ về đất đai đô thị Hà Nội thời thuộc Pháp tại Trung tâm lưu trữ quốc gia I Bảng 2.2: Hồ sơ tài liệu về các cơ sở thờ tự của người bản xứ Bảng 2.3: Nội dung của hồ sơ tài liệu về các cơ sở thờ tự của người bản xứ Bảng 3.1: Tổng hợp thông tin về Nguồn sử liệu Bảng 3.2: So sánh cấu trúc 02 văn bản luật Bảng 3.3: Tác giả của các văn bản nghị định của Toàn quyền Đông Dương Bảng 3.4: Tác giả của các văn bản nghị định của Toàn quyền Đông Dương Bảng 3.5: Tác giả của các văn bản nghị định của Toàn quyền Đông Dương Bảng 3.6: Nội dung của các nghị định về bồi thường trưng dụng đất Bảng 3.7: Nghị định phê chuẩn dự án quy hoạch đường phố Bảng 3.8: Tổng quan về các văn bản nghị định của Thống sứ Bắc Kỳ Bảng 3.9: Xác thực thông tin về tác giả văn bản Bảng 3.10: Nội dung văn bản Nghị định của Thống sứ Bắc Kỳ Bảng 3.11: So sánh cấu trúc hai văn bản nghị định của nhóm nội dung phê chuẩn chỉ giới đường phố Bảng 3.12: Tổng quan về các văn bản nghị định của Đốc lý Hà Nội Bảng 3.13: Xác thực thông tin về tác giả văn bản Bảng 3.14: Nội dung trong các văn bản nghị định của Đốc lý Hà Nội Bảng 3.15: Tổng quan về các văn bản quyết định Bảng 3.16: So sánh hình thức của quyết định và nghị định do Đốc lý ban hành Bảng 3.17: Nội dung nhóm văn bản quyết định do Đốc lý Hà Nội ban hành Bảng 3.18: Tổng quan về các văn bản quyết nghị Bảng 3.19: Nội dung nhóm văn bản quyết nghị Bảng 4.1: Chuyển nhượng đất thuộc tài sản thuộc địa, tài sản địa phương cho Thành phố Hà Nội (1895-1903) Bảng 4.2: Thành phần của các chủ thể trong giao dịch từ năm 1920-1936 SƠ ĐỒ Sơ đồ 4.1: Quá trình chuyển đổi sở hữu đất đai ở đô thị Hà Nội giai đoạn 1888-1945 BẢN ĐỒ Bản đồ số 1: Không gian đô thị Hà Nội thời cận đại BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1: Phân bố các văn bản nghị định của Toàn quyền theo thời gian Biểu đồ 3.2: Phân bố văn bản nghị định Đốc lý theo thời gian Biểu đồ 4.1: Diện tích và số lượng các mảnh đất giao dịch trên thị trường Biểu đồ 4.2: Giá cả loại đất tự nhiên trong giao dịch Biểu đồ 4.3 : Giá cả loại đất thổ cư trong giao dịch vi MỤC LỤC MỞ ĐẦU ................................................................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................1 2. Mục đích, đối tượng nghiên cứu ....................................................................3 3. Phạm vi nghiên cứu ........................................................................................3 4. Nguồn tài liệu .................................................................................................5 5. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................5 6. Đóng góp của luận án .....................................................................................6 7. Cấu trúc của luận án .......................................................................................6 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ................................................................................................................................... 7 1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan tới đề tài ........................7 1.1.1. Về đất đai đô thị Việt Nam thời Pháp thuộc ...................................................... 7 1.1.2. Về đất đai đô thị Hà Nội thời Pháp thuộc ........................................................ 10 1.2. Các công trình nghiên cứu trực tiếp Nguồn sử liệu tiếng Pháp về chính sách quản lý đất đai đô thị Hà Nội giai đoạn 1888-1945 bảo quản tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I ..................................................................................................12 1.2.1. Các công trình nghiên cứu Nguồn sử liệu tiếng Pháp ...................................... 12 1.2.2. Các công trình nghiên cứu Nguồn sử liệu tiếng Pháp phản ánh chính sách quản lý đất đai đô thị Hà Nội thời thuộc địa................................................................................. 19 1.3. Nhận xét rút ra và định hướng nghiên cứu ...................................................21 CHƯƠNG 2: HỆ KHÁI NIỆM NGHIÊN CỨU VÀ KHÁI QUÁT NGUỒN SỬ LIỆU TIẾNG PHÁP VỀ CHÍNH SÁCH QUẢN LÝ ĐẤT ĐAI ĐÔ THỊ HÀ NỘI THỜI KỲ THUỘC ĐỊA............................................................ ................................25 2.1. Hệ khái niệm nghiên cứu .................................................................................25 2.1.1. Khái niệm sử liệu và phương pháp sử liệu học ................................................ 25 2.1.2. Khái niệm chính sách và quản lý đất đai đô thị................................................ 26 2.2. Nguồn sử liệu tiếng Pháp về chính sách quản lý đất đai đô thị Hà Nội thời kỳ thuộc địa lưu tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I ............................................29 2.2.1. Khối hồ sơ tài liệu tiếng Pháp về đất đai đô thị Hà Nội ................................... 29 2.2.2. Khối tài liệu Công báo về đất đai đô thị Hà Nội ............................................. 43 2.2.3. Nguồn sử liệu tiếng Pháp phản ảnh chính sách quản lý đất đai đô thị Hà Nội giai đoạn 1888-1945 ............................................................................................................ 44 2.2.3.1. Bối cảnh lịch sử hình thành Nguồn sử liệu tiếng Pháp .......................... 47 2.2.3.2. Địa điểm lưu trữ của Nguồn sử liệu tiếng Pháp .................................... 48 2.2.3.3. Tác giả văn bản ...................................................................................... 49 2.2.3.4. Niên đại của văn bản .............................................................................. 49 2.2.4. Các cách thức phân loại Nguồn sử liệu tiếng Pháp .......................................... 50 2.2.4.1. Phân loại bản gốc và bản sao ................................................................ 50 2.2.4.2. Phân loại theo nhóm nguồn gốc lưu trữ................................................. 53 2.2.4.3. Phân loại theo loại hình văn bản ........................................................... 54 2.2.4.4. Phân loại theo thời gian ......................................................................... 55 vii Tiểu kết chương 2 ..................................................................................................... 56 CHƯƠNG 3: KHẢO CỨU NGUỒN SỬ LIỆU TIẾNG PHÁP VỀ CHÍNH SÁCH QUẢN LÝ ĐẤT ĐAI ĐÔ THỊ HÀ NỘI GIAI ĐOẠN 1888-1945 .................................................................... 58 3.1. Các văn bản Luật ............................................................................................. 58 3.1.1. Hình thức văn bản ............................................................................................ 58 3.1.2. Nội dung văn bản ............................................................................................. 59 3.2. Các văn bản Sắc lệnh ....................................................................................... 61 3.2.1. Hình thức văn bản ............................................................................................ 61 3.2.2. Nội dung văn bản ............................................................................................. 63 3.3. Các văn bản Nghị định .................................................................................... 67 3.3.1. Nghị định của Toàn quyền Đông Dương ......................................................... 67 3.3.2. Nghị định của Thống sứ Bắc Kỳ ...................................................................... 76 3.3.3. Nghị định của Đốc lý Hà Nội ........................................................................... 81 3.4. Các văn bản Quyết định .................................................................................. 86 3.5. Các văn bản Quyết nghị .................................................................................. 89 Tiểu kết chương 3 ..................................................................................................... 91 CHƯƠNG 4: CHÍNH SÁCH QUẢN LÝ ĐẤT ĐAI ĐÔ THỊ HÀ NỘI (1888-1945) QUA NGUỒN SỬ LIỆU TIẾNG PHÁP ................................................................................. 93 4.1. Tổ chức các cơ quan ban hành và thực thi chính sách quản lý đất đai đô thị Hà Nội thời thuộc địa ........................................................................................93 4.2. Chính sách chuyển đổi sở hữu đất đai đô thị Hà Nội ................................. 100 4.2.1. Nhận diện đất đai đô thị Hà Nội thời thuộc Pháp........................................... 100 4.2.2. Các loại hình sở hữu và quá trình chuyển đổi sở hữu đất đai đô thị Hà Nội.. 101 4.2.2.1. Các loại hình sở hữu ............................................................................ 101 4.2.2.2. Quá trình chuyển đổi sở hữu đất đai đô thị Hà Nội .............................. cvi 4.3. Chính sách quản lý thị trường bất động sản đô thị Hà Nội thời Pháp thuộc....................................................................................................................... cxv 4.3.1. Về giao dịch mua - bán nhà đất ...................................................................... cxv 4.3.1.1. Chủ thể giao dịch ................................................................................ cxvi 4.3.1.2. Về đối tượng giao dịch ....................................................................... cxvii 4.3.1.3. Về giá cả giao dịch .............................................................................. cxix 4.3.1.4. Về phương thức giao dịch ................................................................... cxxi 4.3.2. Về cho thuê và cho thuê - bán nhà đất ........................................................ cxxiii 4.4. Chính sách quản lý đất đai bằng sổ điền thổ ............................................. cxxv 4.5. Chính sách mở rộng, quy hoạch đô thị Hà Nội ....................................... cxxvii 4.5.1. Mở rộng đất đai đô thị ................................................................................ cxxvii 4.5.2. Quy hoạch đô thị Hà Nội................................................................................127 4.5.2.1. Quy hoạch tổng thể...............................................................................128 4.5.2.2. Quy hoạch đường phố ....................................................................... cxxxi 4.5.2.3. Quy hoạch chợ và nghĩa trang ........................................................ cxxxiv 4.5.3. Quy chế về xây dựng nhà cửa.........................................................................134 4.5.3.1. Các quy định chung trong xây dựng nhà cửa ................................. cxxxvi 4.5.3.2. Dỡ bỏ và cấm xây dựng nhà tranh........................................................138 viii 4.6. Tác động của chính sách quản lý đất đai tới đô thị Hà Nội cuối thế kỷ XIX - nửa đầu thế kỷ XX ............................................................................................ cxliii 4.6.1. Biến đổi diện mạo đô thị ..............................................................................cxliii 4.6.1.1. Biến đổi về cảnh quan tự nhiên ..........................................................cxliii 4.6.1.2. Biến đổi về diện mạo đường phố ........................................................cxliii 4.6.1.3. Biến đổi diện mạo nhà ở..................................................................... cxliv 4.6.2. Biến đổi cấu trúc xã hội đô thị ...................................................................... cxlv Tiểu kết chương 4 ................................................................................................ cxlvii KẾT LUẬN ...................................................................................................................................... cxlix DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ................................................................................................................................................................ clv TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................................................. clvi PHỤ LỤC ..............................................................................................................169 ix x MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Vấn đề Lịch sử là gì? từ lâu đã được nhiều thế hệ các nhà nghiên cứu không ngừng luận giải một cách khúc chiết, tỉ mỉ, với nhiều quan điểm và trường phái khác nhau, thậm chí đối lập và phủ định lẫn nhau. Tuy nhiên, trong quá trình luận giải, các sử gia thể hiện sự gặp gỡ và điểm tương đồng khi thống nhất khẳng định vai trò quan trọng của nguồn sử liệu đối với nhận thức lịch sử: không có nguồn sử liệu thì không thể nhận thức được lịch sử, thậm chí có ý kiến cho rằng “Lịch sử được tạo ra từ các tài liệu”[31]. Như vậy, hoàn toàn có thể khẳng định sử liệu chính là tảng nền cơ bản, quan trọng trong nhận thức cũng như nghiên cứu lịch sử. Sử liệu có nhiều nguồn, rất phong phú và đa dạng. Trong sự phong phú và đa dạng của nguồn, sử liệu có đặc điểm hỗn hợp và không toàn vẹn, đôi khi mang lại cho nhà nghiên cứu cảm giác “hoang mang” và nguy cơ “lạc lối”. Bởi vậy, quá trình sàng lọc và nghiên cứu sử liệu rất trọng yếu trong nghiên cứu sử học. Phương pháp phê khảo sử liệu luôn là thao tác ban đầu, yêu cầu tiên quyết, kim chỉ nam dẫn dắt nhà nghiên cứu trong hành trình nhận thức lịch sử. 1.2. Những thời kỳ lịch sử nhiều biến động thường chứa đựng không ít ẩn số, thể hiện rõ nét tính chất đa chiều và phức hợp, hấp dẫn nhà nghiên cứu tìm hiểu và lý giải. Trong tiến trình lịch sử Việt Nam, thời kỳ thuộc địa (1858-1945) có thể coi là một thời đoạn như vậy. Tồn tại trong khoảng gần trăm năm, thời kỳ thuộc địa không dài nhưng khá phức tạp và đa sắc thái, với sự “lai ghép - hỗn hợp” giữa các yếu tố cũ - mới, bản địa - ngoại lai... Ngoài ra, nguồn sử liệu phong phú, bao gồm sử liệu hình ảnh, sử liệu vật thật, sử liệu chữ viết... còn hiện hữu trên thực địa hay được lưu giữ ở các trung tâm nghiên cứu, trung tâm lưu trữ, thư viện lớn trong và ngoài nước... chính là một điểm quan trọng tạo nên sức hút nghiên cứu về thời kỳ này. Trong đó, nguồn sử liệu chữ viết vẫn được coi là một nguồn sử liệu chính yếu để nghiên cứu về thời kỳ lịch sử này đặc biệt đa dạng, bao gồm các tài liệu chính thức và tài liệu phi chính thức; tài liệu chữ Hán Nôm, tài liệu chữ Pháp, tài liệu chữ Việt; tài liệu hồ sơ, tài liệu sách, báo, tạp chí, ấn phẩm định kỳ... Không như các thời kỳ lịch sử quá xa xưa với những dấu vết của quá khứ còn sót lại ít ỏi và mờ nhạt có thể làm “nản lòng” nhà nghiên cứu, thời kỳ Pháp thuộc với nguồn tài liệu dồi dào càng kích thích và thúc đẩy các nhà nghiên cứu thêm tích cực và tin tưởng vào quá trình tìm kiếm và suy tư. Tuy nhiên, sự đa dạng của nguồn tài liệu, đặc biệt là những tài liệu lưu trữ, được ví như một “cái bẫy” đã giăng sẵn để chờ các nhà nghiên cứu. Những ma trận và mê cung thông tin từ khối tài liệu khổng lồ có thể khiến nhiều nhà nghiên cứu bối rối khi tìm kiếm sự thực lịch sử hay những thông tin đáng tin cậy. Bởi vậy, việc bình luận và phê phán nguồn sử 1 liệu lưu trữ, đặc biệt là nguồn sử liệu chữ viết, càng trở nên quan trọng và như một nhu cầu bức thiết, không thể thiếu khi tiếp cận nghiên cứu. Trên thực tế, lịch sử nghiên cứu vấn đề thể hiện một hiện tượng phi lý tính: khá nhiều công trình nghiên cứu lịch sử khai thác Nguồn sử liệu lưu trữ, nhưng lại hiếm có công trình nghiên cứu tiến hành phê phán trực tiếp về Nguồn này, và hoàn toàn thiếu vắng công trình nghiên cứu tỉ mỉ, chuyên biệt về Nguồn sử liệu lưu trữ bằng tiếng Pháp thời kỳ thuộc địa. 1.3. Nguồn sử liệu lưu trữ bằng tiếng Pháp thời kỳ thuộc địa có số lượng đồ sộ. Bởi vậy, trong khuôn khổ của luận án chỉ cho phép thực hiện phân tích một phạm vi nhỏ hẹp của Nguồn. Từ nhận thức của bản thân kết hợp với nghiên cứu lịch sử vấn đề, tác giả quyết định chọn: “Nguồn sử liệu tiếng Pháp về chính sách quản lý đất đai đô thị Hà Nội giai đoạn 1888-1945” làm đề tài nghiên cứu, bởi lẽ: Đất đai luôn được coi là những nhân tố/thành tố chủ chốt trong cấu trúc luận về thế giới, luận thuyết về nhân sinh, là không gian sinh tồn và không gian xã hội của loài người. Vì vậy, đất đai trở thành một đối tượng quan trọng trong các lĩnh vực nghiên cứu. Đất đai chính là cảnh quan, một sản phẩm của quá trình địa chất địa mạo trong nghiên cứu địa lý tự nhiên. Đất đai là lãnh thổ, địa vực trong nghiên cứu địa lý xã hội. Đất đai là nguồn tài nguyên, nguồn vốn cần được khai thác hoặc cần được bảo vệ trong nghiên cứu kinh tế. Đất đai là nguyên liệu sản xuất trong nghiên cứu hình thái kinh tế - xã hội. Đất đai là hạ tầng cơ sở trong nghiên cứu đô thị... Từ khi xuất hiện, loài người đã từng bước khai thác, tận dụng ngày càng triệt để nguồn lực đất đai để sinh sống và phát triển. Cùng với sự xuất hiện của những nhà nước sơ khai trong lịch sử, việc quản lý đất đai bắt đầu được hình thành một cách hệ thống, với nhiều chính sách khác nhau, nhằm mục đích khai thác hiệu quả tối đa nguồn tài nguyên đất, phục vụ cho nhu cầu và sự phát triển của cộng đồng xã hội. Nghiên cứu các chính sách ruộng đất trong lịch sử Việt Nam là một chủ đề đã đặt ra từ rất sớm, được các học giả trong nước, ngoài nước tập trung nghiên cứu và đạt nhiều thành tựu. Trong đó, xu hướng nghiên cứu ruộng đất/chính sách ruộng đất thể hiện nổi bật hơn cả với các từ khóa: làng xã, nông nghiệp, nông dân và nông thôn. Đây là những “hằng số cơ bản luôn tồn tại và gắn bó hữu cơ với tiến trình phát triển của dân tộc Việt Nam” [46, tr.11]. Bên cạnh dòng “chủ lưu” đó còn hiện diện khá nhiều những “chi lưu” lớn nhỏ khác nhau, trong đó không thể không kể tới hướng nghiên cứu về đô thị Việt Nam trong lịch sử. Hướng nghiên cứu này thực sự bắt đầu được quan tâm từ thập kỷ 1990. Tuy nhiên, những nghiên cứu về đất đai đô thị nói chung và chính sách quản lý đất đai đô thị trong lịch sử nói riêng dường như vẫn còn khá mới mẻ. Thăng Long - Hà Nội là kinh đô, trung tâm chính trị quốc gia, trung tâm kinh tế, văn hóa, đô thị tiêu biểu của Việt Nam. Vị thế tâm điểm của cả nước nói chung, đồng bằng châu thổ sông Hồng nói riêng đã làm cho Thăng Long - Hà Nội trở thành 2 đối tượng chính trong nhiều dự án nghiên cứu. Hơn nữa, với bề dày hơn 1.000 năm lịch sử, Thăng Long - Hà Nội được bao phủ, chồng xếp nhiều “lớp”, “tầng” văn hóa, tạo nên một hỗn hợp đa dạng cần được hiểu biết và giải mã. Do đó, Thăng Long - Hà Nội là trường hợp nghiên cứu điển hình được nhiều nhà nghiên cứu lựa chọn. Với những trải nghiệm nghiên cứu ở cấp Đại học, Cao học và quá trình theo đuổi hoạt động chuyên môn khoa học, tác giả quyết định chọn địa bàn nghiên cứu là đô thị Hà Nội trong thời kỳ Pháp thuộc. Với quyết định chọn: “Nguồn sử liệu tiếng Pháp về chính sách quản lý đất đai đô thị Hà Nội giai đoạn 1888-1945” làm đề tài nghiên cứu, tác giả luận án mong muốn đóng góp một chút công sức nghiên cứu chung về Nguồn Sử liệu nhằm cung cấp những “dẫn liệu” đáng tin cậy để hiểu rõ thêm về chính sách quản lý đất đai đô thị Hà Nội thời kỳ Pháp thuộc. 2. Mục đích, đối tượng nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu - Làm rõ các đặc điểm của Nguồn sử liệu lưu trữ bằng tiếng Pháp phản ánh chính sách quản lý đất đai đô thị Hà Nội thời thuộc địa. - Chỉ ra cách thức xử lý, khai thác Nguồn sử liệu lưu trữ này trong nghiên cứu lịch sử. - Cung cấp những thông tin đáng tin cậy từ Nguồn. - Làm rõ nội dung chính sách quản lý đất đai đô thị Hà Nội thời kỳ Pháp thuộc (1888-1945). 2.2. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu chính của luận án là các Nguồn sử liệu tiếng Pháp tập trung phản ánh chủ điểm chính sách quản lý đất đai đô thị Hà Nội của chính quyền thực dân Pháp trong giai đoạn 1888-1945. 3. Phạm vi nghiên cứu 3.1. Giới hạn nguồn tài liệu nghiên cứu Nguồn tài liệu phục vụ cho đề tài luận án được phân bố ở nhiều nơi, bao gồm Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I thuộc Cục Văn thư và Lưu trữ Nhà nước; Sở Tài nguyên Môi trường và Nhà đất Hà Nội; Thư viện Thông tin Khoa học xã hội thuộc Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam; Thư viện Quốc gia Việt Nam; Trung tâm lưu trữ hải ngoại Aix - en - Provence (Pháp)... Nguồn sử liệu tiếng Pháp về chính sách quản lý đất đai đô thị Hà Nội thời Pháp thuộc được lưu giữ ở những nơi này có khối lượng đồ sộ, đa dạng loại hình, bao gồm các tập hồ sơ tài liệu ở những trung tâm lưu trữ (hàng chục nghìn đơn vị hồ sơ); sách, báo, ấn phẩm định kỳ ở các trung tâm lưu trữ và thư viện; những bằng khoán điền thổ ở Sở Tài nguyên Môi trường và Nhà đất Hà Nội (hàng trăm nghìn phích đất). 3 Trong khả năng cho phép thực hiện của luận án, tác giả giới hạn, khoanh vùng phạm vi của nguồn tài liệu nghiên cứu, tập trung trọng điểm khảo sát nghiên cứu Nguồn sử liệu tiếng Pháp về chính sách quản lý đất đai đô thị Hà Nội giai đoạn 1888-1945 tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I thuộc Cục Văn thư và Lưu trữ Nhà nước. 3.2. Giới hạn thời gian nghiên cứu Thời gian nghiên cứu bắt đầu từ năm 1888 và kết thúc vào năm 1945. Theo phân kỳ lịch sử Việt Nam, thời kỳ cận đại được tính bắt đầu bằng thời điểm năm 1858 khi liên quân Pháp - Tây Ban Nha nổ súng tấn công bán đảo Sơn Trà (Đà Nẵng) đánh dấu sự mở đầu chính thức của cuộc chiến tranh xâm lược Việt Nam. Tuy nhiên, trong tiến trình lịch sử Thăng Long - Hà Nội, thời điểm người Pháp chinh phục Hà Nội lùi muộn hơn so với thời điểm 1858. Năm 1873, quân Pháp nổ súng tấn công thành Hà Nội lần thứ nhất, và gần 10 năm sau (1882) là cuộc tấn công thành Hà Nội lần thứ hai. Tuy nhiên, Hà Nội chính thức trở thành nhượng địa của Pháp bắt đầu từ ngày 01/10/1888, với chỉ dụ của vua Đồng Khánh tuyên bố quyền cai trị Hà Nội của chính quyền thuộc địa. Đây là thời điểm đánh dấu sự “sang trang” của lịch sử Hà Nội dưới một chế độ mới. Mốc thời gian nghiên cứu kết thúc vào năm 1945, trước khi Cách mạng tháng Tám thành công và nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời, chính thức chấm dứt chế độ cai trị của thực dân Pháp. Từ đây, lịch sử Việt Nam nói chung và lịch sử đô thị Hà Nội nói riêng bước sang một thời kỳ mới. 3.3. Giới hạn không gian nghiên cứu Hà Nội là một đô thị phức tạp và có nhiều biến động về diên cách. Việc xác định cụ thể khu vực nghiên cứu đóng vai trò hết sức quan trọng. Ngay trong thời kỳ Pháp thuộc, không gian Hà Nội được phân chia thành hai khu vực chính, bao gồm khu vực thành phố Hà Nội và khu vực ngoại vi. Giới hạn của từng khu vực cũng xê dịch liên tục trong khoảng thời gian hơn 5 thập kỷ này. Với đề tài cụ thể của luận án, tác giả xác định tập trung nghiên cứu khu vực thành phố Hà Nội (La ville de Hanoi) và xác định không gian nghiên cứu theo giới hạn của thành phố Hà Nội tại thời điểm năm 1943. Đây là thời điểm cuối cùng trong việc chuyển dịch diện tích thành phố Hà Nội của chính quyền thực dân Pháp. Như vậy, không gian nghiên cứu được xác định nằm trọn vẹn trong khu vực nội thành Hà Nội, tương ứng với toàn bộ quận Hoàn Kiếm và quận Hai Bà Trưng, một phần các quận Tây Hồ, Ba Đình, Đống Đa và Hoàng Mai ngày nay (được thể hiện trong vành đai màu xanh - xem bản đồ số 1). 4 4. Nguồn tài liệu Nguồn tài liệu chính sử dụng trong luận án gồm: - Những văn bản bằng tiếng Pháp phản ánh về chính sách quản lý đất đai đô thị Hà Nội lưu trong các hồ sơ tài liệu trực thuộc các Phông tài liệu khác nhau được bảo quản tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I. - Các văn bản được đăng tải trên các loại Công báo (Công báo Đông Dương thuộc Pháp, Công báo Thành phố Hà Nội...), được bảo quản tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I. Ngoài ra, luận án còn sử dụng các tài liệu khác như bản đồ, bản vẽ, tạp chí, ấn phẩm định kỳ có liên quan trong quá trình phân tích và so sánh. 5. Phương pháp nghiên cứu Luận án được triển khai trên cơ sở áp dụng các phương pháp nghiên cứu sau: - Phương pháp sử liệu học là phương pháp chính, quan trọng nhất được sử dụng trong luận án mã ngành Sử liệu học. Phương pháp này được áp dụng để bình luận, phê phán nguồn sử liệu nhằm xác định độ tin cậy của thông tin từ sử liệu. Nguồn sử liệu cụ thể trong luận án là toàn bộ hệ thống các văn bản quy phạm pháp luật phản ánh chính sách quản lý đất đai đô thị Hà Nội giai đoạn 1888-1945, được tiến hành khảo cứu hình thức bên ngoài để xác định tính chính xác về niên đại, tác giả, địa điểm hình thành... và tìm hiểu tính chân thực của nội dung thông tin bên trong, từ đó xác định, đánh giá giá trị sử liệu của các văn bản này. - Phương pháp lịch sử và phương pháp logic được dùng để trình bày lịch sử của các vấn đề trong văn bản cũng như phác họa những giá trị phản ánh từ Nguồn sử liệu. - Phương pháp thống kê là phương pháp thu thập, xử lý, phân tích, mã hóa thông tin bằng những con số và thực hiện những phép tính trên những dãy số đó. Đây là phương pháp nghiên cứu hữu hiệu nhằm xử lý các tư liệu đám đông, làm nổi bật những đặc điểm của tư liệu. Kết quả của việc tính toán còn giúp tác giả nhận thức rõ những xu hướng phát triển hoặc xu hướng nổi trội của nhóm thông tin, tính chất phân bố của thông tin trên trục không gian và thời gian. - Phương pháp mô tả lịch sử là một trong những phương pháp nghiên cứu cơ bản, trên cơ sở dữ liệu thu thập được, phục dựng lại nhân vật, sự kiện... gần nhất với hiện thực khách quan. Trong luận án, phương pháp mô tả được sử dụng nhằm phác họa những dữ liệu hình thức và cấu trúc của từng loại hình văn bản. - Phương pháp so sánh được áp dụng để xác định đặc điểm giống nhau và khác nhau của các đối tượng tương đồng về niên đại hoặc về các chủ đề, nhằm làm sáng tỏ đối tượng nghiên cứu. Trong luận án, việc so sánh lịch đại được áp dụng 5 nhằm làm nổi bật đặc điểm hình thức và nội dung của từng giai đoạn lịch sử; so sánh đồng đại giữa các văn bản ban hành để làm rõ đặc trưng của văn bản. - Phương pháp bản đồ được sử dụng để mang lại những hình dung cụ thể, sinh động về vị trí tọa độ, sự phân bố trong không gian của các chủ điểm nghiên cứu. 6. Đóng góp của luận án - Góp phần làm rõ những đặc trưng cơ bản của Nguồn sử liệu tiếng Pháp, đặc biệt là Nguồn sử liệu từ trung tâm lưu trữ về chính sách quản lý đất đai đô thị Hà Nội của chính quyền thực dân Pháp. - Góp phần nhận thức về độ tin cậy và tính chân thực của thông tin từ kênh tài liệu lưu trữ, từ đó đề xuất phương pháp khai thác hiệu quả thông tin từ Nguồn trong nghiên cứu lịch sử. - Góp phần tái hiện lại chính sách quản lý đất đai đô thị Hà Nội của chính quyền thực dân Pháp trong thời kỳ cai trị. - Góp phần nhận thức về đô thị Hà Nội thời kỳ Pháp thuộc. 7. Cấu trúc của luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, luận án được cấu trúc thành 4 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án. Chương 2: Hệ khái niệm nghiên cứu và Khái quát Nguồn sử liệu tiếng Pháp về chính sách quản lý đất đai đô thị Hà Nội thời thuộc địa. Chương 3: Khảo cứu Nguồn sử liệu tiếng Pháp về chính sách quản lý đất đai đô thị Hà Nội giai đoạn 1888-1945. Chương 4: Chính sách quản lý đất đai đô thị Hà Nội (1888-1945) qua Nguồn sử liệu tiếng Pháp. 6 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan tới đề tài 1.1.1. Về đất đai đô thị Việt Nam thời Pháp thuộc Nghiên cứu đô thị là một xu hướng được khởi đầu khá sớm bởi các học giả người Pháp từ đầu thế kỷ XX. Trải qua quá trình vận động và phát triển, hướng nghiên cứu này đã đạt được thành tựu đáng kể, đặc biệt từ những năm 1990. Các nhà nghiên cứu giai đoạn đầu chủ yếu tập trung vào chủ điểm đô thị cổ và các thành thị trung đại Việt Nam. Với nhiều nỗ lực trong một thời gian dài, hướng nghiên cứu này đã phát lộ được dấu vết của các đô thị trên địa bàn khu vực Bắc - Trung - Nam; tái hiện khá rõ nét quá trình ra đời, hình thành và phát triển, cũng như vai trò và vị trí của các đô thị trong thời kỳ cổ đại và trung đại của lịch sử Việt Nam. Tuy nhiên, việc nghiên cứu về đô thị thời cận đại được bắt đầu muộn hơn và cho đến nay vẫn chưa có nhiều chuyên khảo được công bố. Mặc dù vậy, hiểu biết về một số đô thị quan trọng của thời kỳ này cũng đã từng bước xuất hiện trong những công trình nghiên cứu dày dặn và công phu. Trước hết phải kể đến các công trình nghiên cứu về 300 năm lịch sử hình thành và phát triển của đô thị Sài Gòn - Thành phố Hồ Chí Minh [52]. Đặc biệt, đô thị Sài Gòn thời kỳ cận đại đã được nghiên cứu tỉ mỉ dưới góc độ quy hoạch đô thị và đời sống thị dân [63]. Đô thị Đà Lạt được phục dựng khá toàn diện trong một chuyên khảo sâu sắc của Eric T. Jennings với hình ảnh của một thành phố “mang niềm vui cho một số người và khí hậu ôn hòa cho những người khác”[34,tr.6]. Trong đó, Eric T. Jennings đã mô tả Đà Lạt như một kiểu mẫu của đô thị nghỉ dưỡng thời Pháp thuộc, là nơi các nhà chức trách thuộc địa muốn kiến tạo một mảnh nước Pháp ở Đông Dương với các điều kiện như độ cao tối thiểu 1.200m, đất đai màu mỡ, nước dồi dào và có khả năng thiết lập các tuyến đường giao thông… để phục hồi sinh lực và giải trí du lịch. Hải Phòng luôn được đánh giá là một đô thị thương cảng quan trọng bậc nhất ở Bắc Kỳ thời cận đại, thu hút được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm. Các công trình khoa học được công bố trong suốt nhiều năm đã tập trung làm rõ lịch sử hình thành, đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội của thành phố Hải Phòng từ những thập niên cuối của thế kỷ XIX đến giữa thế kỷ XX, đặt sự ra đời của thành phố cảng Hải Phòng trong sự vận động chung của đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội Việt Nam thời cận đại [50];[59];[66];[99]… 7 Bên cạnh đó, một số tiểu đô thị hay trung tâm của tỉnh cũng được quan tâm nghiên cứu như đô thị Hải Dương [82], đô thị Vinh - Nghệ An [32]... Hà Nội là trung tâm chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa quan trọng bậc nhất trong suốt tiến trình lịch sử Việt Nam và được chọn lựa nghiên cứu như một vi mẫu điển hình với tần suất cao. Các công trình nghiên cứu Hà Nội thời cận đại không chỉ nhiều về số lượng mà còn khá đa dạng về các khía cạnh, lĩnh vực phản ánh. Theo kết quả thống kê công bố trong sách Thăng Long - Hà Nội: Thư mục công trình nghiên cứu [64], riêng các công trình nghiên cứu Hà Nội trong thời kỳ thuộc Pháp (1873-1945) cập nhật đến năm 2015 đã có tổng cộng 317 công trình, trong đó bao gồm 86 công trình xuất bản trước năm 1945, 26 công trình xuất bản từ năm 1946 đến 1986 và 205 công trình xuất bản từ năm 1986 đến nay. Tổng hợp các công trình nghiên cứu Hà Nội thời thuộc Pháp cập nhất đến đầu năm 2017 có thể phân loại theo những lĩnh vực Lịch sử, Địa lý, Kinh tế, Chính trị, Văn hóa, Xã hội, Giáo dục, Quân sự, Y tế, Nhân vật, Quy hoạch và Kiến trúc. Trong đó, chiếm tỉ lệ cao nhất là những công trình nghiên cứu về Lịch sử (109); tiếp đến là các công trình nghiên cứu về Chính trị (72); các công trình nghiên cứu về Quy hoạch và Kiến trúc (41); các công trình nghiên cứu Văn hóa và Kinh tế (32); các công trình nghiên cứu về Địa lý và Xã hội (28); các công trình nghiên cứu về Giáo dục và Quân sự (22); cuối cùng là các công trình nghiên cứu về Y tế và Nhân vật (<12) (Xem Bảng 1.1). 8 Bảng 1.1: Phân loại các công trình nghiên cứu về Hà Nội thời Pháp thuộc Loại hình Năm xuất bản Các vấn đề nghiên cứu Luận án, tế Nhân vật Quy hoạch và Kiến trúc 1 9 1 7 1 4 0 1 3 14 9 17 2 10 31 28 22 22 11 12 41 Lịch sử Địa lý Kinh tế Chính trị Văn hóa Xã hội Giáo dục Quân sự Y 0 17 14 14 1 6 4 12 13 0 12 4 1 6 4 0 91 94 20 80 10 17 65 22 142 155 20 109 28 32 72 32 Tạp chí Sách Trước 1945 38 48 1945-1986 13 1986 - nay Tổng Đề tài Bảng thống kê trên được thiết lập dựa trên cơ sở dữ liệu khai thác từ sách: Thăng Long - Hà Nội: Thư mục công trình nghiên cứu (Vũ Văn Quân, Đỗ Thị Hương Thảo (Đồng chủ biên) (2010), NXB Hà Nội, Hà Nội) và cập nhật thêm các công trình nghiên cứu chủ yếu trên Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, các xuất bản phẩm của NXB Hà Nội đến đầu năm 2017. Hơn nữa, việc phân chia các lĩnh vực trong bảng này hoàn toàn có ý nghĩa tương đối và tổng số thống kê của tất cả các lĩnh vực sẽ lớn hơn con số tổng các loại hình ban đầu vì có rất nhiều công trình nghiên cứu không chỉ thuộc một lĩnh vực riêng biệt mà thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau. 9 Xét một cách tổng thể, các công trình nghiên cứu đô thị này đã tạo cơ sở nền tảng để các nhà nghiên cứu kế thừa và tiếp tục phát triển trong những định hướng nghiên cứu cụ thể chuyên sâu tiếp sau. Những ấn phẩm này đã bước đầu chỉ ra được một vài mô hình khác nhau của đô thị Việt Nam thời cận đại, như đô thị thương cảng, đô thị nghỉ dưỡng, đô thị hành chính chính trị trung tâm, đô thị vệ tinh... Các công trình nghiên cứu đều cố gắng phục dựng diện mạo đô thị Việt Nam thời cận đại, và mong muốn chứng minh, làm rõ một quá trình đô thị hóa diễn ra mạnh mẽ từ khi bắt đầu có sự xâm nhập của người Pháp ở các khía cạnh quy hoạch, hoạt động kinh tế, đời sống văn hóa, xã hội... Tuy nhiên, phần lớn các công trình này đều bỏ qua những vấn đề liên quan đến một yếu tố cơ bản đóng vai trò móng-nền của quá trình đô thị hóa là đất đai. Ngoại trừ trường hợp Hà Nội với một vài công trình nghiên cứu đất đai đô thị thời cận đại, trong các công trình nghiên cứu về những đô thị còn lại hầu như đều không đề cập đến vấn đề đất đai, hoặc chỉ đề cập thoáng qua, hết sức sơ sài, đơn giản. Như vậy, đất đai đô thị thời cận đại thực sự trở thành một khoảng trống, một sự khuyết thiếu quan trọng cần được nhanh chóng bù lấp trong nghiên cứu khoa học. 1.1.2. Về đất đai đô thị Hà Nội thời Pháp thuộc Đô thị Hà Nội thời cận đại được tập trung nghiên cứu khá toàn diện và tỉ mỉ. Tuy nhiên, khi đi vào từng lĩnh vực hẹp như đất đai đô thị, những công trình nghiên cứu về đất đai Hà Nội thời kỳ thuộc địa thực ra rất ít ỏi. Khảo sát cụ thể cho thấy chỉ có 12 công trình nghiên cứu của các nhà nghiên cứu tiên phong như Phillippe Papin, nhóm nghiên cứu của Phan Phương Thảo, Kim Jong Ouk... với nội dung còn mang tính chất khai phá bước đầu. Phillippe Papin đã bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ [94] năm 1997 tại Trường Cao học thực hành Paris (Pháp) với đề tài về quá trình chuyển đổi không gian và các hình thức quản lý của những ngôi làng trong phố thành những ngôi làng đô thị từ năm 1805 đến 1940. Papin đã dùng một chương (chương V) trong luận án với dung lượng 70 trang để viết về vấn đề sử dụng và sở hữu đất đai của cư dân thuộc khu vực Hà Nội (gồm cả khu vực ngoại vi và trung tâm) từ đầu thế kỷ XIX đến nửa đầu thế kỷ XX. Trong công trình này, vấn đề đất đai của đô thị Hà Nội từ sau khi người Pháp cai trị được nghiên cứu ở những nội dung khái quát về loại hình đất đai, tình hình sở hữu đất đai. Sau một loạt bài công bố trên các tạp chí chuyên ngành, Phillippe Papin đã cho xuất bản chuyên khảo Histoire des territoires de Hanoi - Quartiers, villages et sociétés urbaines du XIXè au début du XXè siècle (Lịch sử khu vực Hà Nội - Khu phố, làng xã và xã hội đô thị từ thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX) [96], dày 391 trang. Cuốn sách là một công trình khảo cứu, phân tích tỉ mỉ, công phu các vấn đề về diên cách, đất đai, cư dân, chính quyền, trong đó đất đai là một chủ điểm chính, đóng vai 10