NIÏÌM VUI KHAÁM PHAÁ
THE PLEASURE OF FINDING THINGS OUT
THE PLEASURE OF FINDING THINGS OUT.
Copyright © 1999 by Carl Feynman and Michelle Feynman.
Editor’s Introduction, chapter introductions, and footnotes copyright © 1999 by Jeffrey Robbins.
All rights reserved.
First published in the United States by Basic Books, a member of the Perseus Books Group.
Xuêët baãn theo húåp àöìng nhûúång quyïìn búãi Perseus Books, Inc.
Baãn tiïëng Viïåt © 2009 Nhaâ xuêët baãn Treã
BIEÅU GHI BIEÂN MUÏC TRÖÔÙC XUAÁT BAÛN ÑÖÔÏC THÖÏC HIEÄN BÔÛI THÖ VIEÄN KHTH TP.HCM
Feynman, Richard P
Nieàm vui khaùm phaù / Richard P. Feynman ; ng.d. Phaïm Vaên Thieàu, Ñaëng Ñình Long. - T.P. Hoà Chí Minh : Treû, 2009.
308tr.; 21 cm. - (Khoa hoïc vaø khaùm phaù).
Nguyeân baûn : The pleasure of finding things out.
1. Khoa hoïc. I. Phaïm Vaên Thieàu d. II. Ñaëng Ñình Long d. III. Ts: The pleasure of finding things out.
500 — dc 21
F435
4
NIÏÌ M VUI KHAÁ M PHAÁ
MUÅC LUÅC
Lúâi noái àêìu
7
Niïìm vui khaám phaá
17
Maáy tñnh trong tûúng lai
46
Los Alamos nhòn tûâ bïn dûúái
76
Vùn hoáa khoa hoåc vaâ vai troâ cuãa noá trong xaä höåi hiïån àaåi
124
Kñch thûúác caác linh kiïån coá thïí thu nhoã nhiïìu hún nûäa
145
Giaá trõ cuãa khoa hoåc
172
Baáo caáo cuãa Richard P. Feynman vïì quaá trònh àiïìu tra
vuå nöí taâu con thoi Challenger1
183
Khoa hoåc laâ gò?
207
Ngûúâi thöng minh nhêët thïë giúái
228
Vaâi nhêån xeát vïì khoa hoåc, giaã khoa hoåc vaâ laâm thïë naâo
àïí khöng tûå lûâa döëi baãn thên
249
Àún giaãn nhû àïëm 1, 2, 3
264
Richard Feynman àaä dûång lïn möåt vuä truå
272
Möëi quan hïå giûäa khoa hoåc vaâ tön giaáo
294
5
PHÊÌ N ÀÊÌ U
6
NIÏÌ M VUI KHAÁ M PHAÁ
Lúâi noái àêìu
“Töi yïu quyá ngûúâi àaân öng naây àïën mûác coi öng laâ thêìn tûúång cuãa
mònh”, Ben Jonson1 nhaâ biïn kõch dûúái thúâi Nûä hoaâng Anh Elizabeth
I àaä viïët nhû vêåy. “Ngûúâi àaân öng” úã àêy chñnh laâ William Shakespeare,
ngûúâi baån cuäng laâ ngûúâi thêìy cuãa Jonson. Caã hai àïìu laâ nhûäng nhaâ
viïët kõch taâi ba. Jonson laâ möåt hoåc giaã coá kiïën thûác uyïn thêm coân
Shakespeare laâ möåt con ngûúâi phoáng tuáng vaâ laâ möåt thiïn taâi. Giûäa
hoå khöng töìn taåi sûå àöë kyå. Shakespeare lúán hún Jonson 9 tuöíi vaâ caác
vúã kõch cuãa öng àaä àûúåc trònh diïîn trïn sên khêëu cuãa London trûúác
khi Jonson bùæt àêìu viïët kõch. Nhû Jonson tûâng noái, Shakespear laâ möåt
ngûúâi rêët “trung thûåc, coá têm höìn phoáng khoaáng vaâ röång múã”.
Shakespeare àaä daânh cho ngûúâi baån treã cuãa mònh sûå höî trúå vaâ khñch
lïå thiïët thûåc. Möåt trong nhûäng höî trúå quan troång maâ Shakespeare àaä
daânh cho Jonson laâ àoáng möåt vai chñnh trong vúã kõch àêìu tiïn cuãa
Jonson nhan àïì Möîi ngûúâi möåt tñnh nïët, àûúåc trònh diïîn lêìn àêìu tiïn
vaâo nùm 1598. Vúã diïîn àaä gêy àûúåc tiïëng vang lúán vaâ Jonson khúãi
nghiïåp thaânh cöng tûâ àoá. Vaâo thúâi àiïím êëy, Jonson 25 tuöíi coân
Shakespeare 34 tuöíi. Sau nùm 1598, Jonson tiïëp tuåc saáng taác thú vaâ
viïë t kõch, rêë t nhiïì u vúã kõch cuã a Jonson àaä àûúå c cöng ty cuã a
Shakespeare trònh diïîn. Jonson trúã nïn nöíi tiïëng vúái tû caách laâ möåt
nhaâ thú, nhaâ hoåc giaã. Vaâ khi qua àúâi, öng àaä coá vinh dûå àûúåc mai
taáng úã Tu viïån Westminster. Tuy nhiïn, öng chûa bao giúâ quïn moán
núå vúái ngûúâi baån lúán. Khi Shakespeare mêët, Jonson àaä viïët baâi thú
1
Ben Jonson (11/6/1572 - 6/8/1637) laâ nhaâ thú, nhaâ biïn kõch nöíi tiïëng ngûúâi Anh.
(Chuá thñch cuãa ngûúâi dõch. Kïí tûâ àêy seä viïët tùæt laâ ND).
7
PHÊÌ N ÀÊÌ U
“Tûúãng nhúá ngûúâi thêìy kñnh yïu cuãa töi, William Shakespeare” trong
àoá coá nhûäng doâng nöíi tiïëng sau:
“Öng khöng thuöåc thúâi àaåi naây, maâ laâ cuãa muön àúâi”
“Dêîu Ngûúâi khöng biïët gò nhiïìu vïì tiïëng Latinh vaâ Hy Laåp
Nhûng tön vinh Ngûúâi töi chùèng cêìn kiïëm àêu xa
Húäi caác bêåc lêîy lûâng: Aeschylus, Euripides, Sophocles1
Haäy höìi sinh àïí nghe Ngûúâi, nhûäng khuác bi ca...”
“Thiïn Nhiïn tûå haâo vïì mö taã cuãa öng
Vaâ vui sûúáng khoaác têëm aáo choaâng dïåt bùçng nhûäng doâng vùn êëy
Nhûng khöng phaãi chó Thiïn Nhiïn laâm nïn têët thaãy
Shakespeare tuyïåt vúâi, öng xûáng àûúåc dûå vui.
Trong mùæt nhaâ thú, Thiïn Nhiïn vöën àeåp röìi
Nghïå thuêåt cuãa nhaâ thú laâm noá thaânh khaác laå
Viïët nïn möåt doâng lung linh, bao möì höi vêët vaã...
Thi nhên phaãi tûå reân thaânh thi nhên, bïn caånh duyïn trúâi...”
Nhûng Jonson vaâ Shakespeare thò coá möëi liïn hïå gò vúái Richard
Feynman? Àún giaãn laâ vò töi coá thïí lùåp laåi cêu noái cuãa Jonson “Töi
yïu quyá ngûúâi àaân öng naây àïën mûác coi öng nhû laâ thêìn tûúång cuãa
mònh”. Söë phêån àaä àem àïën cho töi sûå may mùæn kyâ diïåu khi àûúåc trúã
thaânh hoåc troâ cuãa Feynman. Töi laâ sinh viïn cuãa Àaåi hoåc Cornell nùm
1947 vaâ ngay lêåp tûác bõ mï hoùåc búãi taâi nùng xuêët chuáng cuãa Feynman.
Vúái tñnh kiïu ngaåo cuãa tuöíi treã, töi quyïët àõnh mònh coá thïí àoáng vai
Aeschylus (525-456 trûúác CN) - nhaâ viïët kõch Hy Laåp, àûúåc coi laâ cha àeã cuãa bi kõch
Hy Laåp cöí àaåi, taác giaã Prometheus bõ xiïìng vaâ böå ba Oresteia; Euripides (480-406 trûúác
CN) - taác giaã cuãa caác bi kõch Hy Laåp cöí àaåi Medea, Nhûäng ngûúâi àaân baâ thaânh Trois,
Hyppolitus ... ; Sophocles (496-406 trûúác CN) - taác giaã cuãa caác bi kõch Hy Laåp cöí àaåi
Ajax, Antigone, Oedipus Rex, Electra...
1
8
NIÏÌ M VUI KHAÁ M PHAÁ
cuãa Jonson trong möëi quan hïå vúái Feynman. Töi khöng kyâ voång àûúåc
gùåp laåi Shakespeare dûúái hònh haâi cuãa möåt ngûúâi Myä, nhûng töi khöng
gùåp khoá khùn àïí hònh dung ra Shakespeare khi nhòn thêëy öng.
Trûúác khi gùåp Feynman, töi àaä àùng möåt vaâi baâi baáo vïì toaán hoåc.
Nöåi dung caác baâi baáo chûáa àûång rêët nhiïìu tiïíu xaão thöng minh nhûng
laåi thiïëu nhûäng nöåi dung coá möåt têìm quan troång naâo àêëy. Khi gùåp
Feynman, töi lêåp tûác hiïíu rùçng mònh àang bûúác vaâo möåt thïë giúái khaác.
Öng khöng quan têm túái viïåc cöng böë caác baâi baáo. Öng àêëu tranh möåt
caách maänh liïåt hún têët thaãy nhûäng ai töi tûâng biïët àïí hiïíu àûúåc tûå
nhiïn, bùçng caách xêy dûång laåi vêåt lyá hoåc tûâ nhûäng nïìn taãng cùn baãn
nhêët. Töi àaä may mùæn àûúåc gùåp öng vaâo cuöëi nùm thûá 8 cuãa cuöåc
àêëu tranh êëy. Ngaânh vêåt lyá múái maâ öng àaä tûâng mûúâng tûúång khi coân
laâ möåt sinh viïn cuãa John Wheeler 7 nùm trûúác àêëy, cuöëi cuâng, àaä
àûúåc húåp nhêët trong caách nhòn chùåt cheä vïì tûå nhiïn maâ öng goåi laâ
“caách tiïëp cêån khöng thúâi gian”. Vaâo nhûäng nùm 1947, caách nhòn àoá
vêîn chûa àûúåc hoaân thiïån, nhiïìu àiïím coân chûa coá kïët luêån cuöëi cuâng
vaâ thiïëu nhêët quaán, nhûng töi ngay lêåp tûác cho rùçng noá nhêët àõnh seä laâ
àuáng àùæn. Töi àaä nùæm bùæt tûâng cú höåi àïí àûúåc àïën nghe caác buöíi noái
chuyïån cuãa Feynman, àûúåc hoåc búi trong cún luä nhûäng yá tûúãng cuãa
öng. Öng ûa thñch troâ chuyïån vaâ àaä chaâo àoán töi nhû möåt thñnh giaã. Vaâ
röìi, chuáng töi àaä trúã thaânh baån beâ suöët àúâi.
Trong suöët möåt nùm, töi àaä chûáng kiïën Feynman hoaân thiïån phûúng
phaáp mö taã tûå nhiïn bùçng nhûäng bûác tranh vaâ caác giaãn àöì cho àïën
khi traã lúâi àûúåc toaân böå caác vêën àïì cuäng nhû loaåi boã nhûäng àiïím khöng
nhêët quaán. Sau àoá, öng bùæt àêìu sûã duång caác giaãn àöì nhû laâ möåt cöng
cuå àïí tñnh ra caác con söë. Vúái möåt töëc àöå àaáng kinh ngaåc, öng àaä tñnh
àûúåc giaá trõ cuãa caác àaåi lûúång vêåt lyá vaâ so saánh chuáng trûåc tiïëp vúái
thûåc nghiïåm. Vaâ thûåc nghiïåm àaä rêët phuâ húåp vúái caác con söë cuãa öng.
Vaâo muâa heâ nùm 1948, chuáng töi àaä coá thïí nghiïåm lúâi noái cuãa Jonson:
“Thiïn Nhiïn tûå haâo vïì mö taã cuãa öng, vaâ vui sûúáng khoaác têëm aáo
choaâng dïåt bùçng nhûäng doâng vùn êëy”.
9
PHÊÌ N ÀÊÌ U
Trong cuâng nùm àoá, khi bùæt àêìu àöìng haânh vúái Feynman, töi cuäng
tòm hiïíu vïì cöng trònh cuãa caác nhaâ vêåt lyá Schwinger vaâ Tomonaga,
nhûäng ngûúâi ài theo caác con àûúâng thöng thûúâng hún, nhûng cuäng
àaä thu àûúåc caác kïët quaã tûúng tûå. Schwinger vaâ Tomonaga àaä gùåt haái
thaânh cöng möåt caách àöåc lêåp bùçng caách sûã duång caác phûúng phaáp
phûác taåp vaâ khoá khùn hún àïí tñnh ra caác àaåi lûúång tûúng tûå nhû
Feynman àaä laâm trûåc tiïëp tûâ caác giaãn àöì cuãa mònh. Tuy nhiïn,
Schwinger vaâ Tomonaga àaä khöng xêy dûång laåi vêåt lyá maâ hoå chó duâng
vêåt lyá nhû noá sùén coá nhûng àûa vaâo caác phûúng phaáp toaán hoåc múái
àïí taách chiïët ra caác con söë tûâ vêåt lyá. Khi coá cú súã roä raâng àïí kïët luêån
rùçng kïët quaã tñnh toaán cuãa Schwinger vaâ Tomonaga truâng húåp vúái kïët
quaã cuãa Feynman, töi nhêån thêëy mònh àaä coá cú höåi àöåc nhêët vö nhõ
àïí kïët húåp ba lyá thuyïët trïn vúái nhau. Töi àaä viïët baâi baáo coá tiïu àïì
“Lyá thuyïët phaát xaå cuãa Tomonaga, Schwinger vaâ Feynman” nhùçm giaãi
thñch vò sao ba lyá thuyïët coá veã khaác biïåt nhûng thûåc chêët laâ tûúng
àûúng vúái nhau. Baâi baáo cuãa töi àûúåc àùng trïn taåp chñ Physical Review
nùm 1949 vaâ àaä laâ bïå phoáng cho sûå nghiïåp khoa hoåc cuãa töi tûúng
tûå nhû thaânh cöng cuãa vúã kõch Tñnh haâi hûúác trong möîi con ngûúâi àöëi
vúái Jonson. Vaâo thúâi àiïím àoá, töi 25 tuöíi giöëng nhû Jonson vaâ Feynman
31 tuöíi, ñt hún Shakespeare 3 tuöíi vaâo nùm 1598. Töi àaä rêët thêån troång
baây toã sûå tön kñnh nhû nhau vúái caã ba nhên vêåt chñnh, nhûng trong
thêm têm töi vêîn cho rùçng Feynman laâ ngûúâi vô àaåi nhêët vaâ rùçng muåc
àñch chñnh cuãa baâi baáo cuãa töi laâ àûa yá tûúãng mang tñnh caách maång
cuãa öng àïën vúái caác nhaâ vêåt lyá trïn thïë giúái. Feynman àaä khñch lïå töi
rêët nhiïìu trong viïåc cöng böë caác yá tûúãng cuãa öng vaâ chûa tûâng coá bêët
kyâ lúâi phaân naân naâo vïì viïåc töi àaä àaánh cùæp tiïëng vang cuãa öng. Öng
laâ diïîn viïn chñnh trong vúã kõch cuãa töi.
Möåt trong nhûäng baáu vêåt cuãa nûúác Anh maâ töi mang túái Myä laâ
Nhûäng àiïím nhêën trong cuöåc àúâi Shakespeare àûúåc viïët búãi J. Dover
Wilson. Àoá laâ nhûäng baâi viïët ngùæn vïì tiïíu sûã cuãa Shakespeare trong
àoá coá trñch dêîn hêìu hïët nhûäng nhêån xeát cuãa Jonson vïì Shakepeare
maâ töi àaä nïu úã trïn. Cuöën saách àoá cuãa Wilson khöng phaãi laâ möåt
10
NIÏÌ M VUI KHAÁ M PHAÁ
cuöën tiïíu thuyïët cuäng khöng phaãi laâ cuöën saách vïì lõch sûã maâ laâ sûå
dung hoaâ cuãa hai thïí loaåi àoá. Noá àûúåc soaån dûåa trïn nhûäng lúâi chûáng
trûåc tiïëp, mùæt thêëy tai nghe cuãa Jonson vaâ nhûäng ngûúâi khaác, nhûng
Wilson àaä laâm söëng laåi Shakespeare nhúâ vaâo sûå kïët húåp giûäa trñ tûúãng
tûúång cuãa mònh cuâng vúái nhûäng tû liïåu lõch sûã ñt oãi êëy. Cuå thïí, bùçng
chûáng àêìu tiïn vïì viïåc Shakespeare tham gia àoáng trong vúã kõch cuãa
Jonson àûúåc trñch dêîn tûâ möåt taâi liïåu ra àúâi vaâo nùm 1709, hún möåt
trùm nùm sau ngaây vúã kõch àûúåc trònh diïîn. Chuáng ta àïìu biïët rùçng
Shakespeare nöíi tiïëng caã vúái tû caách möåt diïîn viïn lêîn tû caách kõch
taác gia vaâ búãi vêåy töi khöng coá lyá do gò àïí nghi ngúâ nöåi dung cêu
chuyïån cuãa Wilson.
May mùæn thay caác taâi liïåu cung cêëp dêîn chûáng vïì cuöåc söëng vaâ saáng
taåo cuãa Feynman khöng phaãi laâ hiïëm hoi nhû thïë. Vò vêåy, cuöën saách
maâ caác baån àang cêìm trïn tay laâ têåp húåp cuãa nhûäng tû liïåu àem àïën
cho chuáng ta gioång noái àñch thûåc cuãa Feynman àûúåc ghi laåi tûâ nhûäng
lêìn thuyïët giaãng vaâ ghi cheáp tònh cúâ. Caác taâi liïåu khöng chñnh thûác êëy
laâ daânh cho caác thñnh giaã àaåi chuáng thay vò cho nhûäng àöìng nghiïåp
cuãa öng. Qua nhûäng taâi liïåu naây, chuáng ta seä thêëy con ngûúâi Feynman
nhû öng vöën thïë, luön luön àuâa giúän vúái nhûäng yá tûúãng nhûng laåi luön
nghiïm tuác vúái nhûäng gò maâ öng coi laâ quan troång. Àoá laâ sûå trung
thûåc, tñnh àöåc lêåp, vaâ tinh thêìn sùén saâng chêëp nhêån sûå khöng biïët.
Öng rêët gheát nhûäng caái goåi laâ thûá bêåc trong xaä höåi vaâ trên troång tònh
baån cuãa con ngûúâi trïn moåi neão àûúâng cuöåc söëng. Vaâ giöëng nhû
Shakespeare, Feynman cuäng laâ möåt diïîn viïn taâi nùng.
Ngoaâi àam mï maänh liïåt vúái khoa hoåc, Feynman rêët coá khiïëu haâi
hûúác vaâ nhûäng vui thuá nhû nhûäng con ngûúâi bònh thûúâng. Möåt tuêìn
sau khi àûúåc biïët öng, töi àaä viïët thû cho cha meå úã Anh vaâ miïu taã
vïì öng nhû sau “öng êëy möåt nûãa laâ thiïn taâi vaâ möåt nûãa laâ chaâng hïì”.
Giûäa caác cuöåc àêëu tranh quaã caãm cuãa mònh àïí tòm hiïíu caác quy luêåt
cuãa tûå nhiïn, öng rêët thñch àûúåc xaã húi cuâng vúái baån beâ, àûúåc chúi
tröëng bongo, àûúåc laâm haâi loâng moåi ngûúâi bùçng nhûäng cêu chuyïån vaâ
troâ tiïíu xaão cuãa mònh. Vïì àiïím naây, öng cuäng giöëng nhû Shakespeare.
11
PHÊÌ N ÀÊÌ U
Töi xin àûúåc trñch dêîn lúâi chûáng cuãa Jonson ghi trong saách cuãa Wilson
nhû sau: “Khi öng dûå àõnh bùæt tay vaâo viïët möåt vúã kõch, öng coá thïí
viïët quïn ngaây quïn àïm, eáp mònh vaâo khuön khöí, khöng àïëm xóa túái
bêët kyâ thûá gò khaác cho àïën khi ngêët xóu; nhûng khi xong viïåc, öng laåi
àùæm mònh trong nhûäng mön thïí thao vaâ thû giaän. Khi êëy, khoá coá caách
naâo àïí keáo öng trúã laåi vúái cuöën saách cuãa mònh. Nhûng möåt khi bùæt
buöåc phaãi ngöìi vaâo baân laâm viïåc, öng seä trúã nïn maånh meä vaâ nghiïm
tuác hún bêët kyâ luác naâo”.
Àoá laâ Shakespeare vaâ cuäng laâ Feynman maâ töi tûâng biïët, tûâng yïu
quyá vaâ coi nhû thêìn tûúång cuãa mònh.
FREEMAN J. DYSON
Viïån nghiïn cûáu cao cêëp
Princeton, New Jersey
12
NIÏÌ M VUI KHAÁ M PHAÁ
Lúâi giúái thiïåu cuãa chuã biïn
Gêìn àêy töi àaä tham dûå möåt buöíi thuyïët giaãng taåi phoâng thñ nghiïåm
danh tiïëng Jefferson cuãa Àaåi hoåc Havard. Diïîn giaã laâ Tiïën sô Lene Hau
àïën tûâ Viïån Rowland, ngûúâi vûâa tiïën haânh möåt thñ nghiïåm khöng chó
àûúåc àùng trïn Nature, möåt taåp chñ khoa hoåc danh tiïëng maâ coân àûúåc
nhùæc túái trïn trang nhêët cuãa túâ New York Times. Trong thñ nghiïåm
cuãa mònh, baâ (cuâng vúái nhoám nghiïn cûáu göìm caác sinh viïn vaâ caác
nhaâ khoa hoåc khaác) àaä chiïëu möåt chuâm tia laser qua möåt möi trûúâng
vêåt chêët múái coá tïn laâ ngûng tuå Bose-Einstein. Noá laâ möåt traång thaái
lûúång tûã múái laå bao göìm rêët nhiïìu nguyïn tûã àûúåc laâm laånh àïën gêìn
0 àöå tuyïåt àöëi. Trong àiïìu kiïån êëy, caác nguyïn tûã gêìn nhû khöng
chuyïín àöång, chuáng cuâng vúái nhau ûáng xûã nhû laâ möåt haåt duy nhêët.
Möi trûúâng vêåt chêët naây àaä laâm cho töëc àöå chuâm saáng chêåm laåi túái
mûác khöng thïí tin nöíi, 38 dùåm/giúâ (~ 60,8 km/giúâ - ND). Chuáng ta
vêîn biïët laâ aánh saáng chuyïín àöång trong chên khöng rêët nhanh vúái
töëc àöå 168.000 dùåm/giêy (~ 300.000 km/giêy). Khi aánh saáng chuyïín
àöång trong möåt möi trûúâng vêåt chêët noá seä bõ chêåm laåi möåt chuát so
vúái töëc àöå aánh saáng trong chên khöng (tó lïå vúái chiïët suêët cuãa möi
trûúâng - ND). Tuy nhiïn, nïëu chuáng ta laâm möåt pheáp tñnh söë hoåc àún
giaãn bùçng caách lêëy 38 dùåm/giúâ chia cho 669,6 triïåu dùåm/giúâ chuáng
ta seä àûúåc 0,00000006, tûác laâ vêån töëc àoá chó bùçng 0,000006% cuãa
töëc àöå aánh saáng trong chên khöng. Àïí hònh dung möåt caách trûåc quan
vïì kïët quaã naây, baån haäy tûúãng tûúång noá giöëng nhû viïåc Galileo thaã
nhûäng viïn bi cuãa öng tûâ trïn thaáp nghiïng Pisa xuöëng phaãi mêët 2
nùm thò caác viïn bi múái chaåm àûúåc àïën mùåt àêët.
13
PHÊÌ N ÀÊÌ U
Khi ngöìi nghe, töi gêìn nhû ngûâng thúã (vaâ töi nghô laâ ngay caã Einstein
coá ngöìi àêy cuäng seä phaãi coá êën tûúång). Lêìn àêìu tiïn trong àúâi mònh,
töi coá thïí caãm nhêån àûúåc möåt phêìn nhoã cuãa caái maâ Feynman goåi laâ
“àöåt phaá trong phaát minh”. Möåt caãm nhêån bêët ngúâ (coá leä giöëng nhû
sûå kiïån Chuáa Giïsu ra àúâi, mùåc duâ trong trûúâng húåp naây àoá laâ möåt
traãi nghiïåm giaán tiïëp) khi àaä nùæm bùæt àûúåc möåt yá tûúãng múái tuyïåt
vúâi. Möåt àiïìu múái meã àaä xuêët hiïån trïn thïë giúái vaâ töi àang àûúåc chûáng
kiïën möåt sûå kiïån khoa hoåc quan troång. Caãm nhêån àoá chùæc hùèn seä
khöng keám phêìn hûáng thuá vaâ maånh meä nhû caãm giaác cuãa Newton khi
öng nhêån ra rùçng lûåc bñ êín khiïën quaã taáo rúi xuöëng àêìu öng cuäng
chñnh laâ lûåc àaä khiïën Mùåt trùng xoay quanh Traái àêët hoùåc caãm giaác
cuãa Feynman khi öng àaåt àûúåc bûúác tiïën àêìu tiïn trong quaá trònh tòm
hiïíu baãn chêët cuãa möëi liïn hïå giûäa aánh saáng vaâ vêåt chêët, cöng trònh
àaä mang àïën cho öng giaãi Nobel.
Ngöìi giûäa caác thñnh giaã, töi gêìn nhû caãm nhêån àûúåc rùçng Feynman
àang nhòn töi tûâ phña sau vaâ thò thêìm vaâo tai töi “Anh thêëy chûa. Àoá
chñnh laâ lyá do khiïën caác nhaâ khoa hoåc kiïn trò trong nghiïn cûáu cuäng
nhû khiïën chuáng töi àêëu tranh khöng mïåt moãi àïí tñch luäy kiïën thûác.
Chuáng töi ngöìi haâng àïm àïí tòm kiïëm lúâi giaãi àaáp cho tûâng vêën àïì,
vûúåt qua nhûäng raâo caãn cam go nhêët àïí tiïën lïn möåt nêëc thang múái
vïì hiïíu biïët àïí röìi cuöëi cuâng chaåm àïën khoaãnh khùæc vui sûúáng khi
taåo ra àûúåc sûå àöåt phaá trong phaát minh. Àoá laâ möåt phêìn cuãa niïìm
vui khaám phaá”. Feynman luön noái rùçng öng nghiïn cûáu vêåt lyá khöng
phaãi vò danh lúåi maâ laâ àïí tòm kiïëm niïìm vui, àïí àûúåc thoãa maän niïìm
àam mï khaám phaá.
Di saãn cuãa Feynman laâ sûå àùæm mònh vaâ hiïën dêng hoaân toaân cho
khoa hoåc – lögic cuãa noá, caác phûúng phaáp cuãa noá, sûå vûát boã nhûäng
giaáo àiïìu, vaâ khaã nùng vö haån vïì sûå hoaâi nghi cuãa noá. Feynman tin vaâ
söëng búãi niïìm xaác tñn rùçng khoa hoåc möåt khi àûúåc sûã duång möåt caách
coá traách nhiïåm seä khöng chó àem laåi niïìm vui maâ coân àem laåi nhûäng
giaá trõ vö cuâng to lúán khöng thïí ûúác lûúång hïët àûúåc àöëi vúái tûúng lai
cuãa xaä höåi loaâi ngûúâi. Tûúng tûå nhû nhûäng nhaâ khoa hoåc vô àaåi khaác,
14
NIÏÌ M VUI KHAÁ M PHAÁ
Feynman sùén loâng chia seã nhûäng àiïìu kyâ diïåu cuãa caác àõnh luêåt tûå
nhiïn vúái caác àöìng nghiïåp vaâ bêët kyâ ai. Niïìm àam mï tri thûác cuãa
Feynman àûúåc miïu taã möåt caách roä raâng vaâ cuå thïí nhêët trong cuöën
saách maâ caác baån àang cêìm trïn tay. Àoá laâ möåt têåp húåp nhûäng baâi
phaát biïíu ngùæn cuãa öng, ngoaåi trûâ möåt baâi, coân thò hêìu hïët àïìu àaä
àûúåc cöng böë. Caách töët nhêët àïí àaánh giaá àuáng vïì Feynman àoá laâ àoåc
cuöën saách naây, qua àoá baån seä àûúåc tiïëp cêån rêët nhiïìu chuã àïì maâ
Feynman suy nghô vaâ diïîn giaãi möåt caách thêëu àaáo vaâ àêìy quyïën ruä. ÚÃ
àoá, caác chuã àïì khöng chó giúái haån úã vêåt lyá, maâ giaãng daåy noá khöng ai
coá thïí vûúåt qua àûúåc öng, maâ caã tön giaáo, triïët hoåc, vaâ nhûäng troâ löë
lùng trïn sên khêëu hoåc thuêåt. Vaâ caã tûúng lai cuãa maáy vi tñnh cuäng
nhû cöng nghïå nano maâ öng laâ ngûúâi ài tiïn phong. Sûå khiïm töën vaâ
niïìm vui trong khoa hoåc, tûúng lai cuãa khoa hoåc, cuãa nïìn vùn minh
nhên loaåi, thïë giúái quan cuãa nhûäng nhaâ khoa hoåc múái vaâ nhûäng goác
khuêët dêîn àïën thaãm hoåa taâu con thoi Challenger vúái nhûäng baâi tûúâng
thuêåt àûúåc àùng trïn trang nhêët àaä laâm cho caái tïn “Feynman” trúã
thaânh tûâ cûãa miïång.
Àiïìu àaáng noái laâ chó coá rêët ñt caác nöåi dung truâng lùåp trong caác baâi
noái chuyïån àûúåc trñch dêîn trong cuöën saách naây, möåt vaâi cêu chuyïån
múái àûúåc nhùæc laåi chó úã möåt vaâi núi. Töi tûå cho mònh quyïìn àûúåc xoáa
ài möåt vaâi nöåi dung truâng lùåp àïí traánh cho ngûúâi àoåc phaãi àoåc ài àoåc
laåi möåt caách khöng cêìn thiïët. Töi sûã duång dêëu (...) àïí chó ra rùçng nöåi
dung lùåp laåi àoá àaä àûúåc xoáa boã.
Feynman khöng mêëy chuá têm lùæm àïën vêën àïì ngûä phaáp. Àiïìu naây
àûúåc thïí hiïån roä trong hêìu hïët caác baâi àûúåc ghi laåi tûâ caác buöíi noái
chuyïån hoùåc phoãng vêën. Àïí giûä àûúåc àùåc tñnh cuãa Feynman, nhòn chung
töi seä khöng thay àöíi caách sûã duång caác mïånh àïì khöng tuên theo
caác quy tùæc ngûä phaáp cuãa öng. Tuy nhiïn, úã nhûäng chöî ghi êm töìi
hoùåc rúâi raåc laâm nhûäng tûâ hoùåc cuåm tûâ trúã nïn khöng thïí hiïíu nöíi
thò töi coá biïn têåp àöi chuát àïí caác baån dïî theo doäi hún. Töi tin rùçng
àiïìu àoá seä khöng laâm aãnh hûúãng àïën nhûäng gò thuöåc vïì Feynman trong
khi baån àoåc vêîn coá thïí lônh höåi àûúåc nhûäng gò öng muöën truyïìn àaåt.
15
PHÊÌ N ÀÊÌ U
Àûúåc ngûúäng möå trong suöët cuöåc àúâi vaâ àûúåc tön kñnh ngay caã
khi khöng coân coá mùåt trïn thïë gian naây, Feynman luön laâ kho tri thûác
cho têët caã moåi ngûúâi trïn moåi neão àûúâng cuöåc söëng. Töi hy voång rùçng,
cuöën saách têåp húåp nhûäng baâi giaãng, nhûäng cuöåc phoãng vêën vaâ nhûäng
baâi baáo nöíi tiïëng nhêët cuãa Feynman seä khñch lïå vaâ mang laåi niïìm hûáng
thuá cho caác thïë hïå nhûäng ngûúâi hêm möå vaâ nhûäng ngûúâi múái àûúåc
biïët àïën böå oác àöåc àaáo vaâ thûúâng xuyïn vui nhöån cuãa Feynman.
Haäy àoåc, khaám phaá vaâ àöi khi àûâng ngêìn ngaåi cûúâi phaá lïn hoùåc
hoåc lêëy möåt vaâi baâi hoåc vïì cuöåc söëng. Hún têët thaãy, haäy chiïm nghiïåm
niïìm vui thñch khi khaám phaá vïì möåt con ngûúâi khaác thûúâng.
Töi xin daânh lúâi caãm ún trên troång túái Michelle vaâ Carl Feynman vò
sûå giuáp àúä nhiïåt thaânh, túái tiïën sô Judith Goodstein, Bonnie Ludt vaâ
Shelley Erwin laâm viïåc taåi böå phêån lûu trûä cuãa Àaåi hoåc Caltech vò sûå
giuáp àúä khöng thïí thiïëu àûúåc vaâ loâng hiïëu khaách thõnh tònh, àùåc biïåt
laâ giaáo sû Freeman Dyson, ngûúâi àaä viïët cho cuöën saách naây Lúâi noái
àêìu thêåt laâ haâm suác vaâ tao nhaä.
Ngoaâi ra, töi muöën baây toã loâng caãm ún chên thaânh túái John Gribbin,
Toney Hey, Melanin Jackson vaâ Ralph Leighton vò nhûäng lúâi khuyïn
böí ñch vaâ thûúâng xuyïn trong suöët quaá trònh chuêín bõ cuöën saách naây.
JEFFREY ROBBINS,
Massachusetts, 9/1999
16
NIÏÌ M VUI KHAÁ M PHAÁ
Chûúng 1
Niïìm vui khaám phaá
Dûúái àêy laâ nöåi dung cuöåc phoãng vêën Feynman do chûúng trònh
Horizon1 cuãa Àaâi truyïìn hònh BBC, thûåc hiïån nùm 1981, àûúåc phaát
soáng taåi Myä trong khuön khöí chûúng trònh truyïìn hònh coá tïn
NOVA2. Vaâo thúâi gian naây, Feynman àang söëng nhûäng nùm thaáng
cuöëi cuâng cuãa àúâi mònh (öng mêët nùm 1988). Búãi vêåy, öng coá àiïìu
kiïån àïí chiïm nghiïåm cuöåc söëng bùçng nhûäng kinh nghiïåm àaä tñch
luäy àûúåc qua nhiïìu nùm thaáng vúái caách nhòn maâ khöng phaãi baån
treã naâo cuäng coá thïí coá àûúåc. Cuöåc noái chuyïån diïîn ra trong bêìu
khöng khñ chên thaânh, cúãi múã vaâ riïng tû vïì nhiïìu chuã àïì gùæn liïìn
vúái con ngûúâi Feynman: Taåi sao nïëu chó àún thuêìn biïët tïn goåi cuãa
möåt sûå vêåt hay sûå viïåc naâo àoá thò cuäng àöìng nghôa vúái viïåc chùèng
biïët gò vïì sûå vêåt/sûå viïåc àoá. Vò sao öng vaâ caác cöång sûå cuãa mònh
trong dûå aán Manhattan3 vêîn tiïåc tuâng röm raã vò thaânh cöng cuãa
möåt loaåi vuä khñ huãy diïåt trong khi úã àêìu kia cuãa thïë giúái, taåi
Hiroshima4, haâng nghòn ngûúâi àaä bõ giïët hoùåc àang chïët dêìn vò thûá
vuä khñ àoá. Vaâ taåi sao Feynman vêîn coá thïí haâi loâng cho duâ coá thïí
khöng àûúåc nhêån giaãi Nobel naâo ài chùng nûäa.
1
Horizon laâ möåt chûúng trònh cuãa haäng BBC chuyïn vïì khoa hoåc vaâ caác hiïån tûúång
tûå nhiïn. Horizon thûåc hiïån rêët nhiïìu cuöåc phoãng vêën vúái nhûäng nhaâ khoa hoåc haâng
àêìu trong moåi lônh vûåc. (ND)
2
Möåt chûúng trònh truyïìn hònh vïì khoa hoåc àûúåc phaát soáng úã Myä. (ND)
3
Dûå aán chïë taåo bom nguyïn tûã cuãa Myä trong thïë chiïën thûá II (ND)
4
Tïn thaânh phöë nùçm úã phña Nam cuãa Nhêåt Baãn, bõ Myä thaã quaã bom nguyïn tûã àêìu
tiïn vaâo ngaây 6 thaáng 8 nùm 1945. (ND)
17
NIÏÌ M VUI KHAÁ M PHAÁ
Veã àeåp cuãa möåt böng hoa
Töi coá möåt anh baån laâ nghïå sô. Àöi khi anh êëy coá nhûäng nhêån
àõnh maâ töi khöng mêëy àöìng tònh. Möåt lêìn, khi cêìm trïn tay möåt
böng hoa, anh êëy noái: “Xem naây, böng hoa múái àeåp laâm sao!”.
Trong thêm têm töi cuäng coá caãm nhêån nhû vêåy. Nhûng röìi anh
êëy laåi noái tiïëp: “Cêåu xem naây, laâ möåt nghïå sô, mònh nhêån thêëy
böng hoa naây múái àeåp laâm sao. Coân cêåu, vò laâ möåt nhaâ khoa hoåc
nïn cûá thñch möí xeã moåi thûá vaâ laâm cho noá trúã nïn xêëu xñ ài”. Töi
thêëy baån mònh húi thiïín cêån laâ vò trûúác hïët, töi tin rùçng ai cuäng
coá thïí caãm nhêån àûúåc veã àeåp cuãa böng hoa nhû anh êëy, kïí caã
töi mùåc duâ coá thïí khöng coá oác thêím myä nhû anh êëy. Khöng nhûäng
vêåy, töi coân nhêån thêëy nhiïìu hún nhûäng gò anh êëy coá thïí caãm
nhêån àûúåc. Töi coá thïí hònh dung ra caác tïë baâo hay nhûäng phaãn
ûáng phûác taåp bïn trong böng hoa vúái veã àeåp cuãa riïng noá. Töi
muöën noái rùçng ngoaâi veã àeåp úã kñch thûúác cúä möåt xentimeát maâ ta
thûúâng thêëy, noá coân êín chûáa möåt veã àeåp bïn trong cêëu truác nöåi
taåi vúái kñch thûúác nhoã hún rêët nhiïìu lêìn. Tûúng tûå, quaá trònh taåo
nïn maâu sùæc cuãa böng hoa àïí thu huát cön truâng àïën thuå phêën
cuäng rêët thuá võ. Àiïìu àoá coá nghôa laâ cön truâng cuäng coá thïí nhêån
biïët maâu sùæc. Viïåc naây laâm naãy sinh cêu hoãi: Liïåu khaã nùng caãm
thuå thêím myä naây coá töìn taåi úã nhûäng loaâi cêëp thêëp hún khöng?
Nïëu coá thò vò sao? Têët caã nhûäng cêu hoãi thuá võ àoá noái lïn rùçng tri
thûác khoa hoåc laâ chêët xuác taác àïí gia tùng sûå kñch thñch vaâ trñ toâ
moâ hay nhûäng thùæc mùæc vïì böng hoa. Noá coá taác duång laâm tùng
thïm chûá töi chùèng thïí lyá giaãi àûúåc taåi sao maâ khoa hoåc laåi coá
thïí coá taác duång ngûúåc laåi.
18
NIÏÌ M VUI KHAÁ M PHAÁ
Laãng traánh khoa hoåc nhên vùn
Töi laâ möåt ngûúâi coá caái nhòn phiïën diïån àöëi vúái khoa hoåc. Thúâi
treã töi chó chuá troång vaâo khoa hoåc tûå nhiïn. Töi chùèng coá thúâi gian
vaâ cuäng chùèng àïí mùæt àïën lônh vûåc maâ ngûúâi ta goåi laâ khoa hoåc
nhên vùn gò àoá, mùåc duâ àoá cuäng laâ möåt mön hoåc trong chûúng
trònh àaåi hoåc cuãa töi. Töi àaä tòm caách àïí tröën traánh noá. Töi coá àïí
têm hún möåt chuát àïën khoa hoåc nhên vùn chó khi bùæt àêìu àaä coá
tuöíi vaâ coá nhiïìu thúâi gian raãnh röîi hún. Töi àaä hoåc veä vaâ àoåc thïm
àöi chuát nhûng thêåt sûå vêîn laâ möåt con ngûúâi phiïën diïån vaâ töi
chùèng biïët thïm àûúåc nhiïìu àiïìu. Trñ tuïå cuãa töi chó coá haån vaâ vò
thïë töi chó coá thïí sûã duång noá cho möåt muåc àñch thöi.
Khuãng long baåo chuáa trïn cûãa söí
Nhaâ chuáng töi coá möåt cuöën Baách khoa Toaân thû Britannica.
Khi coân beá, cha thûúâng àùåt töi vaâo loâng vaâ àoåc cho töi nghe nhûäng
gò ngûúâi ta viïët trong cuöën tûâ àiïín àoá. Chuáng töi cuâng àoåc vïì
khuãng long, coá thïí laâ loaâi khuãng long thêìn sêëm, khuãng long ùn
thõt hay möåt loaâi khuãng long naâo àoá. Trong cuöën tûâ àiïín àoá, ngûúâi
ta àaä miïu taã caác con khuãng long theo caách nhû sau “Con naây
cao 25 foot vaâ caái àêìu to 6 foot1”. “Con nhòn naây” – cha töi bùæt
àêìu dûâng laåi vaâ giaãi thñch – “Haäy suy nghô xem àiïìu àoá coá nghôa
gò naâo. Àiïìu àoá coá nghôa laâ nïëu noá àûáng trûúác sên nhaâ ta, vúái
chiïìu cao cuãa mònh, noá coá thïí chui àêìu qua cûãa söí nhûng vò caái
àêìu húi to nïn khi chui qua, noá seä laâm vúä tung caái cûãa”.
1
1 foot = 0,3048 meát. (ND)
19
NIÏÌ M VUI KHAÁ M PHAÁ
Têët caã nhûäng gò chuáng töi cuâng àoåc vúái nhau àïìu àûúåc cha töi
mö taã bùçng nhûäng vñ duå thûåc tïë. Nhúâ àoá, töi àaä àuác ruát ra àûúåc
möåt baâi hoåc: khi àoåc bêët kyâ vêën àïì naâo töi àïìu tòm hiïíu xem thêåt
sûå noá coá nghôa gò hay noái lïn àiïìu gò khi àûúåc minh hoaå bùçng
nhûäng vñ duå thûåc tïë. Thïë àêëy (Cûúâi), töi àaä tûâng àoåc cuöën Baách
khoa Toaân thû khi coân laâ möåt àûáa treã nhûng àoåc bùçng nhûäng
minh hoaå thûåc tïë. Baån thêëy àêëy, chuáng ta seä thêåt haâo hûáng vaâ
caãm thêëy thuá võ khi biïët rùçng coá nhûäng con vêåt coá kñch thûúác khöíng
löì àïën vêåy. Töi seä khöng súå haäi nïëu nhû coá möåt con khuãng long
nhû cha töi mö taã chui qua cûãa khi chuáng töi àang troâ chuyïån.
Têët caã chuáng àaä bõ tuyïåt chuãng maâ chùèng ai biïët vò sao nhûng
nhûäng gò cha kïí cho töi nghe vïì khuãng long àïìu vö cuâng thuá võ.
Chuáng töi tûâng coá thúâi gian sinh söëng taåi khu vûåc gêìn daäy nuái
Catskill1 trong thúâi gian úã New York. Àoá laâ núi moåi ngûúâi thûúâng
lui túái vaâo muâa heâ. ÚÃ àoá coá rêët àöng ngûúâi vaâ caác öng böë chó coá
mùåt úã nhaâ vaâo cuöëi tuêìn vò nhûäng ngaây trong tuêìn phaãi laâm viïåc
taåi New York. Khi úã nhaâ, cha hay dêîn töi daåo chúi trong rûâng vaâ
kïí cho töi nghe rêët nhiïìu àiïìu thuá võ maâ töi seä tiïët löå vúái caác baån
ngay sau àêëy. Caác baâ meå khaác rêët thñch haânh àöång àoá cuãa cha
töi. Dô nhiïn laâ hoå cho rùçng àiïìu àoá thêåt coá ñch cho con caái vaâ
nghô rùçng àoá laâ viïåc laâm maâ caác öng böë khaác nïn hoåc têåp. Khi
chûa thuyïët phuåc àûúåc chöìng mònh, hoå ngoã yá nhúâ cha töi dêîn
boån treã cuâng ài nhûng öng àaä tûâ chöëi vò öng muöën duy trò thúâi
gian àùåc biïåt giûäa hai cha con (chuáng töi coá nhûäng àiïím chung
rêët riïng tû). Vò thïë, nhûäng öng böë khaác phaãi dêîn con hoå ài chúi
vaâo tuêìn kïë tiïëp. Khi caác öng böë quay trúã laåi laâm viïåc vaâo ngaây
thûá hai, luác boån treã chuáng töi àang vui chúi trïn caánh àöìng, möåt
àûáa àaä hoãi töi: “Haäy nhòn con chim kia, cêåu coá biïët àoá laâ loaâi chim
1
Tïn möåt vuâng àöìi nuái úã phña Têy Bùæc cuãa thaânh phöë New York. (ND)
20
NIÏÌ M VUI KHAÁ M PHAÁ
- Xem thêm -