Tài liệu Vai trò xã hội của tôn giáo ở việt nam hiện nay một số vấn đề lí luận và thực tiễn

MỤC LỤC 1 ra n g Mo đầu Chương l : Các quan điểm khác nhau về vai trò xã hội của lon giáo 1. Một sò quan điếm ngoài Mác xít vồ vai trò xã hổi của tôn giáo và cách tiếp cận cán thiết____________________ 10 2. Những phương điộn thể htón vai trò xă hổi củatồn giáo_____ 3Ũ Chương n : Vai trò xã hội của tôn giáo ở Việt Nam hiện nay 1. Thưc trạng tôn giáo hiỌn nay _______________________ 53 2. 8ỉ Vai trò xã hội của tôn giáo trong xã hội Việt Nam _________ Kết luận _____________________________________________________ 137 Phụ lục ________ _____________________________________________ _ 140 Danh muc các tài liệu tham khảo_______________________________ £ 0 o a ỉ 44 V MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài righiên cứu Những nảm cuối cùng của thế kỷ 20. thế giơi đang diẽn :a những biến động [O lớn về nhiều mặt. Ô nhiẻm môi trương, nất cân bằng sinh thái, hiểm hoạ sida v.v... đang là những vấn ié nghiêm trọng đe doạ sự tổn vong của nhân loại. Tướng rằng, khi cuộc "chiến tranh lạnh" lắng xuống, con người sẽ có một nền hoà bình và một cuộc sống hạnh phúc thật sự trẽn trần ^ian, nhưng đói nghèơ và kiệt quệ, xung đột và thôn tính vân iiẽn ra liên tục ở nhiểu nơi trẽn thế giới. Trong bối cảnh đó. ỉự hồi sinh và gia tăng mạnh mẽ cua các hình thức tôn giáo cũ, >ự bột phát cừa các hình thức tôn giáo mới lạ như là những ih ân tố làm phức tạp thêm các qnan he của con người. Đả x i ất hiện những xung đột thảm khốc giữa các tôn giáo, giữa tôn giáo và dân tộc như ở Lién Xô (cũ), Nam Tư. An Giê Ri, Ápganixtan v.v... làm xáo trôn dữ dội đời sống tâm lý, phương hại nghiêm trọng phàm giá- tinh piạng và của cải của con người. Trong xu thế chung của thời đại, ở nưac ta tcn giáo cũng đang có xu hướng gia tàng, vẻ hình thức các cơ sỏ tôn giao được tu sửa và xày dựng mới khang trang hơn. ở bẽn troag sinh hoạt tôn giáo được cải tiến, tuyén truyền iiáo lý được tang cường, công tác dào tạo chức sác dược dẫỵ manh. Ngấm • l ngảm hoặc cồng khai đã xuất hiện cuộc chạy đua giành ảnh hưởng trong quần chúng, tìm cách nâng cao vị trí của tôn giáo trong đời sống chính trị, xã hội. Trên thực tế, SƯ gia tăng của tôn giáo đã tạo nen những dao động về tâm lý xã hội. Đây đó đã xuất hiện những vụ gây rối tôn giáo ảnh hưởng đến an ninh chính trị xã hội mà ai cũng biết rằng, đằng sau chúng là mưu toan sử dụng tôn giáo như một công cụ đế thưc hiện chiến lược "diễn biến hoà bình" hòng làm biến dạng chế độ chính trị. Cùng với tôn giáo, các loại mê tín dị đoan đủ màu sắc "ung trỗi dậy, có nhiều kẻ giả danh tôn giáo đẽ trục lợi, Rõ ràng là, sự hổi sinh của tôn giáo đã kéo theo nhiều lậu quả xã hội tiêu cực. Song nhiều vấn đề mới cũng được đặt ra để tìm lời giải đáp. Đó là: Tại sao tốn giáo la một hiên tượng xã hội có lúc đã suy ;hoái mà nay lại có khả năng gia tãng và tổn tại làu dài? Phải ;hãng, ngoài những tiêu cực, nó còn có những phù hợp nhất iịnh, đáp ứng một sỗ nhu cầu nào đó của con người, của xã lội? Nếu vậy thì những hợp lý đó là gì? Biểu hiên của chúng ;rong đời sống xã hộ; ra sao? v.v... Những vân đề trên đã thỏi thúc tôi đi đến nghiên cứu để tài: "Vai trò xã hội của tôn giáo ở Việt Nam hiên nay - một số vân đề lý luận và thực tiẽn" với hy vọng lam sáng tỏ thèm tư tưởng của chủ nghĩa Mác, tư tưởng Hổ Chí Minh về tởn giáo, lây đó làm cơ sở lý luận để đánh giá vai trò xã hỏi của tôn giáo trên một sô vấn để mà thực tiẻn tôn giáo hien nay dang đặt ra. 0 2. Tình hình nghiên cứu Như ta biết quan diểm về tôn giáo là một bộ phận hợp thành thế giới quan Mác xít, vì vây đã được Mác-Ảng ghen đề cập đến trong hàng loạt tác phẩm, "Phê phán triết học pháp quyền của Hê ghen (Lòi nói đầu)"; "Gia đình thần thánh"; "Hẹ tư tưởng Đức"; "Bản thảo h n h tế - triết học 1844"; "Luận cương về Pho* ơ ãc"; "Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản"; "Chiến tranh nông dân ở Đức"; "Lút vicri Phoi ơ bấc và sự cáo chung của triếĩ hoc cổ điển Đức": "Chống Duy rinh"; "Những nguyên lý của CNCS" ... Lê nin cũng rất quan tâm đến vấn đề tôn giáo và bàn tập trung nhất trong tập 12 "CNXH và tôn giáo" và tập 17 Về thái đô của Đảng xã hôi - dân chủ đối với ván đẻ tôn giáo" v.v... Trong các tác phẩm c i a mình, các nhà sáng lập CNXH khoa học đã kế thừa được truyền thống vô thần của Chủ nghĩa duy vật Cừ Đê mô crit, xẻnô phan cho đến thời kỳ Ánh sáng mả đặc biột đạt đến đỉnh cao trong Chủ nghĩa d’jv vật của Phoi ơ bắc, M .Í C đã kế thừa luận đicm của các tién bối là: con người sáng tạo ra tôn giáo chứ không phải tôn giáo sáng tạo ra con người, đổng thời Ồng đã khắc phục môt cách có cơ sở những hạn chê của hình thái ý thức xã hội này. Bằng phương pháp duy vật bièn chứng, lần đầu tiên Ông đã vạch rõ nguón gốc thật sự làm phát sinh tôn giáo, xác định bản chất và vai trò xã hội của nó! Chủ nghĩa Mac cho rằng tôn giáo là một hình thái ý thức xã hỡi đac thù, phản inh tòn tại xã hội mổt cách hư ảo, 3 :uyên tạc. Nó đã giam cầm con người trong niểm tin ở các lực ượng siêu nhiên, làm mềm yếu nghị lực của họ. Nó khưyẻn •on người phải quỳ gối trước các lực lượng thần thánh và vì f’ậy đã hạ tháp tính tích cực xã hội của con người. Đặc biệt khi ôn giáo tham gia vào he tư tưởng của các giai cấp thống trị )hản động thì nó đóng vai trò là "thuốc phien ciỉa nhản dân" /à thường là công cụ để nô dịch quần chúng. Cùng với viộc thừa nhận những tiẽu cực của tôn giáo, ihiều chỗ chính Mác, Ăng ghen cũng thừa nhận mổt số tác dụng có ý nghĩa của nố. CdC Ông cho rằng, tôn giáo còn là sự 'phản kháng" chống lại sự khốn cùng thực tại, rằng có lúc tôn giáo đóng vai trò là "vỏ bọc rư tưởng", làm chất "liên kết" các tín đổ cùng tín ngưỡng trong những hoạt động chung v.v... Từ khi chủ nghĩa vô thần của Mác xuất hiỗn, người ta đả có nhiều sự đánh giá rất khác nhau. Kè thu của chu nghía Mác thì tìm mọi cách xuyên tạc, và phủ nhận. Họ cho rằng lý luận vô thần Mác xít là biểu hiòn cùa chủ nghĩa vó thần cực đoan, phi nhân tính, vì vậy cần phái gạt bõ Chủ nghĩa xét lại hiện đại thi khẳng định: chủ nghía Mác đã lỏi thời, nó đà bị "thời đại vượt q u a ’’. Ngoài ra, một khuynh hướng nghiên cưu tôn giáo khác ở phương Tây mà đại biểu nổi tiẻng cua nó như Durkheim lại cho tôn giáo là mỏt hình thức tín ngưỡng có lợi cho con người. Các khuynh hướng trên không xét tõn giáo dưới sóc độ bàn thể luận và nhận thức luận. Tón giáo ở đó đã được cường 4 ỉiệu hoá vể vai trò xã hội. Đó là đặc điếm chung của triết học /à xã hởi học tư sản hiên đại. Về phía các nhà tôn gỉáo học Mác xít, việc nghiẻn cứu :ôn giáo đã đạt được một số thành tựu sau: Thứ nhất: tôn giáo được xem như là đối tượng chung của ;hủ nghĩa vô thần khoa học. Vì vậy nó được nghiên cứu khá ỉâu vể nguồn gốc, bẳn chất, và con đường khắc phục. Những [uận điẻm quan trọng nhất cua chủ nghĩa Mác về tôn giáo được khai thác, đặc biột về bản chất và những tiêu cực của chúng. Thứ hai: Đã xuất h i | n những công trình nghiên cứu một số tôn giáo cụ thể, Một số công trình của các học giả Xò viết trước đây đã chú trọng đẽ cập đến vai trò của Phật giáo và Ki tô g.iáo. Nghiẻn cứu các tôn giáo ỏ Viêt Nam đã có các công trình đáng chú ý là: "Vai trò chính trị của giới tu sĩ Phật giao Miền Nam Viột Nam" của Melie - Gai ca dô va. Tác phảkĩi này đã nêu lên vai trò tích cực của Phật giáo Miền Nam. khảng định nó là một tôn giáo chủ yếu của nhân đốn. Cô ncp vói "Phật giao và vai trò của nó trong đời sống xã hội của các nước Châu Á (NXB Matxcơva 1974) de đề cập đến quan hê giữa Phật giáo và chính trị, Phật giáo và Phật từ ở Việt Nam và cho rang, so với Phạt giáo miền Bắc, tính tích cưc xã hỏi của Phật giáo miền Nam cao hơn ... Riêng các học giả ở Viẹt Nam: 1rước 1975 ở miẻn Nam có 2 khuvnh hướng lớn: M ột là: Để cao vai trò của các tôn giáo lớn như Phật, hiên chúa giáo. Chảng hạn ông Đức Nhuận tro n s "Chuyển • 5 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Những năm cuối cùng của thẻ kỷ 20, thế giới đang diẽn ra những biến động to lớn về nhiẻu mặt. o nhiẻm môi trường, mất cân bằng sinh thái, hiểm hoạ sida v.v... đang là những vân đề nghiêm trọng đe doạ sự tổn vong của nhân loại. Tưởng rằng, khi cuộc ''chiến tranh lạ n h ” láng xuống, con người sẽ có một nén hoà bình vá một cuộc sống hạnh phúc thật sự trẻn trần gian, nhưng đói nghèo và kiệt quê, xung đột và thôn tính vẳn điẽn ra liên tục ở nhìểu nơi trẽn thế giới. Trong bối cảnh đó. sự hổi sinh và gid tăng mạnh mẽ của các bình ihức tôn giáo cũ, sự1 bọt phát của các hình thức tôn giáo mới ỉạ như là những nhân tố làm phức tạp thêm các quan hê của con người. Đã xuất hiện những xung đột thảm khốc giữa các tôn giáo, giữa tôn giáo và dân tộc như ở Lièn Xô (cũ), Nam Tư. An Giẻ Ri, Ápganixtan v.v... làm xáo trộn đữ dội đời sống tâm lý, phương hại nghiêm trọng phàm giá, tính mạng và của cài của con người. Trong xu thế chung của thời đại, ở nước ta tốn giáo cũng đang có xu hướng gia t&ng. Về hình thức các cơ sờ tôn giáo dươu tu sửa và xày dựng mơi khang trang hơn. ở bèn trong sinh hoạt tôn giáo được cải tiến, tuyèn truyển aiáo lý được tăng cưởng, công tác đào tao chức sấc được đủv mạnh. Ngâm 1 ngầm hoặc công khai đã xuất hiên cuộc chạy đua giành ảnh hường trong quần chúng, tìm cách nâng 'cao vị trí của tôn giáo trong đời sống chính trị, xã họi. Trên thực tế, sự gia tảng của tôn giáo đã tạo nẽn những dao động vể tâm lý xã hội. Đây đó đã xuất hiện những vụ gáy rối tôn giáo ẳnh hưởng đến an ninh chỉnh trị xã hội mà ai cũng biết rằng, đầng sau chúng là mưu toan sử dụng tôn gião như một công cụ để thực hiên chiến lược "diẽn biến hoà bình" hòng làm biến dạng che độ chính trị. Cùng với tôn giáo, các loại mè tín dị đoan đủ màu sắc cùng trỗi dậy, cố nhiểu kẻ giả danh tôn giáo đế trục lợi. Rõ ràng là, sự hổi sinh của tôn giáo đả kéo theo nhiều hậu quả xã hôi tiêu cực. Song nhiều vân để mới cũng được đặt ra để tìm lời giải đáp. Đó là: Tại sao tôn giáo là một hiên tượng xã hội có lúc đã suy thoái mà nay lại có khi< năng g ii táng và tổn tại làu dài? Phải chăng, ngoài những tiêu cực, nó còn có những phù hợp nhất định, đáp ứng một số nhu cầu nào đó của con người, của xã hoi? Nếu vậy thì những hợp ]ý đó là gì? Biểu hiên của chúng trong đời sống xã hội ra sao? v.v Những vấn đề trên đã thôi thúc tôi đi đến nghiên cứu đè tài: Vai trò xã hổi của tôn giáo ở Việt Nam hiên nay - một số vấn đề lý luận và thực tiễn" với hy vọng làm sáng iỏ thêm tư tưởng của chủ nghĩa Mác, tư tưởng Hổ Chí Minh vé tôn giáo, lây đó làm cơ sở lý íuận để đánh giá vai rrò xã hỏi của tôn giáo n ê n một số vấn đẻ mà thực tiẻn tôn giáo hiện nay dang đặt ra. 0 2. Tình hình nghiên cứu Như ta biết quan diểm về tôn gHo là một bộ phận hợp thành thế giới quan Mác xít, vì vậy đã được Mác-Ảng ghen đề cập đến trong hàng loạt tác pham, 'Phê phán triết hoc pháp quytii của Hê ghen (Lòi nói đầu)"; "Gia đình thần thánh"; "Hệ tư tưởng Đức"; "Bán thảo kinh tế - triết học 1844"; "Luận cương vẻ Phoi ơ ắc"; "Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản"; "Chiến tranh nông dân ở Đức"; "Lút vich Phoi ơ bắc và sự cáo chung của triết học cổ điển Đức": "Chống Duy rinh"; "Những nguyẻn lý của CNCS" ... Lô nin cũng rat qu£in tâm đến ván đẻ tôn giáo và bàn tập trung nhất trong tập 12 "CNXH và tôn giáo" và tập 17 "Về thái đo của Đảng xã hôi - dân chủ đơi với vấn đẻ tỏn giáo" v.v... Trong các tác phẩm của mình, các nhà sáng lập CNXH khoa học đã k ế thừa được truyền thống vô thần của Chủ nghĩa duy vật từ Đê mô crít, Xênỏ phan cho đến thơi kỳ Ánh sáng mà đăc biêt đạt đến đinh cao trong Chủ nghĩa duy vật của Phoi ơ bác. Mác đã kế thừa luạn điểm của các tiền bối là: con người sáng tạo ra tôn giáo chứ không phai tôn giáo sáng tạo ra con ngươi, đổng thời Ông đã khấc phục một cách có cơ sở những hạn chế của hình thái ý thức xã hội này. Bằng phương pháp duy vật bien chứng, lan đầu tiên Ông da vạch rõ nguổn gốc thật sự làm phát sinh tôn giáo, xác định bản chât và vai trò xã hội của nó. Chủ nghĩa Mác cho rằng tỏn giáo là mot hình thái ý thức xã hồi đặc thù. phản ánh tổn tại xã hôi mõt cách hư ảo, 3 xuyên tạc. Nó đã giam cầm con ngơừi trong niềm tin ỏ' các lực lượng siêu nhiên, làm mểm yếu nghị lực của họ. Nó khuyên con người phải quỳ g ố i rrước các lực lượng thần thánh và vì vậy đã ha thấp tính tích cực xă hội C'ía con người. Đặc biệt khi tôn giáo tham gia vào hê tư tuởng của các giai cấp thống trị ph*n động thì nó đóng vai trò là "thuốc phièn của nhản dân" và thường là công cụ để nô dịch quần chúng. Củng với vidc thừa nhận những tiẽu cực của tôn giáo, nhiều chỗ chính Mác, Àng ghen cũng thừa nhận môt số tác dụng có ý nghĩa của nó. Các Óng cho rằng, tôn giáo còn là sự "phản kháng" chống lại sự khốn cùng thực tại, rằng có lúc tôn giáo đóng vai trò là "vỏ ồoc tư tưởng , làm chất 'liên kết" các tín đổ cùng tín ngưỡng trong những hoạt động chung v.v... Từ khi chủ nghĩa vô thần cúa Mác xuất hiên, người ta đã có nhiẻư sự đánh giá rất khác nhau. Kẻ thù của chủ nghĩa Mác thì tim mọi cách xuyên tạc, và phủ nhận. Họ cho rằng lý luận vô thần Mác xít là biếu niện của chủ nghĩa vô thần cưc đoan, phi nhân tính, vì vậy cần phải gạt bỏ. Chủ nghĩa xét lại hiẹn đại thì khẳng định: chủ nghĩa Mác đã lỗi thời, nó đã bị "thời đại vươt 4 UH . Ngoài ra, một khuynh hướng nghiên cứu tôn giáo khác ở phương Tây mà đại biểu nổi tiẽng của nó như Durkheim lại cho tôn giáo là một hinh thức tín ngưỡng có lợi cho con người. Các khuynh hướng trên không xét tôn giáo dưới góc độ bản thể luận và nhạn thức luận. Tỏn giáo ở đó đã được cường 4 điệu hoá vể vai trò xã hội. Đó là đặc điểm chung của triết học và xã hõì học tư sản hiên đại. Về phía các nhà tôn gi4o học Mác xít, viêc nghiên cứu tôn giáo đã đạt được một số thành tựu sau: Thứ nhất: tôn giáo được xem như là đối tượng chung của chủ nghĩa vô thần khua học. Vi vậy nó được nghiên cứu khá sâu vẻ nguồn gốc, bản chất, và con đường khắc phục. Những luận điểm quan trọng nhất của chủ nghĩa Mác về tôn giáo được khai thác, đặc biệt về bản chất và nhứng tiêu cực của chúng. Thứ hai: Đã xuất hien nhửng công trình nghiên cứu một số tôn giáo cụ thể. Một sô công trình của các học giả Xô viết trước đây đã chú trọng để cập đến vai trò của Phật giáo và Ki tô giáo. Nghièn cứu các tôn giáo ở Viột Nam đã có các công trình đáng chú ý là: "Vai trò chính trị ơủa giới tu sĩ Phật giáo Miền Nam Viet Nam" của Melie - Gai ca dô va. Tác phàm này đã nêu lên vai trò tích cực của Phật gỉáo Miển Nam. khảng định nó là mỏt tôn giáo chủ yếu của nhân dân. Cô nép với "Phật giáo và vai trò của nó trong đời sống xã hồi của các nước Châu Á (NXB Matxcơva 1974) đã đề cập đến quan hẽ giữa Phật giáo và chính trị, Phật giáo và Phật tư ở Việt Nam và cho rằng, so với A â t giáo miền Bắc, tính tích cực xã hôi cua Phật giáo m.ển Nam cao hơn ... Riêng các học giả ở Viẻt Nam: Trước 1Q75 ở miển Nam có 2 khuynh hướng lưn: M ộ t là: Đề cao vai trò của các tôn giáo lớn như Phật, Thiíin chúa giáo. Chẳng hạn ông Đức Nhuận trong "Chuyển • 5 hiộn đạo Phật vào thời đại" (NXB Vạn Hạnh -19õ7) đa thừa a nhận vị trí số một củạ Phật giáo trong xã hội. Ồng Cao Vănn Lnận, một linh mục Thièn chúa giáo có "Bên giòng lịch sử" đã thừa nhận vai trò đặc biệt của Thiên chúa giáo trong xã hội miền Nam trước 1975. Gần đây nhất trong thư trả lởi Bùi Tín. ông Trần Văn Anh (2) một cựu sĩ q'jan quân đội Việt Nam n Cộng hoà đã tuyêt đối hoá vai trò của Công giáo Việt Nam, xem nó như một lực lượng chính đối lập với Đầng Cộng sản ngót 1 thế kỷ nay v.v... Hai là: Phê phán vai trò của tôn giáo, đặc biêt vai trò của Thiẻn chúa giáo trong việc gây ra thảm kịch chiến tranh tàn khốc ở Việt Nam. Xu hướng này nhìn chung phản ánh nỗi đau trưởc cảnh tang tóc đè nặng lên dân tộc, song đã bộc lộ cách nhìn phiến diện, xoá nhoà bản chất, xuyên tạc vai trò của Đảng Cộng sản. Họ cho rằng nguyên nhàn của thảm cảnh mà dân tộc phải chịu đựng là do từ hai phía: người Công giáo và Đảng Cộng sản như quan diểm trong "Viẽt Nam máu lửa quê hương tôi" của Đỗ Mậu. Ở miền Bắc trước 1975 nghiên cứu tôn giáo nhìn chung chưa được đẩy mạnh, Từ ngày mrớc nhà đôc lập và thống nhất, còng v;èc có tiến triển hơn. đặc biệt từ ngày đất nước đổi mới. trước yêu cầu của sự nghiệp c^ch mạng, ưước sự bùng nổ của tôn giáo đã có nhiều còng trình nghiên cứu tôn giáo xuất hiện. Nhìn chung các công trình nàv đã dựa vào những luận điểm cơ bản của chủ nghĩa Mác vể tôn giáo, đi khá sàu phân tích vai 6 trò của Phật giáo, Thiên chúa giáo ... tiong lịch sử dân tộc; phân tích vấn đế đạo đữc tôn giáo; nêu lốn mối quan giữa tốn giáo và chinh tri v.v... Nhiều bài viết cho rằng cac tôn giáo trẻn thế giới cúng như tôn giáo ở Tiệt Nam có nb ều ảnh hưởng tiêu cực song cũng có một số bài viết nêu lẻn' những hợp lý nhất định Ciẽn Hữu Vui, Nguyẻn Đức Lữ đã khẳng định đạo đức tôn giảo có nhiều điếm tích cực. Bài "Phật giáo và sợ hình thành nhân cách con người Viêt Nam hiện nay" của giáo sư Nguyễn Tài Thư cũng nêu lèn những đóng góp tích cực cua Phật giáo trong việc hình thành nhân cách, đậc biet giáo dục lòng thương người, thái độ sờng có trách nhiẻm v.v... Bên cạnh sự thống nhất trẽn vẫn còn tổn tại những bất đổng. Đặc biỏt là xung quanh luận điểm ”Tôn giáo là thuốc phiện của Nhân d â n ’’. Ngoài ra vẫn còn khác biệt trên một số vẫn đề như phương pháp liếp cận tỏn giáo, như quan hệ giữa tôn giáo và chính trị; tôn giáo và phát triển, như làm sao de có 7 thể sử đụng những tioh cực C’ia tôn giáo, dùng biửn pháp gì để hạn chế tièu cực của chúng hoặc như là thái độ đối với tôn giáo thế nào là khoa học.t.v... Đây là một công việc phức tạp. Với khả nang có hạn. tác giả luận án không có tham vong giải quyet mọi vấn để mà chỉ có thể nêu lên và góp một cách nhìn vẻ một số vấn đề lí luận với thực tiẻn của tỏn giáo hiện nay ở Việt Nam . 3. Mọc đích và nhi£m vọ cùa luận án 3.1. Mục đích cua luận án. Bước dầu vận dụng chủ nghĩa Mác-Lê nin, tư tưởng Hồ Chí Minh để xem xét vai trò xã hổi của tôn giáo ờ Việt Nam hiện nay như tồn giáo và nhận thức, tôn giáo và chính trị, tôn giáo và đạo đức, tôn giáo V à phát triển. 3.2. Nhiệm vụ của luận án - Tim hiểu nhừng tư tưởng cơ bản cùa chủ nghĩa Mác về vai trò xã hội của tôn giáo. - Neu ra những nét chủ yếu nhất của thực trang tôn giáo hiện nay ở nước ta - Bước__jiầu có sự đánh giá vai trò của tôn giáo ả Việt Nam trên một số lĩnh vực mà thực tiẻn tôn giáo hiên nay đang đặr ra. 4. Cơ sở lý luận và phương pháp n g h iê n cứu: Luận án được thực hièn tren Cứ sở: 8 - Quan diểm của các nhà kinh điển của chủ nghía Mác Lênin và của Chả tich Hổ Chí Minh. - Các vãn kiộn của Đảng. - Các tài liệu có liên quan. - Tư liệu điẻu tra thực tế. Phương pháp nghiên cứu chủ yếu là phương pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử: tổn tại xã hội quyết định ý thức xã hội, tính độc lập tương đối của ý thức xã hoi, vai trò của kiến trúc thương tầng xã hội và sự tác động giữa các yếu tô của chúng với nhau. Ngoài ra luận án còn sử dụng một số phương pháp khác như: phân tich - tổng hạp; lịch sử - lôgic; phương pháp so sánh lịch sử. điểu tra xã hỏi họcv.v . 5. Cái mới khoa học của luận án: - Trình bày tương đối có hê thống những tư tưởng cơ bản của chủ nghĩa Mác về vai trò xã hội của tôn giáo. - Đánh giá một cách khách quan những tiêu cực và một số yếu tố tích cực cna tôn giáo trong các quan hè tôn giáo và quá trình nhận thức, tôn giáo và chính trị, tôn giáo và đạo đức, tôn giáo và phát triển. Về luận điểm "Tôn giáo là thuốc phiên của nhân dận" mà giới học thuật hiện đdng có nhiều tranh luận, tác giả chứng minh rẳng, "thuốc phiên" là có tính chất ma tu ý. 6. Giá trị sử dọng của luận án. - Luận án có thể làm tài liêu tham khảo cho các nhà hcạch đinh và thực hiộn chính Snch tôn giáo. 9 - Làm tài liệu tham khảo phục vụ giáng dạy và học tập lý luận ở các trường đại học 7. Kết cấu của luận án. - Luận án ngoài phần mở đầu, kết luận, thư mục các tài liộu tham khảo,phụ lục, phần nội dung gồm 2 chương, 4 tiết. CHƯƠNG ĩ CÁC QUAN ĐIỂM KHẤC NHAU VỀ VAI TRÒ XÃ HỘI CỦA TÔN GIÁO Từ trư6c đến nav, đã có nhiều cách hiểu khác nhau vể vai trò xá hội của tôn giác. Để làm rõ tư tưởng của chủ nghĩa M^c, luận án sẽ đề cập một cách khái quát những quan điểm khác nhau đó và nêu ra cách tiếp cận Mác xít cần thiết đế hiểu đúng vai trò xã hội của tôn giáo. $\. MỘT SỐ QUAN ĐIỂM NGOÀI MÁC XÍT VỂ VAI TRÒ XÃ HỘI CỦA TÔN GIÁO VÀ CÁCH TIẾP CẬN CẦN THIẾT. 1. Một Số quan điểm ngoài Mác xít về vai trò xã hội của tôn giáo. Tôn giáo, một sản phẩm lâu đời của lịch sử, một thực thể xă hội đặc biệt. không ra đời cùng lịch sử loài nsười mà chỉ xuất hiộn khi nhu cầu cuốc sống đòi hỏi, khi con người đat đến trình đỏ tư duy trừu tượng cao. Từ khi tõn giáo ra đời, qua . 10 nhiẻu thãng trầm, nó \ ẫ n tổn tại và hiện nay đang cỏ xu hướng gia tăng. Quan nlếm tôn giáo ỉà gì? Vai trò xã hội của chúng ra sao ? cũng VI vậy thường la không thống nhất và đã diễn ra cuộc đâu tranh quyết liệt kéo dài hàng ngàn năm đến nay ván chưa kết thúc, Nguvèn nhân của cuộc đấu tranh đó, suy cho cùng là sự xung đột về ÌỢ1 ích giữa các giai cảp, các tập đoàn trong xã hội. Hay nói cách khác, chính cuộc đấu tranh giai cấp diẽn ra trên cơ sở những lợi ích khác nhau lả nguyên nhân chủ yếu của cuộc đấu tranh tư tưởng nối chung và cuộc đấu tranh trên lĩnh vực tôn giáo nói riêng. Đo những nguyên nhân khác nhau về nhận thức và xã hội, những nhà duy tâm, thần học xem tôn giáo là sản phẩm có nguồn gốc siẽu nhiên. Tôn giáo được xem là sản phẩm bâm sinh chứ không phải là hậu quà của sự vận động xã hội, vì vậy có vai trò sáng tạo ra ỉoài người và xã hỏi, quy địnn hoạt đọng và kết quả các hoạt động của con người, quyết định số phận của các cá nhân và xu hướng vận động của xã hội. Câu chuyên huyền thoai về chúa Giê su và sợ sáng tạo của Đức chúa tròi ra vũ trụ tiong 7 ngày đêm đã chứng mikih cho quan niệm đó. Tình hình trên cũng dễ dàng tìm thấy trong các tôn giáo khác, chỉ có điẻu các đấng thần thánh được gọi dưới những tèn gọi khác nhau mà thôi. Như vậy các qưá trình hiên thực được xem như là sợ thể hièn tinh thần, ỷ chi cua các lực lượng thẩn thánh. Vì vậy giáo lý tòn giáo là duv nhất đống, và mọi người phíỊÌ có nghĩa vụ vảng phục rriột cách tuyệt đối. Con người với 11 tư cách là chủ thể của lịch sử đã trở thành khách thể của sự biến đổi dưới tác aong của thần thánh, Quan niêm trẽn là sai lầm, bơi vì nó đã đảo ngược quá trình lịch sở. Ở đây lịch sử với tư cách là sản phảm của hoạt động của con người đã bi dâng hiến cho hành động sáng tạo của Thượng đế. Tính tích cực xã hộ' nhằm cải biến thế giới khách quan, cải tạo và biến đổi các quan hệ xã hội - kể cả bản thân con người - đã bị trao cho các lực lượng thần linh có phép mầu nhiẹm. Vai trò của con người bị hạ thấp, bị biến thành những sinh vật thụ động, vặn động theo chiếc gậy chỉ huy của thần thánh. Trên lập trường của mình, chủ nghĩa vô thần đã tiến hành cuộc đấu tranh không khoan nhượng chống thế giới quan duy tàm, thần học. Chủ nghĩa vô thần trước Mác đã đạt được nhiểu thành tựu quan trọng mà một trong nhứng tiển đẻ rất cơ ban đã được Mác nhắc lại trong "Phẽ phán triết học pháp quyển của Hé ghen" (Lời nói đảu): "Căn cứ của sự phê phán chống tôn giáo là: con người sjng tạo ra tôn giáo chứ tôn giáo không sáng tạo ra con người" (311 - tr 13) . Phê phán chủ nghĩa duy tâm và ứíSh học, chủ nghía vô thần trước Mác đã giải thích cơ sở làm phát sinh tôn giáo. Tôn giáo được hiểu ỉà sản phẩm của sự ngu đốt của con người trước tự nhiên. "Đặc biột kâi chết làm nảy sinh ra Sỉí sợ hãi, lò ng tin vào Thượng đế" - Trích lời nói của Phoiơbắc (271 - tr 51). Hơn nữa, theo Phoiơbắc tôn giáo nay sinh do sự trưu tượng và nhân cách hoá giới tự nbi.ẻn. "Và Thượng đế siẽu hình không phẵi là cái gì khác mà là sự tập hợp, là toàn bộ nhưng đặc tính chung 12 nhất rút ra từ giới tự nhiên. Song con người, nhờ vào sức tướng tượng, tức lã chính bằng phương pháp tách rời như thế khỏi bản chất cảin tính, khỏi vật chất của giớ i tự nhiên, lại đem giới tự nhiên biên thành một chủ thể hay là một thực thể độc lập" (271 - tr 71) kỉiông nghi ngời gì nữa, đó là những cống hiến vô giá vào sự phát triển của chủ nghĩa vô thần. Tuy nhiẻn, chủ nghĩa vỏ thần trước Mác, phẻ phán tôn giáo thuần tuý ở góc độ nhận thức luận nẻn đã dẫn đến sự đối lập cực đoan, trừu tượng giữa ý thức sai lầm và chân lý, giữa tôn giáo và khoa học. Tôn giáo dược giải thích như là sự bịa đặt, sự ngu dốt và vì vậy nâng cao dân trí, tăng cường giáo dục được xem là phương tiên chủ yếu để khắc phục. Điđơrô, một người trong phái "Bách khoa toàn thư" thế kỷ 18 ở Pháp đã từng nói: "Nếu như lý tính là của trời cho và tín ngưỡng cũng tương tự như vậy, ngh a là trời cho chúng ta hai vật mà không thể dung hợp được với nhau,., Để loại trừ bế lác đố, cần phải thừa nhận rằng tín ngưỡng là một nguyên lý huyền thoại không tưởng". Ông lập luận tiếp: khoa học thì hướng tới vũ trang cho chúng ta quan niệm đúng vé thế giới, làm cho con người lớn mạnh thêm, còn tôn giáo thỉ chỉ đem lại những điều ảo tưởng, làm cho con người mềm yếu đi. Như vậy, do han chế của lịch sử, chủ nghĩa vó thần trước Mac là chủ nghĩa vô thản không triệt để. Ho đã tiến công quyết l i | t vào tôn giáo, phát hiện những tiên cực của chúng nhưng chưa chỉ ra cơ sở xã hội làm tôn giáo phát sinh và vì 13 vậy bièn pháp khắc phục tôn íỉiío chỉ thuần tuý tinh thần. Chủng ta thây Bauơ và những người "Hê ghen trẻ ” ở Đức đã từng quan niẹm: lịch sở là của các hiệp sĩ, của bọn ăn cướp và ma quỳ. Theo Mác: "Quan niệm ấy là thật sự có tính chất tôn giáo; nó giả định bằng con người tôn giáo là con người đầu tiên, từ đó xuất phát toàn bộ lịch sử, và trong trí tưởng tượng của nó, nó thay thế sự sản xuất hiên thực ra những tư liêu sinh hoạt và ra bản thân đời sống, bầng sự sản xuât có tính tôn giáo ra những ảo tưỏng" (311 - tr 308). Phoi ơ bắc cũng không vượt khỏi tầm nhìn đó. ông trưưt về phía chủ nghĩa duy tâm khi cho rằng lịch sử là sự thay thế CẾC tôn giáo khác nhau. Tôn giáo hiên tại của xã hội Đức là thứ tôn giáo bịa đặt, phi nhân tính, vì vậy phải xoá bỏ chủng vả thay thế nó bằng mỏt thứ tôn giáo mới, tôn giáo của tình yêu. Phẻ phán Phoi ơ bắc, trong luận cương nổi tiếng của mình, Mác cho rằng: "Phoi ơ bắc xuất phát từ sự thực là có sự tha hoá về mặt tôn giáo, có sự phân chia thè giới thành hai: th ế giới tôn giáo tưởng tượng và thế giới hiên thực, Công viêc của ồng là quy thế giới tôn giáo trở về cơ sở thế gian của nó. Nnưng ông không nhận thảy rằng sau khi hoàn thành công việc ấy, cái chủ yếu vẫn còn chưa làm được Cụ thể là: cơ sỏ thô' gian tự tách rời khỏi bản thân nó, bay lên ttiàỵ mù thành một vương quốc độc lập. điẻu đó chỉ có thế giẳi thích bằng sự tự phân liệt và tự mâu thuẫn của cơ sở th ế gian ấy. Vậy trước htìt pha- hiểu bản thân cơ sở thè gian trong màu thuẫn của nó để rổi cách mạng hoá nó một cách thực tiễn b ằns cach bài trừ mâu thuẫn đó. Do đó, chẵng hạn môt khi người ta . 14