Tài liệu Chương 11 tư tưởng chính trị việt nam

Chircng 11 TU TUÒNG CHINH TRI VIÉT NAM 1. Tu" tudng chinh trj cùa ngudi Viét hàn dia buoi dàu dymg nude Viét Nam nàm trong bòi cành cùa khu vyc Dóng Nam A. Dóng Nam À dugc coi là noi co dò àm cao nhàt thè gioì. Nim trèn ha bièn vói bò bién rat dai, khu vyc này eó lugng mua nhiéu va lugng hoi nuóc luón du thùa trén dàt lién.' Dièu kién nóng àm mua nihiéu va eó gió mùa là bang so ty nbién tao nén dàc trung cùa D'òng Nam À - mot khu vyc khai sinh ra cày lùa nuóc, phàt trién riién kinh té nóng nghiép tróng lùa nuóc, bình thành nén vàn boa lùa nuóc. Mot dàc diém nói bàt cùa ty nbién Viét Nam là tinh chat bàn dào: nuóc Viét Nam nàm trong bàn dào Dóng Duong, lai chiém trpn plhàn dóng cùa bàn dào ày nèn tinh chat bàn dào lai càng nói trpì. Trén dàt lién Viét Nam, mién cbàn nùi cùa nhùng day nùi lón A chàu là mot mang day dàc song suoi, dàm ho. Nguòi ta dà Sakurai Yumlo. Thù phàc thào càu trùc lich su khu virc Dóng Nam A (thóng qua tmói quan h? giCTa bién va lue dja.) Tap chi Nghién ciru Dóng Nam A, so 4, nàm il 996, tr. 38. 555 tinh ràng trung bình eù Ikm^ dàt dai co han Ikm duòng iòng nuóc. Vói mot bòi cành ty nbién nhu vày, nguòi Viét dà hình thành nén nóng nghipp tròng lùa nuóc. Làm ruóng, tròng lui, tbì mói bàn tàm hàng dàu cùng là nuóc; thuy lgi là bién phà) ky thuàt hàng dàu ma thùy tai (lù lyt) cùng là cài bai bang <àu. Nhùng quan niém ve cbinb tri mang dàu àn bàn dia dugc lình thành trong mot bòi cành nhu vày. Khóng gióng nhu quy luàt ra dòi nhà nuóc ó phuomg Tày, nhà nuóc dàu tién cùa nguòi Viét ra dòi là do àp lyc cùa vài de "nuóc." Khào sàt sy ra dòi cùa càc nhà nuóc Aten, La Md, Roma, F. Engels dà vach ra quy luàt phó bién cùa sy ra dòi nhà nuóc là: sy phàt trién cùa lyc lugng san xuàt dàn dén phàn hoà xà bòi va màu tbuàn giai càp khóng thè dièu bod, khi dò nhd nuóc ra dòi vói tu càch là cóng cy tran àp cùa giai càp nà> dói vdi giai càp kbàc.^ Nhung ddi vdi càc nhà nude phuong Dmg, F. Engels dà luu y dén vàn de nude nhu mdt yéu td dac biét bue day sy ra ddi nhà nude: "Nhà nude ma nbùng nhdm ty mién gdm càc cóng xà trong cùng mot bò lac dà di dén cho tbièt lip ra trong qua trình tién trién cùa bg, lùc dàu chi còt bào ve nbùmj Igi ich chung cùa bg (vi dy nhu viéc tuoi nuóc ó phuong Ddng) va de ty ve chdng ké thù ben ngoài, tbì tu nay trd dì, cùng la cd ludn cà myc dich là duy tri bang bao lyc nhùng dièu kién tdi t^i va thdng tri cùa giai càp thdng trj cbòng lai giai càp bj tri." ' Tran Quóc Virgng. Vàn hoà Viél Nam. lim tòi va suy ngàm. NXB Vàr hoà dàn tpc va Tap chi Vàn hoà ngh# thuàt, H, 2000, tr.4Ì- 42. ' Xem cu thè: K.Marx-.F.Engels. Tuyén làp, Tàp VI. NXB S^rthàt, H,19;4. ' K.Marx va FEngele. Toàn tgp, tàp 20, NXB Chinh trj Qmc già. Ha Mpi, 1995. 556 Nhu vày, dói veri càc nhà nude phuang Dòng, trong dò eó Viét Nam. thi nutre, ma cu thè là vàn de //./ thuy là mot yéu tò thùc day tién trình ra ddi cua nhà nude. Nhà nude Vàn Lang do càc 1 lùng Vucmg xày dyng dà ra ddi càch nay khoàng 2500 nàm dén 2700 nàm khi dà cd sy phàn hoà xà bòi. Tu trong cuòc song tuomg dói dóng déu cùa xà bòi còng xà nguyén thuy tan rà, mot Idp ngudi tut xuóng dja vj thàp kém va mot lóp ngudi vugt lèn trèn, tàp trung trong tay nhiéu eùa cài va quyén lyc. Dò là hai cyc cùa sy phàn hoà xà bòi cuòi thdi Hùng Vuong, trong lùc sd dóng dàn cu vàn duy tri dugc cuòc song trung bình. Xà bòi dà phàn boa thành càc tàng ìóp: quy toc, nò ty, nguòi dàn ty do trong càc cóng xà nóng thòn. Tuy nhién, sy phàn hoà xà bòi chua sàu sàc, mùc dò phàn hoà chua cao. Nbùmg tu liéu khào eó bgc dà chùmg minh cho diéu này. Trong so 115 ngói mg ó Thiéu Duong thuóc giai doan cuòi thòi Hùng Vuong, 2 mò khòng eó hién vàt, 4 mó co trèn 20 hién vàt dóng, con phàn lón co bién vàt góm hoàc bién vài góm vói dàm ba bién vài dóng. Trong ngói mò so 2 ó Viét Khé. trong hom 100 bién vàt co 93 bién vàt dóng góm cóng cy san xuàt, vù khi va nhirng hién vàt dóng quy già nhu tróng, thap, thó, àu, dinh, chuong, nhac... Nhùng mò tang cuòi thòi Hùng Vuong chimg tò sy càch biét ve tài san, nhung so mó khòng eó hién vài hoàc eó rat it bién vài cùng nhu so mó tàp trung nhiéu hién vàt chi chiém mot ti lé nhó, phàn lón là nhùng mò eó so bién vai trung bình. Sy phàn hoà xà bòi dà rò rét nhung eó thè chua thàt sàu sàc, tàng lóp chiém da so cu dàn hói dò khóng pbài là kVp nguòi nghèo khó va giàu sang ma là nhirng nguòi eó tài sdn va mùc song vào loai tmng binh.' Trong mot diéu kién dàu tranh giai càp chua gay gàt, tu bum chua phàt trién ma dàt dai - loai tài ' Xem: Phan Huy Le, Chu Vàn Tàn. Xà hói thài Hitng Vuang. In irong Hùng Vuang dung niràc, tàp IV, NXB Khoa hoc Xà hpi, H, 1974. tr, 248. 557 sdn quy già nhàt cùa nguòi làm nóng nghiép lùa nuóc vàn thuóc so bum cóng, nhung nhà nuóc vàn ra dòi là do àp lyc khàch quan cùa yéu tó nuóc - trj thuy, ben canh yéu tó ty ve. Thòi Hùng Vuong là lùc con nguòi mó rpng cóng cupe chinh phyc tbièn nbién, chiém lình vùng dóng bing chàu thò, phàt trién nòng nghiép tròng lùa nuóc, khai thàc nhùmg thudi lgi cùa thè gioì ty nhièn. Dò cùng là lùc cóng cupe dàu tranh chic phyc nhùng trò ngai cùa tbièn nbién de khai phà dàt hoang, amg ràm, chóng mua nguón nuóc lù, cbòng han hàn, ngàp lyt dit ra mpt cdch bue tbièt. ' Viéc tó chùc dip de tri thuy, xày dyng nhùng cóng TÌnh tuoi nuóc, tiéu nuóc phyc vy cho boat dóng nóng nghiép tóng lùa nuóc khóng phài là cóng viéc cùa mot cà nhàn, mot nhà md dòi hòi sue manh cùa còng dóng, càn sy can thiép cùa mò' thù quyén lyc eó tinh chat bao trùm, tàc dóng phó bièn. Ban dàu nhùmg già dinh tàp hgp lai tbành làng. Rói do nhu càu tri thiy va ty ve, cdc làng lién két lai vói nhau tao thành quan he lién àng. Va de diéu phòi cóng viéc cùa cóng dóng lién làng róng lón càn phdi ra dòi mot tò chùc bao trùm lèn, bình tbành mot quai hp siéu làng. Nhà nuóc dàu tién cùa nguòi Viét ra dòi vói cirong vyc 15 bó thyc chat chi là mot làng phóng dai. Vì vày, ò nucc ta, lùc khói thuy cùa thòi dai vdn minh thiét che làng xd dugc loàn thién vd trò tbành tbièt che nhà nuóc, thiét che xd hói.^ GS. Trin Quòc Vugng dà khài quàt y tuòng này trong mot cóng thùc: ' Phan Huy Lé, Tran Quóc Vupng, Ha Vàn Tàn, Lucmg Ninh. Lich sr Vièt Nam. Tàp 1. NXB Dai hpc va Trung hpc chuyén nghipp, H, 1983. Tri:3. ^ Vù Minh Giang. Quan he giùa càc yéu ló truyén thóng vài h4 Ihóngchinh tri trong thòi ky qua dò lén chù nghTa xà hgi à nuàc ta. T^p chi Thòig tin Ly luàn, so 7, 1993, tr.8. 558 Nutre =1 làng Chinb vi nutre quan trgng nhu vày. quyét dinh sinh boat cùa ca eóng dóng. là mot àp lyc khàch quan dòi vói sy ra dòi cùa tó chùc cóng quyén nén nguòi Viét dà dóng nhàt hoà bòi cành sinh boat cùa minh vói Nutre, va cài tó chùc cóng quyén do nude sinh ra dò cùng dugc ggi là Nude, rói sau này do ành huóng eùa vàn hoà Hàn ggi là Nhà nude (djch tu chù "quóc già"). Nhà nuóc dàu tién cùa nguòi Viét vói càch thùc ra dòi nhu thè vói co sd kinh té - xà hdi nhu vày là loai hình nhà nude gì, hay ndi theo ly luàn macxit ve nhà nude là thudc kiéu nhà nude gì ? Óng Dinh Già Trinh, dai biéu Vién Luàt hpc dén tham dy Hdi nghj khoa bpc ve "Hùng Vuomg dyng nude" dugc td chùc lién tiép vào dàu nhùmg nàm 70 dà nèu ra vàn de này. Tuy nhién dng dà cho ràng "Vdi tình bình tài liéu bién nay, ta chua thè cd két luàn dirt khoàt ve vàn de tinh chat là loai hình nhà nude trong beh su ra ddi trong thdi ky Hùng Vuong. Ta càn kién tri chd dgi cd thdi gian nghién cùu sàu sàc hon nùa de giài dàp nhirng càu hdi ve bình thài Viét Nam cùa phuomg thùc san xuàt chàu A." Tu dd dén nay, chùng tòi chua thày gidi luàt bgc cd két luàn dùt khoàt ve vàn de này. Gidi su bgc Viét Nam dà chùmg minh xd hdi thdi Himg Vuong khdng phài là che dg nd lé cùng khdng pbài là che dg phong kién, ma thudc loai bình theo càch ndi cùa K. Marx là hình thài chàu À vdi phuong thùc san xuàt chàu À. Tu nbùng kèt qua nghién cùu cùa su hge, thiét nghì cùng dà cd ' Tran Quéc Vupng. Làng Vièt co truyén - mài hay - net da. Tap chi Nghién ciru Dòng Nam À, so 1, nàm 2003, tr.68. ' Dinh Già Trinh, Vàn de nhà nuàc thài Hùng Vuang. In trong Hùng Vuang dipig nuàc, tUp IV. Sdd, tr. 288. 559 dù co sd de làp luàn ve kiéu nhà nude dàu tièn d Viét Nam. Ly thuyét cùa chù nghìa Marx chi ra ràng tuong img vdi mdt hình thài kinh tè - xd hgi là mdt kiéu nhà nude. Néu nhu chùng ta dà ddng y ring xà hdi Viét Nam thdi Hùng Vuong khdng thuóc vào loai hình chièu bum nò lé bay phong kién ma eó nhùng dàc tnmg riéng, thuòc mot loai hình riéng là bình thài chàu A, thi khóng ed ly gì chùng ta khdng thè xép kiéu nhà nude vào mdt kiéu rièng, khdng phài nhà nude chù nd, cùng khdng pbài nhà nude phong kién, ma tuong img vdi hình thài cùa nd - bình thài chàu A, là kiéu nhà nude chàu A. Cd thè su dyng khai niém "kiéu nhà nude chàu A" de chi nhùng nhd nude dàu tièn ra ddi d chàu A, trong dd eó Viét Nam. Nhà nude Viét Nam thdi Hùng Vuomg là kiéu nhà nude chàu A cd nhùmg dàc trung sau: nhà nude ra ddi do thùc day cùa nhu càu giài quyét nhùmg cdng viéc chung cùa xà bòi, nhà nude cd vai trd giài quyét nhùmg cdng viéc chung cùa cdng ddng, dai dién cho cdng ddng, vì lgi ich cùa cdng ddng; sy phàn boa xà bòi chua sàu sde; tón tai trén co sd che dd sd hùu cdng ve ruóng dàt va nén kinh té nóng nghiép tróng lùa nuóc. Khào sàt su ra dòi cùa nhà nuóc Vdn Lang co thè rùt ra mot so yéu tó tu tuòng cbinb tri cùa cu ddn Viét thòi buoi dàu dyng nuóc. Trong quan niém ban dàu cùa cu dàn tròng lùa nuóc ò nuóc ta, Nhà nuóc hình tbành là mot cóng cy de dai dién cho Igi ich cùa cgng dóng giài quyét nbùng nhu càu chung cùa còng dòng. Do diéu kién ty nhièn, xà bòi nguòi Vipt chua de cao tinh giai càp cùa nhà nuóc thay vì de cao tinh dai dién cgng dóng cùa nhà nuóc. Dì tìm mot già tbièt làm viéc cho qua trình nghién ngàm ve tu tuòng dàn tgc, triét già Viét Nam hién d^i - co GS. Cao 560 Xuàm Huy dà dua ra bình tugng "nucre", khài quàt triét ly Viét Nam cr tinh thàn nhu dao: "Tói nghì ràng tinh thàn làp quóc cùa chùmg t;a chinb là cài tinh thàn nhu dao."' Tinh thàn nhu dao, ve màt chi nb tri, thè hién ó tu tuòng de cao vai trò phyc vy xà bòi cùa nhà nuóc. Nh.à nuóc ban dàu eùa nguòi Viét sinh ra tu xà bòi va de giài quyét nhùng vàn de chung eùa eóng dóng. Truyén thuyét va thu tjch C khóng phàn ành mot sy ha kbàc dàm net nào cùa nhà Ó nuó'c thòi Hùng Vuong, ngugc lai thuong nói dén mot thù tinh chat hoà hgp nói bò tuong dói, mot dòi song yèn òn dùm bgc lan nhau. Càu ca dao "Rdng den lày nude dugc mùa, Ràng tràng lày nud'c bàtt vua di cày" cd lè ra ddi vào giai doan này phàn ành tinh chat cùai quan bé quyén lyc: nhà càm quyèn khdng tàch bin vdi ddi sdng cdng ddng, gàn vdi ngudi dàn lao ddng. Truyén thuyét cùng cd ndi dén viéc vua tdi dì cày vdi dàn. Duong nbién, nhà nuóc tbdi Hùng Vucmg cùng khóng thè khóng thyc bién chùc nàng tran àp, nhumg chùc nàng xà bòi nói bàt bon. Day chinh là yéu tó tur tuòng ve sy boa dóng giùa nhà nuóc vói nguòi dàn. Nucdc ta ó mot vi tri mang tinh chat tiép xùc cùa bàn dào Dónig D'uomg va Dòng Nam À. Nò nàm trén dàu mói cùa nhùmg luónig giao thóng ty nhièn, vùa nói lién dai lyc trong thè nùi lién nùi, song lién song, vùa eó bò bién dai nhìn ra Thài Bình Duong. Dò Uà mot vj tri giao luu kinh té, vàn boa tbuàn lgi, nhumg ciing làm dumg dò vd de bj tién còng tu nhiéu phia. Yéu càu ty ve, chóng cac moi de doa tu ngoài dén vì thè. cùng som dugc dàt ra va c;dng ngày càng trò nèn bue thiét. ' Ca»o Xuiàn Huy. Tu tuàng phuang Dòng- gai nhùng diém nhìn tham chiéu. NX:B V.àn hpc, 1995, tr. 363. 561 Nhùng nghién cùm khào eó bgc cho thày ti lé vù kli tàng tién rò rét tu giai doan Phùng Nguyén dén giai doan Dòrg Som. Khòng nbùmg thè. kiéu loai vù khi cùng trò nén phong phù, da dang, góm vù khi dành gàn nhu rìu, giào, dao gàm, kién ngdn, qua... vù khi dành xa nhu cung, nò, lao... va pbucmg tién phòng hg nhu tàm che ngyc, bao tay, bao cbàn, khién mòc... Noi thù vù khi lai góm nhièu loai khàe nbau, nhu mùi tén dòng :ò dén hon muòi loai. Tàt nhièn, trong so nhùmg vù khi dò, co nòt so vàn dugc su dyng trong san xuàt (nhàt là trong san bàn) nhung chù yéu là de dùng trong chién tranh. Hién tucmg khào eó bgc nói trén chùng tò vào cuòi thòi Hùng Vuong, con nguòi song trong mot xà bòi day bién ding va xung dot, pbài ra sue san xuàt va hoàn thién càc loai >ù khi. Truyén thuyét dàn gian cùng phàn ành nhiéu cuòc xung còt gay gàt, nhièu cuóc cbién dàu àe liét chóng càc thù giàc dugc ggi là "giàc Man", "giàc Àn", "giàc Ho Tòn", "giàc Ho Xuong"," giàc Mùidò", "gidcThyc"... Xung dot ben trong là san phàm tàt nhièn cùa mot Kà bòi dang phàn hoà va cùng là bién tugng khóng trành khòi troig qua trình binh tbành nhà nuóc cùng nhu qua trình hgp nhàt càc dia phucmg, càc tàp doàn cu dàn khàc nbau tbành còng dónj quòc già. Trong càc cuòc xung dot thuóc loai này, cuòc chiéi tranh giùa Hùng va Tbyc kéo dai nhàt va cuòi cùng két thùc bmg su hgp nhàt giùa bai toc nguòi Lac Viét va Au Lac de mó ring va cùng eò hon nùa cgng dòng. Xung dot ben ngoài biéu hién càc cuòc dàu tranh chóig mói de doa tu ngoài dén. nhàm bào ve Igi ich chung cùa cóng dóng. Loai cbién tranh ty ve này ngày càng tró nén àc liét, dòi b-ìì phài huy dòng sue manh cùa cà còng dóng. Càu chuyén Tbành Gidng 562 (Phu Dòng Ibién Vucmg) là mot bàn bùng ca dirgm màu sàc biiyén thoai phan ành va ca nggi cuòc chién chóng giàc ngoai xàm cua cu dàn Vàn Lang buoi dàu dyng nude.' Hoàn cành chién tranh buoi dàu dyng nude là yéu tò thùc day su hình thành tu tucmg dai doàn két dàn toc. y thùc ve chù quyén quòc già cùa ngudi Viét. Càu chuyén Thành Gidng dà ndi lén tu tudng doàn két sue dàn, y thùc ddc làp dàn toc - nbùmg tu tuòng cbinb tri quy bau cùa dàn toc ta sè tiép tyc dugc phàt tnèn trong càc giai doan sau cùa beh su. 2. Tu tudng chinh trj Nho giào d Viét Nam Thòi Bàc thupc, Nho giào bàt dàu dupc truyén bà vào Viét Nam va dupc tiép thu mot càch de dat. Khi dugc truyén bà vào Viét Nam. Nho giào ó Trung Quóc dà giù vi tri dóc tón trong vù dal chinb tri cùa triéu dai Tày Hàn. Nho giào dugc tich hcrp vào Viét Nam thòi Bdc thuge là Hàn Nho. Con ducmg Nho giào vào Viét Nam thòi ky này là theo gót chàn cua quàn xàm lugc phuong Bàc. Dói tugng truyén bà Nho giào a Viét Nam thòi Bàc thuòc chù yéu là càc Nho sì Trung Quóc. Dgi Vièt su ky toàn thu cho ràng Nho giào dugc truyén vào niróc ta tu thòi Tày Hàn, tue khoàng nàm 110 Tr.CN dén nàm ?9. ducx- bàt dàu tu Thài thù Giao Chi là Tich Quang lày nghìa day dàn, Thài thù Cùu Chàn là Nhàm Dién lày lé day dàn. Tu nàm 187 dén ndm 226, Thài thù Giao Chàu là Sì Nhiép giói Thi, Ihir. Xuàn Thu, dà dua viéc giào boa dàn chùng lén mcìt Phan llu\ Le, Tran Quòc Vupng, Ha Vàn Tàn, Luang Ninh. Lich su Viél .Vam. làp I, N.XB Dai hpc va Tmng hpc chuyén nghiép. H, 1983, tr, 134-13S. ,^(;:Ì buóc mói, va dugc dàn ta tón là Nam Giao bgc tó. Vào bòi Sì Nhiép, eó tói bang tram nhàn tài, danh sì nhà Hàn, do Ican lac chay sang lành nan ó Giao Chàu, mò trudng day bgc a Luy Làu, Long Bièn, Tu Phd, Cu Phong... Nhùng ngudi bc}c d càc rudng này khdng chi là con em cùa ngudi Hàn lành nan ma cdn là con em cùa nhùng ngudi bàn dja giàu cd hoàc con em cua ahùng ngudi hgp tàc vdi cbinb quyén dd hd. Cd mdt sd ngudi Gico Chi, CtJru Chàn bgc bành dd dat duge bd nhiém làm quan d Trung Qudc nhu Truong Trgng, Ly Càm, Ly Tièn, Bdc Long... Tis dòi nhà Tàn dén thdi nhà Luong, do loan lac d Trung Quóc nói Nho giào d nude ta khdng cd nbùmg bude tién trién dàng ké. Den thòi Tuy Dudng, khi Trung Qudc thdng nhàt lai, cbinb sàch ddig hoà cùa phong kién phuong Bàc dugc day manh, sy truyén ha Nho giào vào Viét Nam ciìng do dd ma duge cùng cd. Nhiéu nguòi Giao Chàu dd dén tàn kinh dd Trudng An cùa nhà Ducmg du hpc. Ò Cùu Chàu, hai anh em Khucmg Cdng Pby va Kiuong Cdng Phyc dà dd tién sì d kinh dd va làm quan cùa triéu dnh. Ò Giao Chàu, vào thdi nhà Dudng, cùng cd Luu Hùu Phumg là ngudi ndi tiéng ve tho vàn.' Nhu vày, lyc lugng truyén bd Nho giào d Viét Nan thòi BÌc thudc chù yéu là càc nhà Nho Trung Qudc, ma tàng óp cai trj. Chinh vì vày, viéc truyén bà Nho giào cd muc dich m tri. Diéu này thè hién d cho Nho giào khdng dugc truyén là mdt càch C bé thòng ó Viét Nam ma chù yéu là mot so yéu tócó lgi Ó cho vice cai tri. Hàn hoà Viét tgc. Cho nén. Nho giàc dugc truyén vào Viét Nam khóng phài là "nguyén bàn" cui Nho ' Nguyén Hùng Hàu (chu bién), Dgi cmmg iriét hpc Viél Nam. N.XP Thuàn Hoà, 2O05, tr. 63-64, 564 Khóng Manli ma là mòi so yéu tò cua Hàn Nha. chu yéu là thuyét tam cuang. Trong dò. nhùng yéu tò nói hàt dugc truyén bà là tinh thàn tón quàn quyén, trgng nam khinh nù. Cho nèn eó nguòi nhàn xct ràng nói dung Nho giào dugc truyén bà vào Viét Nam gàn nhu ehi eó hai "manh vun cuc doan nhàt eùa Nho giào", dò là sy eó vù cho tiéng nói tón quàn quyén dai thóng nhàt va sy quàng bà ràm ró cho tu tudng trpng nam khinh nù. ' Chinh vi vày. Nho giào. \ó\ nhùng yéu td dò, chù yéu dugc truyén bà trong pham vi nhirng nguòi thuòc tàng Icrp trén cùa xà bòi, chua chiéin bnh tinh thàn dàn gian. CÓ thè nói ràng muc tiéu dùng Nho giào de dóng boa ngudi Viét cùa vucmg triéu phucmg Bàc dà khdng thành cdng. Thuyét tdn quàn quyén cùa Nho giào dugc tàng Idp thdng tri lgi dyng de cd suy cho sy thugng tòn quyén lue cùa hoàng de Tnmg Hoa. Dièu này gap phài sue can mành liét tu tàm thùc còng dóng va y thirc dàn toc cùa ngudi Viét vòn dà dugc tao dyng tu buoi dàu dijng nude. Ibuyét tòn nam quyén cua Hàn Nho dugc tàng ìóp thóng tri Ieri dung de loai bó mot nua dàn so ngudi Viét khdi ddi sdng chinh tri, vàn boa. dà màu thuàn \ c7Ì nguyén ly me, nguyén ly trgng nù quyèn cùa ngudi Viét cùng dugc tao dyng tu thdi khdi nguyén dàn toc. Thuyét tón nam quyén eùa Hàn Nho dugc trà lòi bang nhùng cuòc khói nghìa cua Hai Bà Trung, Bà Triéu. Tuy nhièn, cùng khóng thè nói ràng Nho giào khóng eó ành bu.Tng tich euc gì dén nude ta thòi Bàc thuòc. Tàng lóp thóng tri phirong Bàc dà Igi dung Nb(^ giào de tbòng tri dàn ta nhung cbmh hg cùng khòng lucVng trucVe dugc nbùng tàc dyng tich cyc Nguyln Khàc Thuàn, Tièn irình vàn hoà Viél .Vam tu khài ihuy dén thè ky i/ùXlX. NXB Giào due. H. 2007. ir, 134. .565 cùa Nho giào dói vói nguòi bàn xù. Vói viéc Nho giào dugc du nhàp vào Viét Nam, hai ìóp nguòi mói xuàt bién: thày giào vd bgc trò. Tu day, mot tó chùc rat mói trong hoat dòng vàn hoà dà ra dòi là truomg hge; dóng thòi chù viét Trung Quòc cùng dà bit dàu dugc du nhàp vào nuóc ta. Loai chù viét này ngày càng dugc phò bién va sau tró tbành vàn ty cbinb thùc cùa nuóc ta trong mot thòi gian dai. Thóng qua Nho giào, bé thóng càc phong tyc va tàp quàn, phép ùmg xù va lè nghi, quy pham dao due va phàp luàt... dà C co bòi de thàm nhàp vào xà bòi nguòi Viét va khóng Ó phài tàt cà déu khóng he eó mot chùt tàc dgng tich cyc nào.' Nhìn chung, Nho giào ó Viét Nam thòi Bàc thuóc chua trò thành bé tu tuòng chiém lình tinh thàn dàn gian. Phong boa nguòi Viét thòi ky này van theo nhirng chuàn myc bàn dia là chinh. Dò là ly do nguòi Viét vàn là nguòi Viét. Thòi dóc lap, ty chù, va thóng nhat (905-1527), Nho gido dan chiem ITnh dia hat giào due roi dja hat chinh tri. Buóc vào ky nguyén dóc làp, ty chù va thóng nhàt (905-1527), trai tu Khùc, Duong, Ngò, Dinh, Tién Lé, Ly, Tran, Ho, Lé So, tình bình truyén bà Nho giào ó Viét Nam eó nhùmg thay dòi càn bàn so vói thòi truóc. Do dugc tiép thu trong thòi ky dòe làp ty chù, Nho giào ò Viét Nam khóng con là mot cóng cy nò dich cùa ngoai bang. Càc chinh quyén phong kién dà som nhàn thày uu diém cùa Nho giào trong viéc tò chùc va diéu hành chinb thè quàn chù tàp quyén. Dien trình Nho giào boa ó Viét Nam dien ra ' Nguyln Khàc Thuàn. Tién trình vàn hoà Vièt Nam lù khài ihuy dén thè ky ///M-A'/A'. Sdd, tr.135-136. 566 manh me làm cho Nho giào tu cbó dugc tiép thu mot càch de dàt dén cbó chiém lình vù dai giào due, rói vù dai chinh tri. Su khàc nhau càn bàn eùa qua trình truyén bà Nho giào ò thòi ky dóc làp ty chù so vói thòi ky Bàc thuóc là ó chò dói tucmg truyén bà thòi ky này khóng nhu thòi ky truóc, chù yéu là càc nhà nho Viét vói mot lyc lugng dóng dào. Tu sy khàc biét này dan dén nhiìng khàe biét khàc. Do nguòi Viét truyén bà Nho giào cho nguòi Viét nén Nho giào khòng con dugc coi là mot cóng cy nò djch ma dugc coi là mot bé tbòng tri thùc ma nguòi ta càn phài tiép thu. Tu dò, nói dung cùa Nho giào dugc truyén bà cùng kbàc; khóng con chi là nhùng màng vyn tièu cyc nhàt ma dugc mó róng hom rat nhiéu. Càc già tri nhàn, nghìa, lé, tri, tin, chinh danh, tu tbàn, té già, tri quóc dugc truyén bà. Nguòi hpc Nho ciing dugc tiép càn nhièu hon vói bgc liéu eùa Nho nguyén thuy nhu Luàn ngù. Dai bgc, Trung dung, Manh Tu. Do khóng con là mot cóng cy nò dich, dàn gian cùng mó róng long bon de dòn nhàn Nho giào. Vì thè Nho giào khóng chi dugc truyén bà trong tàng lóp trén eùa xà bòi ma con xuóng cà dàn chùng. Nguòi nào, ò bàt cu dàu, eó chùt diéu kién cùng co thè tiép càn dùgc Nho giào. Con duòng chiém lình cùa Nho giào trong xà bòi nguòi Viét bàt dàu tu viéc chiém lình trong dia hat giào due sang dia hat chinh tri. Truóc tièn, Nho giào dàn dàn làn sang dia hat giào dye cùa Phàt giào va sau chiém lình dja bai này. Co nhièu sy kién nói lèn dièu dò. Sy kién truóc tièn pbài nói dén là nàm Canh Tuàt (1070) trièu dinh Ly Tbành Tòng (1054-1072) dà chàp tbuàn viéc xày dyng Vàn Miéu thò Khòng Tu, Chu Cóng, Tu Phòi (Nhan Uyén, 567 Tàng Sàm, Tu Tu, Manh Tu), Thàt thàp nhj bièn (72 bgc tri gioì cùa Khóng Tu) ngay tai kinh dò Thàng Long. Sau dò, nim Àt Mào (1075) nhà Ly dà mó khoa thi dàu tién duge coi là khffi dàu cùa ljch su thi cu cùa càc nhà Nho. Mot nàm sau dò, nàm Binh Thin (1076), nhà Ly cho xày Quòc Tu Giàm ngay tai kinhJiành Thàng Long. Tu day, con em nhà Ly bàt dàu dugc chini thùc ddo tao theo Nho giào. Nén dai bgc nuóc ta cùng chinh thùc dugc khai sinh tu day. Dùng nhu tén ggi cùa nò, Quóc Tu Giàm là truomg bgc dành cho giói quy toc; dù dòi tugng giào du: han hep nhimg cùng là mot nguón khich lé lón dói vói nèn Nhi hge duong thòi. Mot sy kién quan trgng tiép theo là ndm Nhànr Thin (1232), nhd Tran dà dàt ra bgc vi Thài bgc sinh, bgc vi dai tién cho che dò thi cu Nho bgc ó nuóc ta. Day là bgc vi cao nhit, sau dugc dói thành ben sì. Sau dò, vào ndm Dinh Mùi (1247, nhà Tran dàt lé Tam Khói (Trang nguyén. Bang nhàn, Thàm boi, hge vi riéng cho ba nguòi do dat cao nhàt cùa khoà thi Tha hge Sinh). Dén nàm Giàp Thin ( 1304), nhà Tran dàt thèm hge \i mói ld Hodng gidp, bgc vi cao hon hge vi tién sì. Dén day bé bóng bgc vi cao càp dà hoàn cbinb. Nhà Lé, ndm Nhàm Tuàt (14^2) dà dòi ggi Thài hge Sinh tbành bgc vi tién sì. Mot sy kién dà: biét quan trgng dàng luu y nùa là nàm Quy Mao (1483), nhà ^è dà cho soan vdn bia vd dyng bia de khdc tén nhùmg nguòi dà Co d^t ben sì. Bia ben sì bit dàu co tu day. Sau nàm 1483, viéc khic bia tién sì vàn duge càc trièu dai nói nhau thyc hién. Nay e Vàn Miéu (Ha Ngi) van con 83 tàm bia tién sì va dò là chùng tici cùa chù truong chung này. ' ' Nh&ng su kién nói trén dàn tir nguon: Nguyln Khàc Thuàn. Tién trìih vàn hoà Vi4i Nam lù khai thuy dén thè ky thùXIX. Sdd, tr. 1289-291. 568 Nhùng su kién ndi trén chùng ta qua trình Nho giào tùmg bude khàng dinh vi thè cùa minh trong lình vyc giào due. Càc tièn Nho ducrc thd, càc trudng nho dugc md, càc danh nho dugc tdn vinh, khàc tén luu danh bau thè. Uy thè cùa Nho giào trong giào dye thàt là ldn. Nho giào con dugc cùng co bòi nhùmg tàp tue de càc nhà Nho dd dat nhu tue ximg danh (dgc to lén nhùmg ngudi dò dai cho thién ha rò), tyc ban ào mào va dai tiéc, tyc vinh quy bài tó... Khi chiém lình trèn dia hat giào dye, Nho giào dugc dua vào dào tao tu càp tiéu bgc cho dén tién sì. Khi tré con mdi di bgc, eàe thày dd bàt dàu day Tam tu kinh, mdt cudn sàch do Vuomg Lfng Làn ddi Tdng viét theo thè vàn vàn, ed ba càu mdt cho hge sinh de hge de nhd. ' Sau Tam tu kinh, hpc trd dugc bpc dén Sa hge vàn tàn, Au hge ngù ngón thi, Duang Tiét, Minh tàm bùu giàm, toàn là nbùmg sàch cd vàn. Hpc xong càc sàch vd ldng dd, hpc trd mdi hpc dén Tu thu theo thù ty Luàn ngù, Mgnh Tu, Dgi hge, Trung dung. Sau dd mdi hpc dén Ngù kinh, rdi Bàc su, tue su Trung Quóc. Hpc Tu thu, Ngù kinh, nguòi Viél khóng nhùmg hpc thuóc long chùng ma con hpc thuóc long nhùmg giài thich, chù giài chung cùa eàe nhà Tòng Nho nhu Trình Hi, Trình Hào, Chu Hy. Tu chò chiém lình trong dja hat giào dye, Nho giào dà chiém lình sang dja hat chinh tri. Do cbó so lugng nbùng nguòi càm quyén xuàt tbàn tu khoa bang Nho giào ngày càng dòng, rèn tinh chat bò mày nhà nude cùng ngày mdt thay dói. Mot ' Tarn lu kinh là sàch trinh bay càc nguyén ly cùa Nho giào theo thè vàn vàn C ba chOr m^t. Vi dy, "nhàn chi so tinh bàn thién, tinh tuong c$n tàp tuang Ó vien " Hpc trò cir vièc hpc thupc Iòng, khóng càn biét tai sao tinh nguòi vón thién. 569 cuòc ebuyèn giao vù dai chinb tri dà dièn ra dm thàm nhung mành liét dà thyc sy bàt dàu. Néu dudi thdi Ly, quan lai chù yéu là quy tdc hg Ly, va néu dudi thdi Tran, quan lai chù yéu là quy tgc hg Tran, tbì tu thdi nhà Hd, ma dàc biét là thdi Lé So, vai ùò cùa gidi quy toc trong ddi sdng chinh tri hàu nhu khdng dàng ké nùa. Bay gid, quy tdc bg Lé tuy dugc hudng nhimg dàc quyén vd ddc Igi kinh té rat ldn lao, nhung hg khdng cdn dugc nàm nhirng chùc vy then chdt trong triéu dinh cùng nhu trong chinb quyén dia phuong nhu d thdi Ly va thdi Tran. Cd thè ndi ràng tàt cd quan lai tbdi Lé So déu xuàt tbàn tu khoa bang Nho giào. Ngay cà quan vò cùng phài bgc, pbài thi, eò do mói dugc bó nhiém. Va, mot trong nhùng npi dung hpc va thi cu cùa vò quan lùc này là chuomg trình khai tàm ve Nho giào. ' Nhu vày, dinh cao cùa sy chiém lình trong dia hat chinb trj cùa Nho giào là thòi nhà Lé Sa. Nén quàn chù thòi ky này dugc ménh danh là nèn quàn chù Nho giào. Sàch cùa nhà Nho nhu Tu thu, Ngù kinh dugc coi là khuòn vàng thuóc ugge cho viéc tuyén chgn quan lai. Ve nói dung càc nguyén ly chinh tri cùa Nho giào dugc àp dyng trong viéc tó chùc vd vàn bành cùa nén quàn chù phong kién: nhàn tri, tón quàn quyén, cbinb danh, dàn vi bàn... Lé Tbành Tóng dà ban bành bò Quóc triéu hình luàt nói tiéng, ma dàn gian thuong gpi theo nièn hiéu ban hành là Luàt Hong Due, nàm Quy Mào (1483). Bó eò luàt này cùng dugc xày dyng trèn tinh thàn Nho giào. Dù ràng phàn ành tinh thàn cùa nguòi Viét cùng nhiéu, nhung nguòi ta co thè thày rò tinh thàn Nho giào trong bp lu^t này qua viéc bào ve che dp quàn tri, già phong cùa Nho giào. Nguyén Khàc Thuàn. Tién trình vàn hoà Vièt Nam lù khài ihiry dén thè ky thùXIX. Sdd, tr. 293. 570 Nhà Le con co nhiéu bién phàp khàc de phó bién Nho giào trong dàn chùng. Nhà nuck thuong xuyén ban hành càc diéu lénh va lé giào trong nhàn dàn (nhu ve bón nhàn, ve quan bé vg chóng, ve tang lé) buóc càc quan chùc dja phuang phài giàng giài va theo dòi viéc thyc hién. Giào ly Nho giào cùng dugc dua vào càc huàn diéu (24 huàn diéu eùa Lé Thành Tóng) va càc xà truong co nhiém vy hàng nàm dc)e va giàng cho xà dàn. ' Càc danh Nho Viét Nam tbdi ky này rat nhiéu. Co thè ké ra mot so danh nho tiéu biéu cho mói triéu dai nhu nhà Ly eó Ly Dao Thành, Trucmg Bà Ngpc, Tó Hièn Thành..., nhà Tran co Mac Dinh Chi, Truomg Hàn Siéu, Chu Vàn An... nhà Ho eó Ly Tu Càu... nhà Lé eó Lè Thành Tòng, Nguyén Trai, Bùi Càm Ho, Nguyén Thién Ich, Nguyén Tryc, Luong Thè Vinh... Thòi suy tàn cùa nén thdng nhat quóc già (1527-1801), Nho giào cùng trd nén suy thoài. Sau khi vua Lé Thành Tòng qua dòi, Lé Uy Myc lèn ngói (1505-1509) dà giét mot lùc 26 nguòi anh em chù bàc. Tiép theo Tuong Dye (1510-1515) dà giét 18 hoàng thàn, nhung sau lai bi Trjnh Duy San giét. Sau Chièu Tóng lén thay, triéu dinh lyc due, giàc dà nói lèn. Tran Cào vào cucjp kinh dò, triéu dinh kéo vua chay vào Thanh Hoà. Rói bpn Tran Cành, Trinh Duy San, Nguyén Hoing Du, Trjnh Tuy lai tu Thanh Hoà dành ra chiém dugc kinh dò. Tran Cào thua rùt ve Thài Nguyén. Vua nghi ngò Tran Cành, vói Mae Dàng Dung ó Hai Phòng ve giùp. Ddng Dung dàc thè giùp Chièu Tóng làp Cung Hoàng (1522-1527). sau lai bàt Cung Hoàng ' Trucmg H T Quynh, Dinh Xuàn Làm. Lé Màu Hàn (chù bién). Dgi cuang Cu Lich .su Vièt Nam (toàn tàp). NXB Ciào due. H, 2006, tr.330. • Xeni Phy IMC 571 nbuòng ngói va phài ty vàn. Nhu vày, nàm 1527, Mac Dàng Dung cuóp ngói nhà Lè, làp nén triéu Mac. Trong cbinb su nude ta, nhà Mac khdng duge coi là mdt vuong triéu chinh thùc. Nhà Mac cùng cd mdt sd bién pbàp, chinh sàch de xày dyng dàt nude. Gàn 65 ndm càm quyèn, nhà Mac td chùc dugc 22 ky thi, lày 460 ben sì trong tdng sd 3000 tién sì, 9 trang nguyén trong tdng sd 46 trang nguyén. Dùmg trudc hoàn cành dd, gidi tri thùc cùng chia thành nhièu phài, ké trung thành lày cài chét de td nghìa khi; kè lui ve dién vièn sdng àn dàt. ' Trong thdi Mac, ndi lèn mdt sd nhà nho nhu Nguyén Binh Kbiém, Nguyén Dù, Phùng Khdc Khoan... Khi nhà Mac vùa lén ndm quyén vào ndm 1527, cdc phe phdi phong kién ddi làp nàp dudi chièu bài khdi phyc nhà Lè nei lèn d nhiéu noi, tiéu biéu là Nguyln Kim d Thanh Nghé. Ndm 1545, Nguyén Kim màt, quyén lyc roi vào tay con ré là Trinh Kiém. Tu dd dién ra cudc cbién tranh Nam BÌc triéu, giùa Trinh vdi chiéu bài phù Lé (Lè Trung Hung) vdi Màc. Ndm 1592, Nam triéu thdng thè, nhd Mac bi diét, Mac Màu Hgp bi bàt, sd cdn lai chay lén phia bic. Trong lùc ndi chién Nam Bdc triéu, con trai Nguyén Kim là Nguyén Hoàng thày Trinh Kiém mudn doat quyèn hg Nguyén ben xin vào tran thù Thuàn Hoà (1558), Quàng Nam (1570) va bién vùng dàt phia Nam tbành mdt càt cu mdi. Quan he Trinh - Nguyén ngày càng càng thing va dua dén cupe xung ddt vù trang kéo dai tu nàm 1627 dén nàm 1672. Gàn nùa thè ky, hai ben dành nhau bàt phàn thàng bai nén tam thdi dinh chién lày sdng Gianh làm gidi tuyén: Bàc thudc Trinh dugc ggi là Dàng Ngoài. Nam thudc Nguyén dugc ggi là Dàng Trong. ' Nguyln Hùng Hàu (chù bién). Dgi cuang Iriél hoc Vi^t Nam. NXB Thuàn Hoà, 2005, tr. 248-249. 572 Nhu vày là sau Nam Bàc trièu lai tiép dén Trinh Nguyén phàn tranh hay cdn ggi là Dàng Trong - Dàng Ngoài va eù nhu vày kéo dai tu 1677 cho dén Tày Son diét Nguyén nàm 1776-1783, diét Trjnh nàm 1786. Nhu vày, sy phàn chia, càt eù kéo dai sudt 259 nàm. Day qua thàt là tbdi ky den tdi trong beh su Viét Nam, tbdi ky ma theo Lé Quy Ddn, sì phu hdng nàt khóng thòi ky nào bang, nhàn càch cùa hg sa doa, khòng con nghì dén nude dén dàn, chi biét ludn cui bon chen vì lgi danh ma chia bè pbài, khi tiét khàng khài cùa bg tan tàc, iu xiu. Nàm 1788, triéu Lé dd nàt cùng bj xoà bd.' Trong hoàn cành dd dà xuàt hién mot sd nhà Nho nhu Lé Quy Ddn (1726-1784), Lé Hùu Trac (1720-1791), Ngd Tbì Nhàm (1746-1803).., Sy kién nhà Mac cudp ngdi nhà Lé nàm 1527 cd ành hudng ldn dén tình hinh Nho giào. Tòt dinh tdn thd eùa Nho già lue bay gid là tàt cà nbirng gì thudc giéng mói thóng nhàt ma nhà Lé dà tbièt làp nén mot càch dàng hoàng tu trudc dd cà ngbìn nàm, dén day dà bj huy boai. Hg tbyc sy xdt xa bdi cudc hdn cbién NamBàc triéu dà bùng nd ngay trén qué buomg va cùng là dàt dyng nghiép cùa nhà Lé thud nào.^ Trudc dién bién cùa thdi cudc, càc nhà nho nuóc ta dàn dàn bj phàn boa tbành hai xu huóng: xuàt sì (ra làm quan) vd xù sì (ó dn). Càc nhà nho chiù ra làm quan nhiéu hon, nhung bàn thàn hg cùng chia làm hai khuynh hucmg: theo Nam triéu va theo Bàc triéu. Mac triéu tò chùc nhièu khoa thi vói mong muón là kéo ' Nguyén Hùng Hàu (chù bièn). Dgi cuang irièl hge Vièt Nam. Sdd, tr. 257258, ^ Nguyln Khàc Thuàn, Tién trình vàn hoà Vièt Nam tu khài thuy dén thè ky thùXIX. Sdd, tt. 595. 573 càc nhà nho ve phia minh, trung thành vói trièu dai cùa mìni bòi nhàn thày nhièu nhà nho phàn thi theo Nam trièu, phàn ibi liòng ly vói BÌc triéu. Sy phàn chia Nam Bàc triéu ành huóng dén tinh thàn va khi thè bgc thuàt cùa càc nhà nho. Càc nhà nho e hai chién tuyén khàc nbau; nguòi thò nhà Lé, nguòi thò nhà Mat, dd còng kich làn nhau, bài xich làn nhau. Tuy nhién, dù sao hpvàn là nhà nho, déu dgc sàch thành hién, nén nhàn thùc Nho bgc khóng dén nói qua càch biét. Càc nho sì ó àn khóng nhiéu, khóng ành buòng lón dèi xd bòi, nhumg hpc thuàt uyèn thàm. Cùng eó nho sì lành dòi dà rimg làm quan nhung chàn cành quan truong lui ve ó àn. Sy tòi tai cùa lyc lugng càc nhà nho ó àn này nói lén sy lung lay cùa Nho giào trén vù dai chinh tri. Càc nho sì ó àn khóng nbùng tàch minh vói mói truong chinh tri ma con tàch minh vói càc ciuàn myc eùa Nho giào de tìm dén tinh thàn tiéu dao ty tai cùa Ldo Trang bay tìm dén kinh ké cùa nhà Phàt. Thòi nhà Nguyén, Nho giào dup'c Phuc humg va trò nén cyc doan. Nàm 1789, Nguyén Hué dành tan 20 van quàn Thanh, lén ngói Hoàng de, làp nén trièu Tày Son. Nhumg khóng bao làu, Nguyén Hué màt semi, con là Quang Toàn con nhò lén nói igòi, triéu dinh lyc dye. Nhàn co bòi này, Nguyén Ành dugc sygìùp dò cùa Pbàp dà dành bai Tày Son ndm 1802. Nàm 1803, Njjuyen Anh kéo quàn ra Bàc chàm dùt trièu Tày Som trén toàn quo:, làp nén Trièu Nguyén. Sau mot thòi gian dai loan lac, dàt nuac lai dugc hoà bình tbòng nhàt. Tu nàm 1802 dén nàm 1858, vói nbipm vy trpng tàm là xày dymg lai dàt nuóc sau mày trdm ndm chién tranh tàn phà cùa càc tàp doàn phong kién, càc vua dàu triéu Nguyén déu coi trpng viéc hpc bành de chpn nhàn tài, tu dò 574