Tài liệu Chương 4tư tưởng chính trị la mã cổ đại

Chircng 4 TU TirÒNG CHINH TRI LA MA CÓ DAI I. Khài quàt chung Nhà nude La Ma xuàt hién tuomg dói sdm va trai qua mot thdi kì phàt trién làu dai. Lich su cùa La Ma cd dai gàn lién vdi cupe dàu tranh gay gàt giùa càc tàng ìóp xà bòi tu khi càc quan bé thi toc bó lac bude vào giai doan tan rà hoàn toàn va sy hình tbành càc quan bé chiém hùu nò lé. Tu tudng chinh tri va phàp ly d La Ma cd dai dupc bình tbành trong diéu kién phàt trién tòt dinh cùa phuong thùc san xuàt chiém hiìu nd lé va sau dd là sy sup dd cùa nò. Càc màu tbuàn giùa nò lé va chù nò dat dén dò sàu sic nhàt dòng thòi dién ra cupe dàu tranh gay git giùa càc chù dàt ìón va nhó, càc toc truong va thj dàn ve vàn de ruòng dàt, vàn de quyén chinh trj. K. Marx nhàn xét ràng; "Co thè hoàn toàn coi ljch su ben trong cùa nuóc Cóng hòa La Ma là cupe dàu tranh cùa tiéu diln chù vói dai dién chù, duong nhién là duói dang thay dòi ddc biét do che dò nò lé tao nén"'. Cdc màu thuan xà bòi sàu sàc cdng tram trpng tbém do eó cupe dàu tranh trong ' K.Marx va F.Engels, Toàn tgp, tàp 28. Tiéng Nga, NXB. Chinh trj Quóc già, M. 1962, tr. 238. 289 npi bò thugng tàng giai càp tbòng tri - giùa quy toc thi toc va quy toc cóng nghiép tbuong mai. Trong tu tuòng tbòng tri cùa La Md co dai, càc vàn de ve nhà nuóc: nguón góc, thiét che va hình thùc cùa nò; càc vàn de ve nò lé; dia vi phàp ly cùa càc tàng ìóp khàc nhau cùa nguòi tu do; viéc bào ve so hùu cà nhàn... eó vi tri quan trgng. Tu tudng chinh tri - phàp ly cùa La Ma cd dai cd nhièu net gidng vói Hi Lap ed dai, song so vdi Hi Lap, tu duy chinh tri cùa La MS nghèo nàn hon nhiéu. Theo mdt sd tàc già tbì sy tiép nhàn quan diém cùa Plato va Aristote cùa ngudi La Md rat non yéu vd han che. Sd dì nhu vày là vì nhiìng ly do sau; Thù nhàt, ngudi La Ma vdn cd tinh thàn thyc tièn nén nén cdng hòa dà san sinh ra nhiìng con nguòi càm quyén nhà nude, nhiìng cd vàn phàp li, nhiìng nhà hùng bién, nhirng quàn linh trung thành vdi càc cdng viéc thyc té va càc bài hpc eùa hp, lo ling dén su kién hom là quan tàm soan thào càc li thuyét. Thù hai, ngudi La Ma rat nàng ddng, lai chiù sy tàc dpng cùa chién tranh, bdi nhùng cupe bdi nghi chinh trudng va bdi viéc theo dudi nhùng vinh dy dà làm cho hp xa càch phucmg hudng nghién cùu duy li. Pham vi lành thd rdng là san phàm cùa nhùng cupe chinh phyc ma La Ma dd tién hành trén thè gidi cung khdng thuàn Igi cho viéc nghién cùm ly luàn. Thù ba, ngudi La Ma cd tinh kiéu cdng, hg ty tdn sùng hp qua mùc nén hp chi quan tàm din beh su cùa riéng hp ma khóng quan tàm nghién cùu càc thiét che cùa càc dàn tdc khàc vì hp cho ring dd chi là nhùng dàn tdc bi hp dành bai hoàc phài phy thupc vào bp nén khdng dàng tìm biéu. 290 Tuy vày. d La Ma thdi kì này cùng dà xuàt hién nhièu kiiiiynb hudng tu tudng dai dién cho nhiéu giai càp. tàng Idp klini; nbau nhu tu tudng cùa nhùng ngudi nd lé khcVi nghìa, tu tircTig cùa nén dàn chù chiém hùu nd lé, tu tudng cùa càc luàt già La '4à... H. Tu tirdng chinh trj cùa nò té khdi nghìa Sy già tàng màu thuàn giùa nd lé va chù nd cùng nhu giùa chù nò vdi nòng dàn phà san, giùa quy toc vdi hiép sì vào thè ki li -1 Tr.CN dà dàn dén nhùng cupe khdi nghìa to ldn va làu dai cùa nd lé va phong trào cùa tàng Idp dàn nghèo ty do (thdi kì nói chièi) d La Ma. Nbirng tu tudng cùa nhiìng ngudi nd lé khdi ngh'a d Sicile vào thè ki II Tr.CN dugc phàn ành trong càc ké hoach cùa nhùng ngudi lành dao khdi nghìa (Even, Xanvia...), trong càc bién pbàp chinh tri do nhùmg ngudi khdi nghìa tién hàmli. Càc cupe khdi nghìa d Sicile kbàc vdi càc cupe bao loan trud: day vì dd là cd gang dàu tién cùa nhiìng ngudi khdi nghìa nhàn tbièt làp nhà nude cùa minh, trong dd làn lón nhùng yéu tó cùia :hé dò quàn chù vdi nén dàn chù. Da sd nò lé d Sicile xuàt tbiàr tu càc nude phuong Ddng, noi phd bièn càc truyén thuyét ve' sJ lén ngdi cùa mdt dng vua anh minh. Tu tudng quàn chù cùia ibùng ngudi khdi nghìa phàn ành mong udc cùa bp ve dng vuia anh minh, biét bào ve quyén Igi cùa nhàn dàn. Ddng thdi tu(dc vj hoàng de sè tao ra cho nhùng ngudi nd lé, ngudi khdi ng;hu uy tin ma hp rat càn. Nhùng ngudi khdi nghìa dy djnh td cbiùc mdt nhà nude cùa nhùng ngudi bj àp bue va bdc Ipt dudi hìinh thùc quàn chù. Even là mdt trong nhiìng ngudi lành dao, m^cdù dugc nhùng ngudi nd lé tdn làm vua, cd quyén hành cùa hoiàrg de nhung dà khdng lành dao mgt càch dgc doàn ma tbành 291 làp mdt hpi ddng bao góm nhirng ngudi duge coi là cd "tri tue xuàt sde nhdt" de thyc hién quyén làp phàp va hành phàp, lya chgn hoàng de va td chùc quàn ddi de chdng quàn La Ma. Song nhirng ngudi khdi nghìa khóng co ké hoach tiép theo nhàm xda bd che dò nd lé ndi chung ma chi giài phdng cho nhùng ngudi khdi nghìa. Màc dù cd nhiéu ngudi ty do nghèo khd tham già khdi nghìa song nbirng ngudi lành dao khdi nghìa dà khdng de ra dugc cuong lình nhàm myc dich doàn két mgi ngudi bj àp bue vdi nhau. Ddng thòi vdi cudc khdi nghìa dàu tién cùa càc nd lé d Sicile dà nd ra cudc khdi nghìa ìón ò Tiéu À (132 - 129 Tr.CN) dudi sy lành dao cùa Aristonic, trong dd cd tàng Idp nghèo khó ty do va nò lé tham già. Aristonic hùa ben thành làp "nhà nuóc màt tròi" (òng vay mugn tu tuòng này tu tàc phàm khóng tuòng cùng tén cùa Yambun), neri eó sy ngy tri cùa ty do, bình dàng va bàc ài. Cho dén nay, khóng con (ma thyc sy dà tìmg eó) nhùmg vdn bàn ve cuóc khòi nghìa lón nhàt cùa nò lé ò La Ma (74 - 71 Tr. CN) do Xpactac lành dao. Chi biét ràng Xpactac dy dinh trao trà ty do cho nhùng nguòi nò lé va dua nbùmg nguòi khòi nghìa trò ve tó quóc. Viéc thiéu myc dich rò ràng trong càc cuòc khài nghìa dugc V.I. Lenin nhàn xét; "Chùng ta déu biét nò lé dà nói day khòi nghìa, tién bành bao loan, dà làm bùng nò càc cuòc nói chién nhung hg khóng bao giò eó thè hgp thành mot da so ty giàc, làp ra càc chinh dàng eó khà nàng lành dao cuóc dàu tranh cùa hg, hp khóng thè eó mot y niém rò ràng ve myc dich ma hp theo duói va ngay trong càc thòi kì càch mang nhàt cùa beh su, hp van luón là quàn eò trong tay càc giai càp tbòng tri"'. ' V.l,Lenin. Toàn làp. tàp 39, Tiéng Viét, NXB. Tién bp, M.1977. tr. 94. 292 Nói chung, càc cupe dàu tranh cua nhùng ngudi nò lé dà chi rò nong muón khóng gì lay chuyén nói cùa hp là xóa bó àp bue va ló djch. Dóng thdi. màc dù nhùng ngudi nò lé dà khòng thè tao nén bé tu tudng chinh tri bài hòa, nhung nhùmg phong trào cui. hp dà eó ành bucVng to ldn dén sy phàt trién tu tudng va bpc thu/ét chinh tri dugc hinh thành trong xà bòi chiém hùu nò lé. Ili Tu tudng chinh trj cùa nén dàn chù chiém hiru nò le Trong thdi gian càc dòi quàn lé duomg La Ma chién dàu cbóag nhùng ngudi nd lé d Sicile thi d chinh La Ma ciing khdng bini yèn. Mdt phong trào dàn chù manh me cùa nòng dàn phà san dà iuctc trién khai dya trén co sd cupe dàu tranh cùa nhiìng ngudi tir co san xuàt nhd - tiéu ndng vdi dai dién chù. Ngudi ndng dàn bj pha san bàt dàu cudc dàu tranh ddi phàn chia dièn dja, gàn cupe dàu tranh này vdi ddi hdi dàn chù hda Nhà nude La Ma. Dudi ành hudng cùa phong trào quàn chùng thj dàn dà này sml va phàt trién nhùng tu tudng chinh trj cùa anh em Grakho. Diue. Càc quan diém chinh trj cùa óng là sy trung hóa càc quan dièm eùa Plato, Aristote va mot so nhà tu tudng khàc ki. Òng tnrc tiép làm chinh tri trong 25 nàm, dà tìmg giù càc chùc vy nhu phàp quan, quàn li vién thj chinh, quan àn dò thj, Chàp chinh vién tòi cao, Tòng dóc Sicile. Giùa nhùmg nàm 70 - 60 Tr.CN, òng làp ra cài gpi là mot Dàng Còng hòa Trung tàm. Òng tàp hgp mot lién minh góm nhùmg tu nhàn tài chinh giàu co tu tàng Idp tning luu, bd phàn dn hda cùa tàng Idp quy toc va bd phàn dn hòa cùa nhùmg ngudi bình dàn, chinh lién minh này dà giùp dng vào dugc Vién Chàp chinh nàm 63. Sau khi xày ra vy àm sàt Cesar, dng dimg dàu phe ddi làp va bj àm sàt ngày 12/12/43 Tr.CN, dàu rdi khdi thàn, tay hi chat gùi ve La Ma va bay d mùi tàu. Nhàn xét ve Cicero, Graston Borrissier dà viét: "Cicero ddi khi do du va qua mém yéu tbì cudi cùng bao gid cùng là de bào ve diéu ma òng coi nhu Igi ich cùa eóng li va phàp quyén... Khi Igi ich dò luón bi thàt bai, óng dà làm tròn sy phyc vy cuòi cùng cho Igi ich dò ma nò eó thè dòi hòi nhùmg nguòi bào ve, óng dà làm ve vang nò bing cài chét cùa óng"'. Cdc tàc phàm chinh va eó già tri ldn cùa dng gdm Nude Còng hda va Luàt phàp. Cà bai tàc phàm déu mugn tén càc tàc ' Ljch sir càc lu luàng chinh tri, Sdd, tr. 142. 299 phàm chinh cùa Plato nén sy hdi tudng Hi Lap mang tinh tu nbién ddi vdi tàc già. Tàc phàm Nude Cdng hda bit dàu viét vào nàm 54 va hoàn thành vào ndm 51 Tr.CN, Luàt phàp bdt dàu viét nàm 52, nay chi cdn mdt phàn va ngudi ta cho ràng dng chi viét dugc mot phàn dò. Tàc phàm Nutjc Cóng hòa góm 6 quyén: + Quyén 1 : Ve nhùng hình thùc khàc nhau cùa chinh phù; + Quyén 2: Càc thiét che La Md; + Quyén 3: Ve bdn chat con nguòi va cóng li trong tàt cà càc chinh phù; -I- Quyén 4; Ve giào dye va dòi song già dinh; + Quyén 5: Ve càc phong tyc khic khò cùa thòi eó dai; -I- Quyén 6; Ve nhiìng quan bé cùa tòn giào va hanh phùc cùa càc xd hpi. Sau khi nghién cùu ve nhd nude trong Nude Cgng hda, dng lai khào cùu càc luàt thich hgp nhit vdi càc nhà nude trong tàc phàm Luàt phàp. Tàc phàm ndy gdm 3 quyén; -t- Quyén 1 ; Nghién cim ngudn gdc cùa phàp quyén; + Quyén 2; Càc luàt tdn giào; -t- Quyén 3: Td chùc chinh quyén, doàn pbàp quan va càc quy tic chinh tri thyc bdnh. Hai tàc phàm này cùa Cicero là sy hon hgp tu Nén Cgng hòa va Luàt phàp cùa Plato, theo sy luàn giài cùa Cicero tbì dd là li tudng ve chinh phù tdt nhàt va cdng dàn tdt nhàt, dugc rùt ra ddng thdi trong mdi quan bé tàt yéu cùa chùng. Vì thè. ed ngudi dà chi trich dng là àn càp vàn cùa Plato, song lai cd ngudi nhàn xét: "Nude Cdng hda cùa Cicero khdng phài là sy àn cip vàn cùa .300 Plato, cùng khdng phai su bién ho eò du tinh trucVe cho ngói Hoàng de ma là mot bue ve rat tòt ve li tudng con ngudi nhà nude, do Cicero lày a tu duy Hi Lap vdi kinh nghiém cà nhàn chin mudi cùa dng va do dd dà thich ùng vdi tu duy La Ma va vdi khudn khd chinh tri cùa thành bang cdng hda" . Quan niém cùa Cicero ve chinh trj hpc trudc hét là quan niém dao due, dng de càp nhiéu dén vàn de dao due. Theo dng, ngudi ta hoàn thành mot nghìa vy khi ngudi ta hy sinh cho nd. Ong ndi: Phàm hanh sè duge hoàn thién trong nhùmg viéc làm img dyng ma viéc ùng dung cao nhàt là viéc cai trj tbành bang. Vice lành dao càc cdng viéc cóng cóng phài là chùc nàng tòt dep nhit cùa sy thóng thài, pbài tu bài hge kinh nghiém ldn nhàt va phài là phàn sy cao thugng nhàt cùa phàm hanh. Nén chinh trj tdt là cdng viéc cùa nhùng ngudi tdt: "Nhiìng ngudi dùng dàu tbành phd - Cicero nói - chiém uu thè ve sy thóng thài so vdi nhùng ngudi dimg ngoài càc cdng viéc cdng cdng"^. Theo dng, viéc giù tràch nhiém trong ddi sdng cdng cdng là nghìa vy dao due, bdi vì dd thudng là viéc khdng thich thù gì, nd ed thè gay ra nhùng bau qua xàu nhu: cd nhièu cdng viéc nàng né, nguy hiém va ed thè phài gành chju nhùng sy ddi xù bàt cdng. Nhùng ngudi cai trj pbài chàp nhàn liéu lình vdi nhiìng cà nhàn it cd thè giao thiép, phài chàp nhàn nhùmg rùi ro va phài thè hién dugc uy tin cùa minh. To qudc ddi bdi cdng dàn phài dành phàn ìón nhàt va phàn cao nhàt trong sue manh eùa minh cho viéc phyc vy nhùng cdng viéc chung. tue là dành cho nhùng cdng viéc dd "cài tdt nhàt ma tàm bdn chùng ta, tình thàn chùng Lich sir càc tu luang chinh tri. Sdd, tr, 143, tr, 144. 301 ta, tri me cùa chùng ta ed"'. Hg chi cd thè dành phàn cdn lai ctia sue manh cùa minh cho ddi sdng cà nhàn, dng viét: "Td qudc khdng quèn chùng ta khi de phàn cd thè cdn lai sau khi dà nhàn dùng phàn cùa nd"^. Theo Cicero, dièu bàt hanh nhàt ddi vdi ngudi tdt là bi bude phài tuàn theo ngudi xàu. Nhung nhùmg ngudi àc sé thdng Igi mdt cdch tdt yéu néu nhiìng ngudi tdt khdng tham dy vdo càc cdng viéc chung vd nude cdng hda sè bj phàn thành nhiéu mành. Ddi vdi nhirng ngudi tdt tbì sè là khòng dù néu chi quan tàm dén minh ma bò qua càc viéc còng còng. Hp càn phài theo dòi bude di cùa viéc cdng hàng ngày va chàp nhàn càc quy tàc cùa nd. Chinh trj hpc La Md bao bàm mot con duòmg di ìón, nò làm cho nguòi ta lién tiép phài trai qua càc chùc phàp quan khàc nbau de cuòi cùng di dén viéc chàp chinh. Cicero cho ring, nguòi ta càn phài dugc hpc hòi trong khoa hpc vd trong nghé thuàt chinh tri. Mot nguòi dù lói lac, co le sè khò C ich cho nuóc minh néu hp khóng co sy rèn luyén ve màt Ó dò vd néu hp khóng nghién cùu cdc vdn de dugc tranh edi. Hoat dóng phdi dya trén nbùmg biéu biét. Ben canh viéc de càp dén dao due hge. Cicero con de càp dén khoa hoc chinh tri. Òng viét: "Tói sè chò dgi, mot càch thoài mài hom myc dich ma tói dà nhàm tói bang càch chi cho anh nén còng hòa cùa chùng tói tu ngay sinh ra nò, trong sy tàng trugng cùa nò, tuoi truong thành cùa nò va cuòi cùng trong thòi kì day cuòng lyc cùa nó"^. Bang càch nèu lèn sy dièn bién beh su Thành bang La Ma, Cicero mong muón sè làp mot quóc già li ' ^ ' Lich su càc tu luang chinh tri. Sdd. tr. 144. tr. 145, tr. 146. 302 tuòng. Do dò, diém khàc nhau co bàn giùa Plato va Cicero ngudi bàt cbuc7C òng - là d phucmg phàp. Cicero dà li tudng bòa nhùng thè che trudc kia dà tón tai va làm cho nhùmg thè che dò C tinh chat càm dò nhu màu hình cho tuong lai. Ó Theo òng, ngudi cdng dàn tdt nhàt là ngudi cd vàn hda. cd tài nàng va quyén uy. Ngudi dd eó phàm chat cùa ngudi cdng dàn ma Plato ggi là càc nhà triét hge chàp chinh, cdn Cicero ggi ho là con ngudi ed uy thè tinh thàn. Quan niém cùa Cicero ve quyén lue là quan niém cùa mdt quyén uy tdt bung. Theo dng, nhà chinh tri tàc dòng tdi nhùmg ngudi bj cai trj vdi chùc nàng phu trg va tiét che, diéu bòa. Khài niém chinh phù cùa Cicero dugc gdi ggn trong ba còng thùc sau: Chinh phù eó co sd là khoa hge dya trén sy tbyc hành; Chinh phù cd muc dich là sy hoàn hào dao due va hanh phùc; Chinh phù ed phuomg tién là sy vd tu va nhàn dao. Cicero cho ràng viéc td chùc thành bang là mdt diéu tàt yéu. Néu chinh phù ddi bdi d con ngudi nbùmg phàm chat qua cao tbì su tc)n tai va quyén uy cùa nd khdng sinh ra tu nhùng phàm chat tòt dinh cùa mdt nhàn vàt dugc ggi ra de thyc hành nd ma tu xà hpi bay dùng ra là tu "cdng dàn". Bdi vì, cd sy tdn tai cùa mdt nhàn dàn, nhàn dàn dd dugc td chùc tbành tbành bang làm cho quyén lyc là tàt yéu va sy tàt yéu dò khòng nhu mot dinh ménh khó khan, ma dùng hon nhu mot tàt yéu tòt dep cùa ddi sdng con ngudi. Quyén uy là cài cùa nhàn dàn. Day là luàn diém hoàn toàn chinh xàc va tién bp cùa Cicero bdi vi dng dà de cao vai trd cùa nhàn dàn, khàng djnh ràng quyén uy, quyén lyc cùa chinh quyén là xuàt phàt tu nhàn dàn va sy hình thành quyén lyc dd là tàt yéu tu nhu càu quàn ly xà bòi. 303 Cicero néu lén khài niém nhàn dàn, dò là "mot tàp doàn dóng nguòi, lién hgp nguòi np vói nguòi kia bing sy gàn lién vói cùng mpt luàt phàp va bòi mot cpng dóng Igi ich nào dò" . Sy lién hgp giùa mgi nguòi là ty nhién, xuàt phàt tu bàn chat cùa hg ma khóng phài là tu sy yéu duói hay sy lo sg cùa hg dói vdi dòng loai va dói vói àc thù. Dòi song lang thang va sy eó làp là khóng thich hgp vói nhùng dòi hói cùa bàn chat dò vì bàn chat con nguòi co cài riéng là chay tròn sy eó dom va kbao khàt cupe song còng dóng va xà bòi. Do dò, trang thài "cóng dàn" bay dàn su khóng sinh ra tu mot thòa uóc ban dàu ma nguòi ta eó thè tìm thày lai dàu vét, tue là khóng eó khé uóc xà bòi. Viéc tao làp quóc già bàt nguón tu nhiìng hién tugng eó tinh chat lành thó, co tinh chat dja li va là mot sy kién beh su. Vào mot thòi diém nào dò eó mot nguòi dùmg lén tàp hgp dàn cu ó mot khu vyc làm cho tu mot cài làng dugc phàt trién lén thành mot thành phó va tbành phó dò mò ròng sy thóng tri cùa nò lén vùng phy càn, tu dò tàt yéu sè hình thành nén mot co quan quyén lyc thuong truc bay mot chinh phù. Toàn thè cóng dàn tdc dpng dén sy hình thdnh va sy tó chùc cùa nhà nuóc. Cicero dà viét: "Ò chùng ta, quóc già là dugc tao tbành khóng pbài bòi mot minh thién tài ma bòi mot thù thién tài chung ó nhièu cóng dàn... khóng phài ó qua trình cùa dòi song mot con nguòi ma bòi lao dóng cùa càc thè bé dà theo duói trong nhiéu thè ki"'^. Nhò sy nò lyc cùa mot nhàn dàn, trong nhiéu thè bé mói C thè dua quyén lyc chinh tri dén trình dò hoàn bdo cùa Ó nd va làm nén sy vì dai cùa qudc già. ' ^ Lich .?«• càc tu tuàng chinh trj, Sdd. tr. 146, tr. 167. 304 Ve càc hình thùc cùa chinh phu. Cicero phàn chia theo quan dièm truyén thdng. Òng viét: "Khi tàt cà càc cdng viéc cdng cdng dc T phó thàc cho mot ngudi duy nhàt tbì ngudi ta gpi là vua, uT C nguòi ed quyén lyc. Va hình thùc dò cùa chinh phù dugc gpi là che dò vuong quyén. Khi quyén uy thuòc ve mot vài ngudi duge lya chgn tbì ngucri ta ndi ràng thành bang dugc cai tri bdi nbòm uu tu hay che dò quy toc. Cuòi cùng, chinh phù nhàn dàn là chinh phù d dd tàt cà quyén lue thudc ve nhàn dàn"'. Trong sd càc hình thùc chinh phù. Cicero ùng bó bình thùc cóng hòa, co thién càm vdi bình thùc quàn chù, phé phàn hình thùc quy tdc va nhàn dàn. Òng nhàn xét ve tùmg hinh thùc chinh phù. Òng tàn duomg che dd quàn chù vì cho ràng viéc cdng néu dugc phàn chia cho nhièu ngudi tbì sè khóng eó sy chi huy, ràng quyén lyc chi tón tai néu nò là duy nhàt va diéu dò chi dùng vdi che dò quàn chù. Tuy nbién. Cicero lai tbièn ve che dò còng hòa ma trành xa nén quàn chù vi dudi quyén mdt vua, nbùmg tbành vién kbàc cùa thành bang khdng tham già vào nhiìng thào luàn, quyét dinh, khdng can thiép vào viéc xày dyng càc luàt. Theo Cicero, chinh phù quy toc khdng phài là tdt nhàt vì dd là che dò làm tàng qua nhiéu nhirng khàc biét xà bòi - diéu gay ra nhièu dau ddn cho càc cà nhàn. Òng nhàn xét ràng trong chinh phù cùa mot kip uu tu bay cùa gidi quy tdc, quàn chùng nhàn dàn khdng cdn ty do, hp cùng khdng dugc tham già vào viéc thào Lich sir càc tu tuàng chinh trj, Sdd, tr. 150. 305 luàn, quylt dinh nhu trong che dd quàn chù, hp ching cd mpt quyén lyc nào trong thyc té. Cicero cho ràng "che dò dàn chù là mot trong nhùng thè che nhd nude xiu xa nhit"' vì ring "khdng cd gì ghé tdm hom su dpc dodn cùa dam ddng, khdng cd gì nguy bai hon dam ddng ngò nhdn minh ld nhàn dàn" va "bàn thàn chinh nghìa ó day là bàt còng"^. Chinh nghìa eó nghìa là dem lai cho mói nguòi cài cùa minh nhung ó nhùng nguòi eó dai, cài cùa minh khóng pbài là gióng nhau cho mòi nguòi, nò thay dói theo dàng càp, theo càc giai càp va càc chùc sàc. Trong thè giói eó dai, chinh nghìa già dinh va tón trpng nhùng sy khàc biét, che dò ma khóng biét dén nhùng khàc bipt sinh ra sy hon dòn va thièu tràt ty. Gióng vói Aristote va Polybe, Cicero cùng tàn duong che dò hon hgp song óng cho ring che dp tòt nhàt là che dò bón hgp theo nhirng ti lé dùng dàn ba yéu tò hi két an néu tach biét, dò là càc che dò quàn chù, quy toc va nhàn dàn. Òng viét: "Tòi mudn ràng trong mot quòc già eò mgt cài gì dò uy nghiém va vuong già, tói muón ràng mot bó phàn phài dugc thyc hành duói ành huómg cùa quàn chùng, tói muón ràng mot so nhiìng vàn de nào dò dugc dua lai cho sy xem xét va co y chi eùa nhàn dàn"^. Giòng nhu nhiéu nhà tu tuòng truóc óng, Cicero ciìng de càp dén sy chuyén hoà cùa càc hình thùc nhà nuóc. Theo óng, ve màt beh su, che dò quàn chù sinh ra mot mat tu sue manh phy quyén va màt khàc, tu che dp chi huy quàn sy. Dò là mot trong nhùng hình thùc cùa chinh phù. Rói mpt óng vua trò tbành mpt tén chuyén che. "Tòi hiéu - òng nói - nguòi ma nhiìng nguòi Hi ' Xem: "Lich su càc hge thuyét chinh tri trén thè giài", Sdd, tr.98. ' Lich sir càc tu tuàng chinh tri, Sdd, tr. 150, 306 Lap ggi là tén dòe tài"', Chóng lai tén dóc tài, nhàn dàn nói loan. Nhung nhàn dàn ày con chua dù sue cai tri va quyén uy trò ve giai càp quy toc. Song a La Ma, sau sy sup dò cùa óng vua, dù là nén cóng hòa vàn khòng giành dugc quyén lyc cho nhàn dàn. Chi sau dò nhàn dàn ày mói giành dugc nhùng quyén ngày càng mó róng. Che dò nhàn dàn dugc dua vào tu dò rói tbì dén lugt minh, nò bi bién dang do ành huòng eùa nhùng bè phài. Cicero rat chù y dén su hòa hgp trong thành bang. Òng nói: "Cài trong càu hàt dugc gpi là sy bòa nbjp tbì nguòi ta gpi sy hòa nhip dò là su hòa hgp trong thành bang. Khóng eó mói lién bé nào chat che hon trong nén còng hòa, khòng co sy bào dàm cbàc chàn ve sy an toàn cùa sy hòa hgp va khóng eó sy eóng bing tbì nò khóng thè eó mot càch nào nùa"^. Cicero cho ràng myc dich cùa nhà nuóc là dòi song hanh phùc cùa tbành bang, nhung tbành bang hanh phùc chi eó thè là thành bang cóng bang do vày cóng bang vùa trò thành mot trong nhùng yéu tó chù yéu cùa nhà nuóc, vùa là myc dich cùa chinh trj. Su cóng bang eó tinh chat ty nbién bay hgp li, song sy bàt còng cùng là càn tbièt vì tbành bang chi co thè tbjnb vucmg hon bang sy bàt cóng. Trén co sd sy luàn giài ve cdng bang. Cicero néu lén quan niém ve pbàp luàt tu nbién, òng coi dò là thù phàp luàt tòn tai mot càch hién nbién ó tàt cà càc nuóc, trong tàt cà càc thòi dai, xuàt phàt tu bàn chat ty nhién cùa con nguòi. Òng viét; "Co mot luàt phàp thàt sy, dò là li tinh cóng bang chinh tryc phù hgp vói tu nhièn, phó bién trong tàt cà càc sinh vàt, luòn luón hòa hcrp Lich sir càc tu tuang chinh tri. Sdd, tr. 150, tr. 153. 307