Chu-ong 5
CÀC HOC THUYÉT
CHINH TRI TAY AU TRUNG CÓ
I. Khài quàt chung
Sau khi che dò chiém hùu nò lé La Ma sup dò vào thè ky VVI, ó Tày Au dà xuàt hién càc nhà nuóc, che dò phong kién din
bình thành. Nén tàng cùa che dò phong kién là so hùu ruòng dàt cùa
lành chùa phong kién. Xà hói chia tbành bai giai càp chinh; càc
chùa phong kién nàm hàu hét ruòng dàt va nóng dàn bi bàn cùng
hoà, lé thuòc vào càc chùa phong kién. Tói thè ky IX, chù nghìa
phong kién hình thành xong ò tàt cà càc nuóc ò Tày Au. Dóng thòi
vào thòi gian này, Tày Àu bi chia nhó thành càc quóc già phong
kién, khòng lé thuóc vào chinh quyén trung uong tàp quyén chiém
hùu móng dàt kbàc nbau. "Co càu dàng càp eùa che dò chiém hùu
rupng dàt va càc dòi bò ve vù trang gin lién vói co càu dàng càp dò,
dà dem lai cho quy toc quyén lyc dói vói nóng nò".
Trong xà bòi phong kién d Tày Àu, nhà thd Co Ddc giào cd
vi tri dàc biét. Vdi tiém nàng chiém gàn mot phàn ba dàt dai, gidi
' K, Marx va F. Engels: Toàn làp, tiéng Viét. NXB Su thàt. Ha Npi, 1996,
T,3, tr, 45.
329
tàng lù, thày tu trd thành dàng càp dàu tién cùa xd hpi phong
kién. Vdi sue manh kinh tè va chinh tri cùa minh nhà thd ddng
vai trd thdng soài trong he tu tudng cùa xà bòi phong kién. Giào
hpi can thiép vào ddi sdng chinh tri - xà hdi va tuyén bd dàc
quyèn, dàc Igi cùa càc lành chùa phong kién, sy àp bue bàt cdng
trong xà bòi là do "Chùa dà an bài". Nhà thd Thién Chùa giào su
dyng càc Idi kéu ggi "phyc tùng chinh quyèn", "nd lé cam chiù
khuàt phuc càc dng chù cùa minh" ma càc giào sì thdi nd lé dà su
dyng, nhdm tbièt làp tràt ty phong kién.
Nhàn xét ve bé tu tudng thdi trung ed, F. Engels viét;
"Trong tay bgn giào sì, chinh tri va luàt hge, cùng nhu tàt cà càc
ngành khoa hpc khàc vàn chi là nhùmg ngành cùa khoa hpc thàn
hpc vd nhiìng nguyén ly thdng tri tbàn bpc cùng dugc àp dyng
cho chinh tri va luàt hoc". Kinh Thành cùng cd hiéu lyc trudc
mpi toà àn nhu là phàp luàt, khoa hpc luàt hpc trong mdt thdi
gian ddi vdn cdn dàt dudi sy giàm hd cùa thàn hpc...".'
Nhu vày, tu tudng thàn quyèn nhu mdt "dàm mày mù day
dàc" bao trùm trén bd Tày Àu trong tàt cà càc lình vyc ddi song
xà bòi.
IL Càc hoc thuyét chinh tri tiéu biéu
/. Hoc thuyét thàn quyén
Vdi sue manh kinh té, chinh tri va sy théng tri ve tinh thin
cùa minh, nhà thd Tbièn Chùa giào muu toan bit càc lành chùa
phong kién quy tdc, va toàn xà bòi phài quy phuc va lé thudc vào
' K.Marx va F. Engels: Tuyén /(ip..tiéng Vi?t, NXB Su th^t. Ha NQÌ, T II,
tr. 205-206.
330
minh. Càc giào bòi tich cuc tuyén truyén càc hcic thuyét thàn
quyén nhàm thóng tri thè gicri. Mot trong nhùng hpc thuyét dugc
phó bién róng rài là "hoc thuyét màt trdi va màt tràng", trong dd
cho ràng "mài tràng toà sàng nhd màt trdi, vuong quyén cbdi
sàng nhd giào hoàng". Thuyét ly "bai guom" cùng dugc phd bién
róng rài, theo dò nhà vua eó dugc guom bau cùa minh - là chinh
quyén. nhò eó giào bòi va do dò cùng phài phuc tùng giào hói.
Viéc su dung càc hoc thuyét thàn quyén vào muc dich chinh
tri. trong cupe dàu tranh giành quyén binh giùa càc giào hoàng
La Ma va càc hoàng de dò chinh là cupe dàu tranh giùa càc tàp
doàn phong kién thóng tri kbàc nbau. Nhung cà nhà thò va giói
phong kién déu eó myc tièu chóng lai càc phong trào dàu tranh
cùa quàn chùng nhàn dàn bi àp bue. Nhà thò Thién Chùa giào
giùp dò phong kién quy toc dàn àp càc cupe khòi nghìa nóng
dàn, con càc hoàng de tbì ùng bó nhà thò dàu tranh cbòng càc
phong trào tà dao.
Thomas Aquinas (1225-1274) nhà tu tuòng Giào bòi vì dai
cuòi cùng trong thòi trung eó, muón hòa làn tu tuòng cùa Aristotle
veri eùa Augustin. Òng là nhà tu tuòng lón nhàt eùa Thién Chùa
giào dòng Dóminich, dà co gang bién minh cho nhirng giào diéu
Thién Chùa giào nhàm kbàng dinh tu tuòng mói cho che dò phong
kién, cbòng lai sy phé phàn cùa phài tà giào thè ky X - XIII. Òng
sinh ra tai làu dai Roccasecca cùa già dinh trong Tbành phó
Aquino, khoàng giùa duòng Roma va Napoli.
Tàc phàm nói tiéng nhàt cùa Thomas Aquinas là "Tc'mg luàn
ve Thàn hoc" (Summa Tbeologia) là mot trong nhùmg eóng trình
day dù va bé thóng nhàt ve thàn hpc tìmg duge viét ra tu truóc
cho dén nay. Nguòi ta tbuong vi sy pbùc tap va dò sg cùa nò vói
mot nhà thò kiéu Gothic. Thomas Aquinas cho ràng, thè giói dugc
331
xày dyng trén co so tòn ti tràt ty thành thàn, trong dò càc hình
thùc tòi cao tao sue song cho hình thùc thàp nhàt. Dùng dàu tón
ti tràt ty dò là Chùa, thyc thè quy dinh nguyén tdc phuc tùng cùa
ding càp duói dòi vói dàng càp trén. Vói lógich dò, Thomas
Aquinas quan niém xd bòi cùng phdi dugc xày dung trén co sd
ké dudi phài phyc tùng ngudi trén. Chinh d day dng dà thàn
tbành hoà che dg ding càp phong kién.
Òng cho ring con ngudi ve bàn chat là mgt thyc thè chinh
tri va cd muu càu vi tri trong xà bòi. Myc dich cùa nhà nude theo
dng là Igi ich cùa cdng ddng. Diéu này chi cd thè dat dugc khi xà
bòi hgp nhàt vùmg cbàc cd khà nàng bào ve trudc ké thù. Vì vày,
mdt nhà nude quàn chù, trong dd luàt phàp là trung tàm, là bình
thùc tdt nhàt cùa cai tri, nhung nhà nude này cai tri khdng bang
càch dàn àp càc thành vién cùa nd. Ndi loan chdng chinh quyén
theo dng khdng bao gid là hgp ly. Óng cho rdng bàt cu mdt su
thay ddi càch thdng tri nào cùng phài dugc tièn hành mdt càch
hgp phàp, vì sy cai tri càn cd ngudn gdc linh thiéng eùa nd. Néu
mdt thành vièn khdng thè dat duge sy bdi thuòmg hgp phàp cho
sy bàt bình cùa minh, tbì vàn de dd tùy thudc vào Chùa. Cudi
cùng Ngài sè giài quyét tdt dep vàn de này. Òng cho ràng, nhd
thd phdi ld càp cao hon nhà nude, ngudi thdng tri cùa nhà nude
phài tuàn theo ngudi thdng tri nbd thd. Nhd nude dugc xem nhu
ld mot thiét che dugc thiét Idp mdt cdch thàn thành va cd dugc
quyèn lue ddi vdi con ngudi thdng qua Giào hdi cùa Chùa. Ldng
trung thành tdi thugng cùa con ngudi ddi vdi Giào hdi, ddi vói
Chùa cùng là ldng trung thành ddi vdi nhà nude, vì nhà nude cd
dugc quyén lyc thdng qua Giào bòi.
Ld mdt nhd duy tdm, Thomas Aquinas phàn biét thàn luàt va
nhàn luàt. Thàn luàt chi ra con duòng "dat tdi sy cyc lac chdn
332
thién dudng", cdn nhàn luàt quy dinh tràt ty ddi sdng xà bòi noi
tran tyc. Trong tàc phàm "Thàn hoc toàn thu" Thomas Aquinas
dà phàn chia phàp luàt thành bdn loai:
- "Luàt vình cùu" dugc Thomas Aquinas ggi là "chinh tri tue
cùa Chùa diéu hành thè gidi", va khàng dinh ràng luàt này là co
sd ty nhièn va xà bòi, cùa tràt ty toàn thè gidi.
- "Luàt tu nhién" dugc coi là "su phàn chièu cùa luàt vình
cùru bang ly tri con ngudi" vào bao góm mong muón ty bào tón,
ké tue dòng gióng va quy luàt chung .song cùa con ngudi,
- "Nhàn luàt" (luàt bành vàn hay ggi là luàt thyc dinh là
pbàp luàt phong kién bién bành duge eoi là sy phàn ành cdc ddi
hdi cùa luàt ty nbién, khdng duge phàn ty nbién.
- "Thàn luàt hay luàt bào ùng" duge Thomas Aquinas dành
cho Kinh Thành.
Thomas Aquinas quan niém: nhàn luàt khdng duge màu
thuàn vdi luàt ty nhién. Nhà càm quyén khdng dugc càm tbàn
dàn duge sdng, hdn nhàn va sinh de, cdn ddi vdi quàn dich, lao
ddng va suu thué, tbì do Chùa phong kién quy dinh. Quan niém
dùng "luàt ty nhién" de han che pbàp luàt thành vàn dd phdn dnh
nhùmg quan bé xd bòi phong kién, trong dd Chùa phong kién
khdng dupc giét nd lé nhu chù nò giét nò le trudc day. Song
ddng thdi hpc thuyét này cùng nhàm bào ve trai ty phong kién d
chd nd bién minh cho sy chuyén quyén cùa phong kién trong
viéc xàc dinh nghìa vu phong kién. Thomas Aquinas luàn giài
ring de trành "bao loan" thi phài phyc tùng "nhàn luàt", "kè
dudi" phài phyc tùng "bé trén" dd là do thién dinh.
De bào ve che dò nhà tbd Tbièn Chùa giào nhim thu phyc
giai càp phong kién quy tdc, Thomas Aquinas cho ring, khi mdt
333
nhà quàn chù vi pham càc dao luàt cùa nhà thd tbì cd quyér làt
dd dng ta, cdn càc thàn dàn cd nghìa vy tuàn thù giào bòi.
Nhiìng luàn thuyét cùa Thomas Aquinas ve nhà nude cjng
nhàm myc dich dd, bào ve che dd nhà thd Tbièn Chùa giào. "3àn
chat cùa chinh quyén" tue là tràt ty diéu bành va tuàn thù U cJo
Chùa dinh; chinh vdi y nghìa này Thomas Aquinas dà luàn giài
thuyét giào cùa tdng dd Paven "mpi chinh quyén là do Chia".
Song, Thomas tiép tyc thuyét ly, ràng khdng pbài vì thè ma mSi
vi quàn chù quy tdc déu cd thè tryc tiép trd thành thành tiiàn;
cùng do dd khdng pbài mpi hành ddng cùa vi quàn chù déu rramg
"tinh chat tbành thàn". Mdt quàn cdng cd thè trd tbành ké tièim
quyén, chuyén che, dién rd. Trong trudng hgp này, luàn dién ve
tinh hgp phàp cùa ngudn gdc va viéc su dung quyén lyc cùa cuàm
cdng này thudc ve nhà thd. Do dd, hpc thuyét cùa Thonas
Aquinas ve "ba yéu td" quyén lyc dà tao nén sy bién giài tinh ite
cho bpc thuyét thàn quyén.
Thomas Aquinas phàn biét càc thè che quàn chù, quy tdic,
tàp doàn thdng tri va chuyén quyén vdi bièn dang là nén dàn chiù.
Coi che dd quàn chù là hình thùc cao nhàt, Aquinas uu tién chio
nhà nude vdi "hình thùc két hgp" giùa thiét che quàn chù, qiuy
tgc va dàn chù. Ly tudng cùa dng là che dò quàn chù phong tièn
vdi vai trd khà ìón cùa hdi ddng càc dai phong kién (bao gdn cà
"cdc Giao hoàng"); càc yéu td dàn chù dugc Thomas Aquinas ccoi
là nhà thd ed khà nàng kéu ggi thàn dàn làt dd "tén ddc tài" klhi
càn thiét.
Ò My va nhiéu nude khàe nhùmg ngudi theo chù n?hiìa
Thomas Aquinas dà sàng làp ra "Chù nghìa Thomas Aqunjas
mdi", dua ra hpc thuyét giào quyèn dya trén co tu tudng cùia
334
Thomas Aquinas ve "tràt ty thành thàn ve su thòng tri va su phuc
tùng", "su phàn ành quyén thành vàn nhùmg dòi hòi cùa càc thàn
Ijuàt ty nhién" v.v... Òng cho ràng luàt ty nhién xuàt phàt tu bàn
tiinh cùa con ngudi. Nhung bàn tinh con ngudi, xét ve nhu mdt
toàn thè, tbì chi cd mot, màc dù xét ve càc thành phàn, nd là
nhiéu. Luàt là cài thuóc ve ly tri. ma con ngudi chi ed mdt ly tri.
Vi vày chi cd mdt gidi luàt cùa ty nhién'.
2. Su xuàt hién cùa tu tudng thi dan
Vào thè ky XII-XIV, cùng vdi sy phàt trién cùa thuong mai
va thù cdng d mot loai càc nude Tày Àu dién ra qua trình dd thi
boa. Cu dàn nhièu dò thj dà giành dupc dòe làp khòi càc lành
chùa phong kién, bp tich cyc ùng hp triéu dinh phong kién trung
U'cmg tàp quyèn, chóng phong kién dja phuomg càt eù, cbòng lai
tham vpng tiém quyèn cùa nhà thò Thién Chùa giào. Ve trièu
dinh thòi dai này, F. Engels nhàn xét: "Trièu dinh dai biéu cho
tràt ty trong cài khóng tràt ty, dai biéu cho dàn toc dang hình
thành dói làp vdi sy tan rà d càc nude chu hàu ndi loan. Tàt cà
nihung nhàn td càch mang dugc hình thành nén trén nén tàng
plhong kién ày phài phu thudc vào triéu dinh cùng nhu triéu dinh
plhài phy thudc vào hg vày".
Vào thè ky XII, dà xuàt hién càc luàt già - ngù vj - nhiìng
ngudi dà lén tiéng ùng hd triéu dinh trong cupe dàu trarrli ngày
càng tdng chdng lai sy càt eù phong kién va muu toan cùa nhà
thid Thién Chùa giào thàm nhàp vào cdng viéc cùa chinh quyén
quy tdc. F. Engels vach rò: "Cà càc óng vua làn càc thi dàn déu
Xem, Forrest E. Baird: Tuyén làp Danh làc Triél hge, tir Plato dén Derrida,
NXB. Vàn hóa Thóng tin, 2006, tr. 221,
335
tim mgt chò dya vùmg manh ò ding càp dang lem manh là càc
luàt già". Càc luàt già trung eó dà bào ve quyèn lyc tói cao va
dóc làp cùa triéu dinh dya vào luàt pbàp cùa de che La Ma, noi
md y chi cùa Hoàng de dugc coi là dao luàt cao nhàt.
Vói tàc phàm "Nguòi bào ve hoà bình" (1324), Macxili
Paduan - Hiéu truong Truomg Dai hge Tòng hgp Paris cuong
quylt chóng lai càc hge thuyét tbàn quyén, óng coi sy thàm iibàp
cùa nhà thò vào dòi song chinh tri, vào càc cóng viéc nhà nucVc là
nguyén nhàn gay màt ón dinh ó càc quóc già chàu Àu, nhàt là
Italia, khóng eó boa bình. Macxili cho ring nhà thd khdng cd
quyén thàm nhàp vào "cóng viéc ddi thuong". Gido bòi chi eó
quyln rdn day, truyln bd gido ly Thién Chùa giao, nhumg khóng
thè ép buóc chi eó Chùa mdi cd thè trìmg phat nhùmg ngudi vi
pham "luàt Thành", vì Chùa là ngudi dinh ra luàt dd, chù khdng
phài giào hdi. Tu quan niém dd, dng phàn biét giùa thàn luàt va
nhàn thàn luàt (luàt thyc dinh) phài do nhàn dàn làp ra va bg là
ngudi cd quyén lya chgn cho minh mdt vi quàn chù. Ve nhà
nude, theo Macxili, hình thùc nhà nude hoàn hào nhàt là "che dà
quàn chù do bau eù", trong do nhàn dàn thdng qua càc dao luàt
va ty lya chpn vi quàn chù tri vì sudt dòi.
3. Càc phong trào tà giào
Suót chiéu dai Hch su chinh tri nhàn loai ve co bàn eó hai
dòng tu tuòng: phàn dóng va tién bp dói làp nhau, nò thuòc ve
nhiìng giai càp eó Igi ich rat khàc nhau. Phong trào tà giào ò Tày
Àu dugc chia thành hai giai doan: giai do^n tu thè ky X - XIIl;
giai doan XIV - XV.
Càc phong trào tà giào là sy phàn khàng càch mang cùa nhàn
dàn lao dgng cbòng lai sy àp bue, bdc Ipt phong kién vào thdi
336
trung cd. Tà dao thdi trung cd, theo djnh nghìa cùa F. Engels là:
"Su dói làp eó tinh chat càch mang cbòng che dò phong kién"'.
Phong trào tà giào ldn dàu tién bao trùm toàn bd chàu Àu
bàt dàu vào thè ky X d Bungari. Quyén Igi cùa ndng dàn Bungari
bj nò djch dugc thè bién trong phong trào tà giào "tbành thién"
mang tinh chat chóng phong kién. Càc nhà truyén giào tbành
thién tuyén truyén khóng mét mói hge thuyét cùa minh trong giai
càp bj àp bue ó Bungari: "Day cho dóng bào khóng tuàn thù
chinh quyén, - mot nguòi duong thòi cùa phong trào thành thién
viét, - nguyén rùa bpn giàu co, càm thù vua chùa, nguyén rùa càc
toc truong, phé phàn bpn quan lai, coi viéc phyc vy vua chùa là
dòn hèn truóc Chùa va mpi ké nò lé khóng dugc phuc vy cho
óng chù cùa minh".
Duói ành huòng cùa hge thuyét tbành thién, vào thè ky
X - XI dà xuàt hién càc phong trào tà giào cùa quàn chùng lao
dóng ó Bidantin, Xécbia, Bóxnia, Nga Kièp. Hge thuyét thành
thién C ành buòng dàc biét to lón dén càc nuóc Tày Àu, truóc
Ó
hét là dén Bàc Italia va Nam Phàp, noi nò dugc su dyng trong
cuóc dàu tranh chóng nhà thò Tbièn Chùa giào phong kién cùa
thi dàn, nòng tbón va càc nbòm quy toc riéng rè. Giào ly cùa càc
pbài tà giào Tày Àu dén cuòi thè ky XII dà dàn tói chò là mién
Bàc Italia va mién Nam Pbàp bau nhu khóng eòn chju sy kiém
soàt cùa giào bòi. De cbòng lai phong trào tà giào, nhà thò Thién
Chùa giào dà tò chùc hàng loat càc cuòc thàp ty chinh dàn àp rat
dd man, va vào dàu thè ky XIIl dà thiét làp ra toà àn giào bòi de
xét xù nhùmg nguòi chóng giào bòi, càc dòng tu khò hanh
(Domìni'ch va Pbranxit) cùng bàt dàu hình thành tu dò.
K.Marx va FEngcls: Tuyén làp, tiéng Vift, NXB Sv thàt. Ha NQÌ, 1981,
T,I1, tr.206.
337
Vào cuòi thè ky XIV phong trào tà giào lai bùng lèn vó sue
manh mói. Thòi ky này xuàt bién bai bình thùc tà giào chiih là
tà giào thi dàn va tà giào cùa nóng dàn, bình dàn.
Td giào cùa thi dàn thè hién quyén Igi cùa dàn thành thi ^à bò
phàn tiéu quy toc dòi hói "mot giào bòi rè tién" va chù yéu là ihim
vào bpn giào sì, nò tàn eóng vào tài san va dia vi chinh tr cùa
chùng. Tà giào cùa tlridàn ddi hdi phyc hdi che dd don giàn càgiào
hdi Co Ddc nguyén thuy va bài bd càc thày m, càc giàm myc, toà
thành Róma, tdm lai, tit cà mpi thù dàt tién trong giào bòi'.
F. Engels chi rò; "Thù tà giào biéu thi tryc tiép nhu cài cùa
nòng dàn va bình dàn, va hàu nhu lùc nào cùng két hgp vdi Khdi
nghìa, tbì cd tinh chat hoàn toàn khàc hàn... Nd ddi tài ìèo sy
bình ddng cùa dao Co Ddc nguyén thùy giùa nhiìng tbành vién
trong cdng xà tdn giào, cùng nhu ddi cdng nhàn sy bình dàrg dd
nhu là mdt tièu chuàn cà cho càc quan bé dàn sy. Tu "sy bình
ddng giùa nhirng ngudi con cùa Chùa", nd dà rùt ra sy binh làng
cùa càc cdng dàn, vd ngay hdi bay gid, mdt phàn nào cùng rit ra
cà sy bình dàng ve tài sàn"^ .
Mdt trong nhiìng dai dién dàu tién cùa tà gido thi dàn là jiào
su Trudng Dai hpc Tdng hgp Òcxpho Gidn Oaiclip, ngudi vào
cudi thè ky XIV dà chdng lai sy phu thudc cùa nhà thd d Ani vào
gido hodng La Md vd sy thàm nhàp cùa nhà thd vào cdng viéc nhà
nude. Oaiclip phé phàn tdn ti dàng càp trong giào bòi va sygiàu
cd cùa nd, va cho ring nhùng diéu dd trai vdi Kinh Thành.
Md dàu cho phong trào cài càch tdn giào d Tiép là sy >hàn
khàng cùa lan Gùt chdng lai dàc quyèn, dàc Igi cùa giào hdi, Sau
' K. Marx va F. Engels: Tuyén làp, tiéng Viét. NXB Su thàt, Ha Nói, 981,
t.II.tr.207,tr.l78.
338
khi Gùt bj giét bai (nàm 1415) dà dién ra cudc chién tranh ndng
dàn cùa dàn toc Tiép chdng lai quy tdc Due va chinh quyén tdi
cao cùa hoàng de, cuóc chién tranh mang màu sàc tón giào.
Phong trào cùa Gùt it làu sau chia ra hai truong phài. Dàn
thành thi Tiép va gidi quy tdc làp ra phài Trasnich vdi cuomg lình
nliàm xoà bd dàc quyén cùa gidi tàng lù, thù tiéu chinh quyén tdi
cao cùa giào bòi, va thè tue boa (chuyén giao chinh quyén quy toc)
tal san cùa giào bòi va thira nhàn sy dòe làp cùa giào bòi Tiép.
Nhirng dói hói eùa phài Taborit càp tién hon, nò biéu bién
quyén Igi cùa nóng dàn, tièu thj dàn va mot bó phàn tièu quy toc
ó Tiép. Nhùng nguòi Toborit cbòng lai nghi lé nhà thò Tbièn
Chùa giào va dàng càp giào bòi; dóng thòi hg dua ra mot loat
kliàu hiéu chóng phong kién - xoà bò dàc quyén cùa quy toc Due
cùng nhu cùa Tiép, thù tiéu che dò nòng nò va tap djch phong
kién V.V., Phyc hói nhùmg tu tuòng Co Dóc giào so khai, hg
kliàng dinh ring sàp tói thòi ky "vuong quóc ngàn ndm", trong
dd tàt cd mgi nguòi sè bình dàng va cùng nhau giài quyét cóng
viéc chung.
Run sg truóc quy mó ngày càng to lón cùa phong trào
Taborit, nhùng nguòi theo phài Trasnich dà thoà hiép vói giai
càp phong kién cbòng lai hg. Sy phàn bòi này va su màu tbuàn
trong truong pbài Taborit dà dàn tói sy thàt bai cùa hg, song
nhiìng khàu hiéu do hp dua ra, chi it làu sau dugc Tómat Mundo
su dung trong thòi ky cài càch tón giào ò Due.
4. Tu tudng chinh tri cùa thdi dai Phuc hung
Cho dén thè ky XVI, che dò phong kién va bé tu tuòng
chinh tri cùa nò dà buóc vào giai doan khùng hoàng tram trgng.
339
Sy khùng hoàng va bàt dàu tan rà cùa che dò phong kién là mot
hién tugng hgp vói quy luàt phàt trién cùa beh su. Diéu này ducrc
thi hipn ó mgt so diém co bàn sau day:
Truóc hit, sy khùng hoàng cùa chi dò phong kién dugc bàt
diu tu sau càc cuòc chién tranh tòn giào (kéo dai tu ndm 1096
ndm 1270) vd sy xudt hién phat trién cùa cdc dò thj ty do. Nén
kinh ti hdng boa chcrm nò va bàt dàu làm bién dang dàn nén kinh
té ty nhièn.
Cùng vói xuàt hién nén kinh té hàng hoà, càc quan he xd bòi
va giai cip phàt triln nhanh theo buòng bj phàn hoà, sy phàn
còng lao dòng xà bòi ò dò thi trong thòi ky phàt trién vói toc dp
nhanh cùa càc hình thùc cóng truomg thù cóng va ó nóng thòn do
bp phàn nóng ddn hi phd san de làm thay dói bp mdt xd hpi
phuong Tdy vd cùng v' tu
bdn ban diu. Giai doan cd tdm quan trpng ndy dà hdm chùa mdt
nói dung beh su to ldn thè bién sy vuon lén cùa mpt lyc lugng xà
hpi tiln bd - dd là giai cip tu san va ben canh là^bd phàn nhùng
ngudi vd san. Tiéng ndi chung cùa hai bd phan này là tién hành
cupe càch mang xà hdi de thay dói tràt ty phong kién lói thdi, md
ra nhiìng diéu kién cd bào dàm hon cho sy phdt trién cùa beh su.
Duong nhién, vi vùa mdi ra ddi trong Idng che dò phong
kién chua bi syp dò hoàn toàn, giai càp tu san con non yéu ve
mpi màt, va trong nhùng chimg myc nhàt dinh nò phài dya vào
thi lyc phong kién de tìm ra mpt mó hình xà hpi phù hgp vói
quyén lyc cho cà dòi ben. Nhung diéu này khòng phù nhàn tinh
tich cyc trong tu tuòng chinh tri cùa giai càp tu san ma nói dung
340
bao trùm là sy khàng djnh nhùng quyén nàng co bàn cùa con
nguòi, va già tri dich thyc cùa con nguòi hùu san trong cuóc
song thyc tai khi giào ly khòng dù sue de che day bàn chat cùa
che dò phong kién phi nhàn quyén.
Trong khi dò, che dò kinh té tu bàn chù nghìa cùng làm này
sinh bó phàn lao dóng làm thué rat dóng dào. Sy àp bue bóc lòt
tu phia phong kién bào thù va giai càp tu san xào quyét dà buóc
by phàn xà bòi này phài no lyc dàu tranh de tìm ra con duòng
thoàt khòi sy le thuóc nói trén. Tu tuòng chinh trj cùa hp lùc này
cc)n chùa dyng nhiéu nói dung khóng tuòng, màc dàu y nghìa co
bàn van là sy dot phà vào thiét che bóc Ipt.
Nhu vày, tu tuòng chinh trj - phdp luàt ò Tày Àu thòi ky
phong kién khùng hoàng va tan rd chùa dyng hai nói dung chù
yéu: nói dung mang tinh tu san va nói dung mang tinh bình dàn,
va sy xuàt hién nhiimg trào luu tu tuòng chinh trj - phàp luàt dò
dugc bàt dàu tu thòi dai Phyc hung.
Thòi ky Phuc hung theo nghìa hep cùa tu này chinh là mot
phong trào tri thùc bàt dàu vào cuoi thè ky XV, va bành trucmg
manh vào thè ky XVI, nhim xem xét lai nhùng kién thùc cùa
thòi Trung eó, de trò ve vói thòi Thugng eó eó dièn. Nhung theo
nghìa róng, tbì Phuc bung eó co y nghìa khóng nhùng chi khòi
phuc, ma con dya vào quyèn hành cùa Due Giào hoàng trén
phuong dién tinh thàn va dya vào quyén hành cùa Hoàng de trén
phuong dièn tran tyc. Trén phucmg dién tran tue, nhùng quóc già
tbòng nhàt duói che dg quàn chù chuyén che nhu Phàp, Anh vd
Tày Ban Nha, càng ngày càng manh thèm, va càc vua chùa cùa
nhùmg quòc già này càng ngày càng co nhiéu quyén lyc. Trong
khi dò vói sy khàm phà ra chàu My cùa Colomb, va sy khàm phd
341
ra con duòng di tói an dg qua ngò Càp cùa Vasco de Gama co
tàc dòng làm dào lòn nén kinh tè thè giói.
Trén phuong dién tinh thin dàn din cùng bj dào lòn bdi sy
khàm phà ra ngbé in vào cudi thè ky XV.
Thòi dai Phyc hung dugc hiéu là thdi dai cùa nhiìng bién
ddi kinh té - chinh tri - vàn hoà va xà bòi rat sàu sàc cd y nghiia
khing dinh sy ra ddi cùa phuong thùc san xuàt tu bàn chù nghn'a
trong ldng che dò phong kién dà Idi thdi. Khài niém Phyc hmig
(Renaisance) khdng dugc hiéu don thuàn là sy phuc hdi nhìnig
già tri nhàn vdn dà cd tu thdi Hy Lap, va La Md cd dai, mi md
cdn là sy thè hién mdt cdch tdng thè xu hudng phù nhàn nhà thid
va tdn giào, kéu gpi bào ve càc quyén va già tri bàt bién cùaco>n
ngudi vdi tu càch là chù thè sy vàn ddng càc quan he xà id'i.
Cét lòi cùa thdi dai Phyc hung là xu hudng phàt trién xà b^i
dya vào tu tudng nhàn vdn - Humanisme. Tu tudng nhàn vàm
khdng chi thè hién trong càc lình vyc khoa hpc va nghé thaàt,
ma chic chdn nd thè hién sdm nhdt trong tu tudng chinh tr vd
phàp luàt. Bdi tu tudng lue này dà ddng vai trò quyét djnh zho
thàng Igi cùa phuong thùc san xuàt tu bàn chù nghìa khi mi md
chua dù sue de vugt qua nhùng trd ngai cùa che dò phong liém
con tdn tai dai dàng va ludn cd y dd kim hàm sy phàt triér tSt
yéu eùa xà hdi loài ngudi. Tu tudng Phyc hung là tu tudng cu
san. Nd bao hàm mot npi dung xuyén sudt là khing djnh com
ngudi vdi nhùng khàt vpng ty nhién nhàt là dugc tdn tai, djgrc
cd tài san va quyèn bào ve tài san dd trong tình cành ludn toj
tude doat hoàc cd nguy co bj tude doat. Trong lình vyc ly Ijàm
ve nhà nude va phàp luàt, tu tudng Phyc hung thè hién sy Dhiù
nhàn hge thuyét thàn quyén, phù nhàn che dd phong kién piàm
342
dóng va bào thù, thè hién su vuon tdi hoàn thién chinh thè tu
san mot chinh thè dugc eoi nhu là chinh thè hgp ly hon vì nò
bao dàm dugc sy phàt trién cùa xà bòi trén nguyén tàc lày
quyén Igi kinh tè làm co so nén tàng cho su phàt trién dò.
Chinh vì vày, hge thuyét chinh trj xuàt hién vào thòi ky này
dàm nhàn su mang tìm kiém trà lòi hgp ly nhàt cho nhùng vàn
de màu chót cùa thòi dai tu bàn chù nghìa.
Nguòi di dàu trong xu hudng chinh trj ndi trén là Niccolò
Machiavelli (1469-1527). Machiavelli là nhà ngoai giao va nhà
chinh trj tu tudng cùa nude Italia thdi ky vàn nghé Phyc hung.
Òng xuàt tbàn trong mot già dinh quy toc. Cha óng là ngudi yéu
thich nghién cim càc tàc phàm cd dièn, vì thè tu nhd dudi ành
hudng va sy rèn luyén eùa cha, nàm mudi hai tudi dng dd cd thè
dùng chù Latinh viét làcb, hoàn tbành sy nghiép hpc hành cùa
minh tai Dai hpc Pbraleorta.
Cupe ddi chinh tri cùa dng eó lién quan màt thiét dén sy
kiln thiét lai va mot làn nùa bi tiéu diét cùa nude cpng hoà
Phraleorta. Nàm 1495 - 1496, óng làm trg ly vièn cho chinh phù
nude cdng bod. Nàm 1498, dng dugc uy nhiém làm tdng thu ky
thù hai cùa Phraleorta; thàng bay nàm dd lai dugc uy nhiém làm
thu ky "Uy ban mudi ngudi", dudi sy lành dao cùa co quan hành
chinh tdi cao - doàn chàp chinh, phu tràch cdng viéc ngoai giao
va quàn sy, là trg thù dàc lyc cùa ngudi dùng dàu chinh phù.
Nàm 1512, già tdc Matichi dudi sy ùng hd cùa ngudi Tày Ban
Nha dà phàn lai. Ngudi dimg dàu chinh phù tu chùc ra dì, nude
cgng hoà tan rà tu dd. Machiavelli bj chinh phù Matichi bdi mién
mgi chùc vu. Nàm 1513, vdi tdi dà tham già àm muu chdng lai
già tdc Matichi, dng bj bit tdng ngyc, bàn thàn dng gang sue
343
thanh minh ring minh vd tdi, khdng làu sau tbì dugc thà ra. Sau
dd dng àn cu tai mdt ndng trang nhd do cha de lai, sdng mdt cupe
sdng ndng thdn vàt va. Nhung dng vàn khdng bè quèn di ly
tucmg kinh qudc tri thè, kién tri tién hành tìm tòi ve màt ly luàn.
Cupe ddi chinh tri muòi bón ndm cùa óng, dac biét là kinh
nghiém ngoai giao dà eó dnh buòng to lón dói vói tu tuòng chinh
tri cùa óng.
Ndm 1527, nhàn dàn Phraleorta khdi nghìa, mdt làn nùa xua
dudi già toc Matichi, khòi phyc lai nude cdng hoà. Machiavelli
yéu càu khdi phuc lai chùc quan cu nhung khdng dugc, dng làm
bénh rdi màt vdo ndm dd, hudng thg 58 tudi.
Sinh ra tai Italia vào thdi ky phàt trién cyc thinh cùa càc dd
thi ty do va ciing là thdi ky chién tranh tàn khdc giùa càc lành
dia phong kién càt eù. Ngoài ra Italia lùc này cdn phy thudc vào
sy thdng tri cùa quàn ddi Tày Ban nha, Phàp, Due cho nén nhiém
vu chùng minh sy càn thiét phài thdng nhàt qudc già va tàp trung
chinh tri dà dugc Niccolo Machiavelli ddt lén hdng dàu trong hge
thuyét phi tdn gido cùa minh.
Bing phuong phdp beh su so sdnh va kl thùa nhùng quan
niém mang tinh ly luàn cao ve nhd nude vd phdp luàt dà tdn tai
trudc dd, vdi sy ly giài nguyén tic chinh tri eo bdn cùng nhu dya
vào nghién cim mdt càch cd he thdng tình hình xà bòi Italia lùc
bay gid, va cudi cùng vdi tu càch ld nhà ngoai giao xù Florence,
là dai dipn cho nude Italia "Trudng hpc cùa chàu Àu" ve phuong
dién chinh tri, Niccolo Machiavelli dà viét nén mpt cuón sdch
danh tilng vdi tya de "Le Prince". "Le Prince" ("Quàn vuong")
là cuèn sàch dugc viét mgt càch khd cdng phu, nd bao hàm bit
nhùng tu tudng eùa dng va nhà nude va phàp luàt, va "ly thuyit
344
cù£ Machiavelli bau nhu là mot phàn càn bàn cùa thdi dai, thdi
dai Phuc hung"'.
Gidng nhu càc nhà tu tudng thè ky XVI, Niccold
Machiavelli dà tàch viéc nghién cùm ly luàn chinh tri khdi càc
giàJ diéu va luàn ly tdn giào. Theo càch nhàn xét cùa F. Engels
thi tri tue va kinh nghiém. viéc xem xét nhà nude bing càch
nhìn nhàn nhàn bàn dà dua Miaehiavellì dén viéc chimg minh
s!ùc manh là eo sd eùa quyén-và "sue manh" lai dya trén nén
tàng cùa phàp quyén". Machiavelli trd thành mdt trong nhirng
nhà tu tudng tu san xày dung bpc thuyét ve chinh tri nhu mdt
khca hpc dièu hành nhà nude.
Khi luàn ve ngudn góc nhà nude. Machiavelli khàng dinh
abà nude là do con ngudi làp ra chù khdng phài là mdt "tbièn su"
n.àc dd. Nhà nude xuàt hién tu nhu càu cùa con ngudi nhàm bào
V'é quyén Igi vàt chat, vì quyén Igi vàt chat ddng vai trd quan
trgrg trong ddi sdng cùa mgi ngudi, tham chi quan trpng dén
rniù; làm cho ngudi ta cd thè quèn di "viéc bd me minh dang hàp
btói de nhó tói mot tài san eó nguy co bi tuóc doat, dù tài san dò
rSt chóng dàng kl".
Thòi ky Machiavelli viét Quàn vuang dùng vào thòi ky
Itala roi vào tình trang thù trong giàc ngc^ài hét sue nghiém
trprg. Toàn bò bàn dào Italia chia thành nàm quóc già khà lón;
Vucmg quòc Napoli ó phia Nam, cóng quòc Milan ò phia Tày
Biic, nuóc còng hoà Venesia do quy toc thóng tri ó phia Dòng
B;ic, nuóc Cóng hoà ó mién Trung va càt dja cùa Giào hoàng ó
trurg tàm. Quyén lyc thè tyc cùa Giào hoàng mó ròng, trò
' Cnne Brinton. John Christopher. Robert Lee Wolff. Civilization in the West.
New Jersey 1972. p, 56 (Ban djch tiéng Vi?t. NXB Tu sàch kim vàn. 1972).
345
thành mot trong rat nhièu ké thóng trj cùa Italia, bàn thàn óng ta
khóng thè eó lyc lugng de thóng nhàt Italia, nhung co dù lue
lugng de ngdn cdn nhùng ké thóng trj khdc làm viéc dò. Nén
chinh tri ó bàn dào Nam Àu này chia ndm xé bdy, xà hói thòi
nàt qud sue, nguòi Phàp, nguòi Tày Ban Nha va nguòi
Giecmani khòng ngùng xàm nhàp, bóng thyc bién dà tàm
khóng che, thóng tri Italia cùa minh. Nguòi Italia chiù dù su àp
bue cùa chinh sàch bao ngugc va sy tbòng khó do bi ngoai quóc
cuòng quyèn ùc hilp. Nuóc Cóng hoà Phraleorta nhièu làn gap
tai nan va cuóc song chinh tri cùa Machiavelli cùng bièn hoà vó
luòng, khién óng thày rò nhu càu bue thiét cùa viéc thóng nhàt
dàt nuóc Italia va dóc làp ty do dàn toc. Vì vày, dya vào kinh
nghiém chinh tri thyc tien cùa minh, óng dua ra suy nghì, cho
ràng Italia lùc dò, ngoài viéc thyc hành che dò quàn chù chuyén
che ra, khóng con càch nào khàc. Day chinh là bòi cành thòi dai
cùa Quàn vuang.
Nhìn chung, Quàn vuang chù yéu ndi ve dao tri nude vd
thuàt hung bang cùa quàn chù, myc dich chinh là quàn chù hay
ké thdng tri chuyén che loai hình khàc, làm thè nào de cùng ed
dugc dia vi, quyèn lyc cùa minh, ddng thdi làm thè nào de tàng
cudng quyèn lyc, dia vi eùa minh; vàn de trung tàm khdng ngoài
hai màt thù doan chinh tri va bién phàp quàn sy.
Quàn vuang dà phàn biét rÒ ràng càc nuóc quàn chù vói
nhùng loai hình khàc nhau. Vi dy nuóc quàn chù cha truyén con
nói, nuóc quàn chù hòn hgp, nuóc quàn chù mói dua vào nàng
lyc va vù lyc cùa nguòi khàc hoàc do may min md gidnh dugc,
nuóc quàn chù thi dàn va nuóc quàn chù tón giào... Sd dì
Machiavelli phàn biét cy thè nhu thè là vì óng lày sy thàt beh su
làm guong, vùa nói rò hàm nghìa chinh xdc cùa nhùng danh
346
xung này. vira gidi thiéu kinh nghiém giào huàn thành bai eùa
céc nude quàn chù khàe nhau duong thòi: (3ng muón gcri y cho
càc quàn chù thyc hành thóng tri làm thè nào de tham khào noi
theo kinh nghiém Hch su cùa càc nude khàc, két hcrp vdi tinh
hình thyc té nude minh, dinh ra bién phàp thich hgp cho tìmg noi
de xày dyng chinh thè quàn chù thich hgp vdi minh. Diéu này
khòng nghi ngd gì là mot nguyén tàc hàng dàu ma mot quàn chù
tnmg thdi ky dàu dyng nude càn phài suy xét.
Quàn chù dyng nude phài dya vào nàng lyc cùa minh, phài
dàt trpng tàm vào lue lugng cùa minh, eù làm nhu thè, sau này sè
bào dàm dugc dja vi bàn thàn, sè khóng co bao nhièu khó khan.
Day là nguyén tàc thù hai Machiavelli de ra ve viéc quàn chù cùng
eó dia vi quyèn lyc cùa minh. Òng lày hai nguòi Sphutra va Bócbe
làm guong, ca nggi hg dua vào nàng lyc trac tuyét cùa minh, àp
dyng thù doan thich hgp, tu bình dàn nhày mot buóc lén tbành
cóng tuóc Milan. Con nhùmg nguòi dya vào tién bac hoàc do sy
àn thuòmg cùa nguòi khàc ma giành dugc mot quóc già nào dò,
giành dugc chinh quyén tuomg dói de dàng nhumg khóng biét làm
thè nào de giù gin, hon nùa cùng khóng eó khà nàng bào ve dia vi
cùa minh, day là dièu dàng dàn ra de phòng trành.
Quàn vuong khi mói lén ngói vua thuong gap phài càc lyc
lugng phàn khàng hoàc nhùmg con màt càm thù, do dò nén qua
doàn manh me, su dyng bién pbàp bao lyc de giài quyét khóng
dugc, cùng khóng sg gay ra chuyén tàn nhàn va tpi àc khàc. Day
là nguyén tàc thù ba Machiavelli dua ra ve viéc cùng eó dia vi
quyén lue cùa quàn chù. Vì an toàn cùa bàn tbàn va Igì ich cùa
thàn dàn, quàn chù su dung bién phàp bao lyc thich hgp là tàt
yéu. Mgt nguòi Sicilia dya vào phuong phàp tà àe de tién md tu
bình ddn nói day, trò thành quóc vuong mot nuóc, co thè coi là
3-^7
tàm guong thành cóng. Ngoài ra, de bào ve dja vj cùa minh, quàn
chù con phài biét làm viéc xàu nhu thè nào va lùc nào thi càn
làm viéc xàu. Hành vi xàu néu eó thè cùm vdn dugc ddt nude
minh, quàn chù cùng khóng càn phài ty tràch vì nhùng tòi àc
này. Nhung trén mot phuong tién khdc, quàn chù cùng nhàt thiét
phài de phòng khòng nén lam dyng nhàn tu. Bócbe tuy bj coi là
qudn chù tàn nhan nhung sy tàn nhan cùa òng ta lai dem lai
thòng nhàt cho Rumani, khòi phyc lai hoà bình va sy trung tbành
cùa càc dja phuomg. Do dò, quàn chù pbài eó tàm nhìn xa, biét
làm thè ndo de trdnh tói àc co thè làm cho minh màt nuóc, con
phài bào luu nhiìng tói àc sè khóng làm cho minh màt nuóc. De
khién cho thàn dàn doàn két nhàt tri, dóng tàm dóng sue thi
khòng nén chù y dén tòi danh tàn nhàn này, beri vì òng ta khdng
thi dùng bién phàp nhàn tu ddi dàp lai sy hon loan, hung sàt,
cudp bdc làm hai xà bòi. Trén thyc té, quàn chù muén trành tòi
danh tdn nhan cùng khóng eó khd ndng Idm.
Ngoài ba nguyén tic Hèn quan dén viéc cùng eó quyén Igi,
dia vi cùa quàn chù nói trén, cd nhàn qudn chù con phdi co
nhùng pham chat vd tdc phong nào, Quàn vuang ciing eó trình
bay va phàn tich. Cho ring khi mot nude tdi sdn va thè dipn cùa
dai da sd ngudi khdng hi xàm pham tbì nhàn dàn mdi an cu l^c
nghipp. Do dd, vdi tu càch là quàn chù tuyét ddi khdng dugc
tham lam, bà chiém tài san cùa thàn dàn va dàn bd cùa bp, day là
viéc dàc biét din din thù hàn cùa nhàn dàn. Cdn ngàn chdn a dua
ninh bdt, khich lé thin dàn ndi thàng ndi thàt cùng là tàc phong
ma quàn chù sàng suét nén cd, cài này cd thè khiln dng ta khdng
pham sai làm, ddng thdi khién cho bién phàp thdng trj cùa minh
kèt hgp màt thiét vdi thàn dàn.
348
- Xem thêm -
.PDF 
41 
289 
56 
