Tài liệu Cơ sở dữ liệu

PHẠM QUANG TRÌNH C¬ së d÷ liÖu NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI 1 2 LêI NãI §ÇU Cơ sở dữ liệu đang ngày càng được quan tâm nhiều trong lĩnh vực công nghệ thông tin và truyền thông . Môn học Cơ sở dữ liệu không thể thiếu trong chương trình đào tạo Cao đẳng, Đại học, Cao học. Hiện nay đã có nhiều tài liệu về Cơ sở dữ liệu được xuất bản và lưu hành rộng rãi, nhưng các tài liệu Cơ sở dữ liệu có nội dung sát với chương trình đào tạo của một trường đại học, phù hợp với trình độ sinh viên và để làm tư liệu giảng dạy cho giáo viên và học tập cho sinh viên chưa nhiều. Với hy vọng có được một giáo trình phù hợp với chương trình đào tạo sinh viên chuyên ngành Công nghệ Thông tin của của các trường đại học hiện nay, tác giả đã biên soạn giáo trình này. Để hoàn thành tập giáo trình này, tác giả đã cố gắng tích luỹ kinh nghiệm giảng dạy trong nhiều năm, đã tham khảo nhiều tài liệu và ý kiến góp ý của các đồng nghiệp. Tác giả hy vọng rằng đây là một tài liệu học tập tốt của sinh viên và tham khảo cho giảng viên. Nhân dịp này tác giả xin cảm ơn các đồng nghiệp đã giúp đỡ và đóng góp các ý kiến quý báu trong quá trình hoàn thành giáo trình này. Mặc dù đã cố gắng trong công tác biên soạn nhưng chắc chắn rằng giáo trình này vẫn còn một vài thiêú sót. Tác giả mong nhận được sự góp ý của độc giả và các bạn bè đồng nghiệp để giáo trình ngày càng hoàn thiện hơn, phục vụ tốt nhu cầu dạy và học môn học này. Tác giả 3 4 Chương 1. TæNG QUAN VÒ C¥ Së D÷ LIÖU Cơ sở dữ liệu là một môn học nghiên cứu về cách tổ chức, lưu trữ và khai thác dữ liệu. Không có một ứng dụng tin học nào không bao gồm các vấn đề tổ chức, lưu trữ và khai tác dữ liệu. Vì vậy, Cơ sở dữ liệu đóng vai trò hết sức quan trọng trong Công nghệ Thông tin và môn học Cơ sở dữ liệu là không thể thiếu trong chương trình đào tạo ở bậc đại học ngành Công nghệ Thông tin. 1.1. CÁC KHÁI NIỆM CƠ BẢN 1.1.1. Tổ chức dữ liệu theo tệp tin truyền thống Trước đây, khi tin học chưa phát triển, việc tin học hoá quản lý ở các cơ quan, xí nghiệp được thực hiện từng phần riêng lẻ, độc lập với nhau. Chẳng hạn, ở một trường đại học, để phục vụ cho công tác đào tạo và quản lý khoa học, phòng Đào tạo đã tổ chức lưu trữ thông tin về cán bộ giảng dạy, nghiên cứu,... của trường với các thông tin: Họ tên, ngày sinh, học hàm, học vị, chuyên môn, khoa,... Do yêu cầu tổ chức, quản lý giảng dạy và nghiên cứu riêng của từng khoa, các khoa cũng tổ chức lưu trữ hồ sơ của các cán bộ trong khoa mình. Hồ sơ cán bộ ở khoa được trích từ phòng Đào tạo một phần và bổ sung thêm một số các thông tin cần thiết khác. Tương tự như vậy, các bộ phận khác như Phòng Kế toán, Phòng Quản lý khoa học, ... cũng quản lý cán bộ theo một cách riêng. Việc quản lý riêng rẽ như vậy có ưu điểm là thời gian triển khai ngắn, không đòi hỏi đầu tư lớn về vật chất, thiết bị và nhân 5 sự. Tuy nhiên nó có nhược điểm là sự trùng lặp thông tin đã gây ra lãng phí. Hơn nữa, sự trùng lặp đó sẽ dễ dẫn đến việc thiếu nhất quán dữ liệu. Chẳng hạn, tại một thời điểm thông tin về một cán bộ có thể khác nhau trên hai hệ thống của phòng đào tạo và của khoa. Một hạn chế khác của cách quản lý riêng rẽ trên là thiếu sự chia sẻ thông tin giữa các hệ thống, khó mở rộng hệ thống hoặc kết nối các hệ thống thành một hệ thống chung. Để khắc phục những nhược điểm của cách tổ chức dữ liệu theo hệ thống tệp cổ điển, một phương pháp tổ chức dữ liệu mới được đưa ra đó là phương pháp tổ chức dữ liệu thành các Cơ sở dữ liệu. 1.1.2. Cơ sở dữ liệu (Data Base) a) Khái niệm Cơ sở dữ liệu (CSDL) là một tập các dữ liệu về các đối tượng cần quản lý, được tổ chức theo một cơ chế thống nhất, được lưu trữ đồng thời trên các vật mang tin của máy tính điện tử, cho phép đồng thời nhiều người cùng khai thác, sử dụng. Một cách khác ta có thể hiểu Cơ sở dữ liệu là một bộ sưu tập các dữ liệu tác nghiệp được lưu trữ lại và được các hệ ứng dụng của một “xí nghiệp” cụ thể nào đó khai thác, sử dụng. Chương trình ứng dụng 1 . . . NSD 1 . . . Chương trình ứng dụng n NSD n Các chương trình ứng dụng khai thác CSDL Những người sử dụng khai thác CSDL Hình -1: Mô hình cơ sở dữ liệu 6 Tuy nhiên ta phải hiểu rằng một cơ sở dữ liệu không phải chỉ là sự hợp nhất đơn thuần các hệ thống tập tin riêng lẻ mà nó phải được xây dựng một cách có cấu trúc, được quản lý theo một cơ chế thống nhất. b) Các mức của cơ sở dữ liệu + Cơ sở dữ liệu mức vật lý: Bao gồm các tệp dữ liệu trên bộ nhớ thứ cấp (các thiết bị lưu trữ ngoài). Các cấu trúc dữ liệu được mô tả chi tiết. + Cơ sở dữ liệu mức khái niệm: Là sự biểu diễn trừu tượng của cơ sở dữ liệu vật lý. + Khung nhìn (View) : Đây là mức sự trừu tượng nhất của cơ sở dữ liệu. Nó chỉ mô tả một phần của CSDL. Thực chất đây là cách nhìn, quan niệm của từng người sử dụng đối với cơ sở dữ liệu khái niệm. Sơ đồ sau mô tả các mức của cơ sở dữ liệu: Người dùng 1 Khung nhìn 1 Người dùng 2 Khung nhìn 2 Người dùng n Khung nhìn n CSDL khái niệm CSDL vật lý Thể hiện (Instance): Là dữ liệu mô tả đối tượng hiện có trong cơ sở dữ liệu. Lược đồ (Scheme): Lược đồ cơ sở dữ liệu là “bộ khung” của cơ sở dữ liệu. Chẳng hạn, khi xét một cơ sở dữ liệu vật lý được cài đặt trong Hệ quản trị cơ sở dữ liệu trong FOXPRO, lược đồ bao gồm tập các cấu trúc của các tệp DBF cùng với các mối quan hệ giữa chúng. Trong hệ cơ sở dữ liệu MS ACCESS các tệp dữ liệu được đóng gói trong têp MDB. Các mức của lược đồ cơ sở dữ liệu: Lược đồ khái niệm là bộ khung của cơ sở dữ liệu mức khái niệm. Lược đồ vật lý là bộ khung của cơ sở dữ liệu mức vật lý. Khung nhìn được gọi là lược đồ con (Subscheme). 7 1.1.3. Vai trò của cơ sở dữ liệu Cơ sở dữ liệu là một bộ phận không thể thiếu được trong các hệ lưu trữ và tìm kiếm thông tin, các hệ thống quản lý kinh tế, quản lý kho tàng, tư liệu, các hệ thống phục vụ công cộng, ngân hàng, bán vé, thiết kế tự động,... Chẳng hạn vai trò của cơ sở dữ liệu trong việc: + Tổ chức thông tin trong các bài toán khoa học kỹ thuật. + Làm kho dữ liệu trong hệ thống thông tin quản lý. + Tổ chức dữ liệu có cấu trúc phức tạp như các dữ liệu địa lý, thủy văn, môi trường,... đòi hỏi khả năng lưu trữ lớn và tốc độ xử lý nhanh hơn. + Ứng dụng trong các hệ thống hỗ trợ công nghiệp, giảng dạy, đặc biệt là trong lĩnh vực hệ chuyên gia, người máy. + Ứng dụng trong hệ thống đa phương tiện, xử lý tri thức (mối quan hệ giữa các sự kiện, hệ thống câu hỏi). Việc tổ chức các cơ sở dữ liệu nhằm hạn chế sự trùng lặp thông tin, đảm bảo tính nhất quán, tính toàn vẹn của dữ liệu. Cho phép nhiều người cùng chia sẽ thông tin cho các ứng dụng khác nhau nhờ đó tiết kiệm được tài nguyên và tăng hiệu quả khai thác. Tuy nhiên việc tổ chức dữ liệu thành cơ sở dữ liệu làm nảy sinh một số vấn đề cần quan tâm: + Việc đảm bảo sự an toàn của dữ liệu. + Tính chính xác của dữ liệu. + Phải có cơ chế bảo mật và phân quyền. + Vấn đề xử lý cạnh tranh. + Khả năng phục hồi dữ liệu khi cần thiết. + Phải có hệ quản trị cơ sở dữ liệu để tổ chức và khai thác cơ sở dữ liệu. 8 1.1.4. Hệ quản trị cơ sở dữ liệu Hệ quản trị cơ sở dữ liệu là một hệ thống phần mềm giúp người sử dụng tổ chức và khai thác cơ sở dữ liệu một cách có hiệu quả. Một số hệ quản trị CSDL được sử dụng rộng rãi là FOXPRO, ACCESS, Oracle, SQL,... Một hệ quản trị cơ sở dữ liệu có các chức năng: Mô tả dữ liệu, tìm kiếm dữ liệu, cập nhật dữ liệu, chuyển hoá dữ liệu, điều khiển tính toàn vẹn của dữ liệu, quản lý các giao tác và an toàn của dữ liệu. Trong các chức năng đó, ba chức năng sau đây là cơ bản nhất: Mô tả dữ liệu, cập nhật dữ liệu, tìm kiếm dữ liệu. Để thực hiện các chức năng trên, hệ quản trị CSDL trang bị 3 ngôn ngữ con tương ứng: Ngôn ngữ mô tả dữ liệu: Cho phép khai báo cấu trúc dữ liệu, mô tả các mối liên kết, cung cấp các quy tắc áp đặt lên dữ liệu. Ngôn ngữ thao tác dữ liệu: Cho phép cập nhật dữ liệu, khai thác dữ liệu theo nhiều mục đích khác nhau. Ngôn ngữ con truy vấn dữ liệu: Nhằm hỗ trợ cho việc tìm kiếm, truy vấn. Để hiểu rõ hơn về hệ QTCSDL, ta có thể xem cơ sở dữ liệu như là một kho dữ liệu. Người quản trị cơ sở dữ liệu là người quản trị kho, có trách nhiệm quản lý và theo dõi toàn bộ các hoạt động của kho: (1) Nhập kho (Nạp dữ liệu vào) (2) Loại bỏ hàng hỏng (Xoá dữ liệu) (3) Sửa chữa hàng trong kho (Sửa dữ liệu) (4) Xây kho mới (Tạo lập cơ sở dữ liệu) (5) Xuất kho (Tìm kiếm và kết xuất dữ liệu) (6) Bảo trì kho (Bảo trì dữ liệu). Khi đó toàn bộ hệ thống máy móc thiết bị, kho tàng, quy định, hướng dẫn phục vụ các thao tác tạo nên hệ quản lý kho. Tương tự, các chương trình máy tính, các cơ sở dữ liệu và các quy tắc tạo nên hệ QTCSDL. 9 Hệ cơ sở dữ liệu. Một hệ CSDL gồm 4 phần: (1) CSDL hợp nhất: Bao gồm tất cả các dữ liệu của một "Doanh nghiệp" (Enterprise) được hợp nhất lại sao cho tính dư thừa dữ liệu là tối thiểu. Những người sử dụng và các chương trình ứng dụng cùng sử dụng chung CSDL đó. (2) Người sử dụng (USER): Là những người có nhu cầu truy nhập vào CSDL để thực hiện một thao tác nào đó. Có 3 lớp người sử dụng: 1. Người dùng cuối (End_User): Những người làm việc tại các trạm cuối (Teminal). 2. Người Programer). viết chương trình ứng dụng (Application 3. Người quản trị CSDL (DBA): Đây là lớp người quan trọng, có nhiệm vụ: + Quyết định nội dung thông tin của CSDL. + Quyết định cấu trúc lưu trữ và chiến lược truy cập. + Kiểm soát thẩm quyền và kiểm tra tính đúng đắn của dữ liệu. + Xác định chiến lược sao chép, phục hồi. Lớp người này thường được cung cấp một số chương trình hỗ trợ để phục vụ cho công việc quản trị. (3) Phần mềm của hệ (DBMS: Data Base Management System): Hệ QT CSDL. (4) Phần cứng: Bao gồm các thiết bị nhớ thứ cấp được sử dụng để lưu trữ CSDL. Phân loại các hệ cơ sở dữ liệu: + Các hệ CSDL tập trung: Trong các hệ CSDL tập trung, các dữ liệu được tập trung ở một trạm. Người sử dụng có thể truy nhập dữ liệu từ các trạm khác thông qua các phương tiện truyền thông. Các hệ CSDL tập trung có các dạng sau: Hệ CSDL cá nhân (1) Hệ CSDL trung tâm (2) Hệ CSDL khách chủ (3) 10



2

3



Personal computer CSDL 1 Center computer CSDL Server CSDL Client Client Client/Server Client + Các hệ CSDL phân tán: Trong các hệ CSDL phân tán, các dữ liệu được trải trên nhiều trạm khác nhau và các dữ liệu địa phương có quan hệ với nhau. 11
CSDL
CSDL Trạm 1 Trạm 2 Mạng truyền thông
CSDL Trạm 3
CSDL Trạm 4 1.2. CÁC MÔ HÌNH DỮ LIỆU 1.2.1. Mô hình hoá trong tin học Mô hình hoá trong tin học là sự xác lập tương quan giữa các đặc trưng, thuộc tính của đối tượng (trong thế giới thực) với các phần tử của một tập cho trước sao cho các thông tin của các phần tử này trong quá trình “vận động” luôn phù hợp với sự vận động của đối tượng được mô hình hoá. 12 1.2.2. Các mô hình dữ liệu Mô hình dữ liệu là sự hình thức hoá bởi một tập ký hiệu để mô tả dữ liệu và một tập các phép toán được sử dụng để thao tác các dữ liệu này. Mỗi mô hình dữ liệu đặc trưng cho một phương pháp tiếp cận dữ liệu của người phân tích-thiết kế. Sau đây là một số mô hình dữ liệu được sử dụng phổ biến hiện nay: + Mô hình thực thể liên kết. + Mô hình quan hệ. + Mô hình hướng đối tượng. 1.2.2.1. Mô hình thực thể liên kết (E-R) Mô hình thực thể liên kết được xây dựng dựa trên cơ sở nhận thức về thế giới thực, bao gồm một tập các đối tượng cơ sở được gọi là các thực thể và một tập các liên kết giữa các đối tượng (thực thể) đó. Mô hình E-R cho phép ta thiết kế lược đồ dữ liệu khái niệm, chưa quan tâm đến các yếu tố vật lý của CSDL. Để hiểu về mô hình E-R, ta tìm hiểu một số khái niệm cơ bản sau: a) Thực thể và kiểu thực thể Thực thể: Là một đối tượng cụ thể hay trừu tượng mà ta muốn mô tả để đưa vào CSDL. Ví dụ. Khi quản lý sinh viên của nhà trường, ta có các thực thể: Lê Anh, Trần Trung Khoa CNTT, Khoa Kinh tế Kiểu thực thể: Bao gồm tập các thực thể được mô tả theo cùng một cấu trúc. Nói một cách khác kiểu thực thể là tập hợp các thực thể có cùng các tính chất. Ví dụ. Khi quản lý sinh viên của nhà trường, ta có các kiểu thực thể: Sinh viên Khoa 13 Các kiểu thực thể được biểu diễn bằng hình chữ nhật, bên trong ghi tên của kiểu thục thể. b)Thuộc tính và khóa của tập thuộc tính. Thuộc tính: Thông thường khi mô tả một đối tượng, ta mô tả một số đặc trưng của đối tượng đó. Chẳng hạn, khi mô tả Sinh viên Nguyễn An, ta mô tả: Mã SV: 1 Họ tên: Nguyễn An Ngày sinh: 10-10-1992 Quê quán: Đống đa, Hà nội Mỗi đặc tính của các kiểu thực thể được gọi là một thuộc tính. Ví dụ: Kiểu thực thể Sinh viên có các thuộc tính: Mã SV, Họ tên, Ngày sinh, Quê quán. Thông thường, khi mô tả các đối tượng ta lựa chọn các thuộc tính sao cho việc quản lý đối tượng đáp ứng được yêu cầu của việc quản lý và nó giúp ta phân biệt được các đối tượng với nhau thông qua tập thuộc tính đó. Các thuộc tính của kiểu thực thể được liệt kê cùng với kiểu thực thể. Sinh viên MaSV Hoten Ngaysinh Quequan Khóa của tập thuộc tính: Tập con tối thiểu của tập thuộc tính mà giá trị của nó giúp ta xác định duy nhất một đối tượng được gọi là khóa của tập thuộc tính đó. Trong sơ sồ liên kết thực thể, các thuộc tính khóa thường được gạch chân. 14 c) Liên kết thực thể Liên kết thực thể: Là mối liên kết có ý nghĩa về quản lý giữa các thực thể trong các kiểu thực thể. Các liên kết giống nhau tạo thành một kiểu liên kết. Giữa các kiểu thực thể có các kiểu liên kết sau: Liên kết một-một (1-1) Hai kiểu thực thể A và B có liên kết 1-1 với nhau nếu mỗi thực thể thuộc kiểu A liên kết với nhiều nhất một thực thể thuộc kiểu B và ngược lại. Biểu diễn: A B Để kiểu thực thể A và kiểu thực thể B có thể liên kết 1-1 với nhau, khóa của A phải có trong B hoặc ngược lại. Ví dụ: THISINH SBD Hoten Ngaysinh Quequan Sophach DIEMTHI Sophach Diem Liên kết một-nhiều (1-N) Kiểu thực thể A có liên kết 1-N với kiểu thực thể B nếu mỗi thực thể thuộc kiểu A có thể liên kết với nhiều thực thể thuộc kiểu B, còn mỗi thực thể thuộc kiểu B liên kết với nhiều nhất một thực thể thuộc kiểu A. Biểu diễn: A B Để kiểu thực thể A liên kết 1-N với kiểu thực thể B, khóa của A phải có trong B. Ví dụ: 15 SINHVIEN KHOA Makh Tenkh Vitri Truongkh SoDT MaSV Hoten Ngaysinh Quequan Makh (3) Liên kết nhiều-nhiều (N-N) Hai kiểu thực thể A và B có liên kết N-N với nhau nếu mỗi thực thể thuộc kiểu A có thể liên kết với nhiều thực thể thuộc kiểu B và ngược lại. Biểu diễn: A B Đối với các liên kết N-N thường được chuyển thành các liên kết 1-N để thuận lợi trong việc quản lý bằng việc đưa vào kiểu thực thể trung gian. Kiểu thực thể trung gian chứa kháo của cả hai kiểu thực thể. A AB Ví dụ: MATHANG MaMH TenMH DVTinh Dongia NHACC MaNCC MaMH …. B NHACC MaNCC TenNCC DiachiNCC TaikhoanNCC DienthoaiNCC Sơ đồ liên kết thực thể: Sơ đồ liên kết thực thể gồm 3 phần: Kiểu thực thể, Các thuộc tính, Các liên kết thực thể. Ví dụ. 16 §hµng CT-§hµng SH-Đơn SH-NCC Ngày_ĐH NCC SH-Đơn Mã_MH SLượng M-hµng SH-NCC, Tên-NCC ĐC-NCC Mã-MH Tên_MH ĐVT Đơngiá 1.2.2.2. Mô hình dữ liệu quan hệ Mô hình quan hệ lần đầu tiên được E. F. Codd - một nhân viên của hãng IBM đề xuất vào năm 1970. Mô hình quan hệ có cơ sở lý thuyết vững chắc và đang được sử dụng rộng rãi trong việc phân tích và thiết kế cơ sở dữ liệu. Một số khái niệm chính được sử dụng trong mô hình quan hệ: Quan hệ, thuộc tính, bộ, khóa,... Chúng ta sẽ xem xét kỹ hơn mô hình này trong chương sau. Một số đặc điểm của mô hình quan hệ: - Có cơ sở Toán học chặt chẽ, cho phép áp dụng rộng rãi các công cụ đại số và logic, đặc biệt là đại số quan hệ. - Khá tự nhiên, gần với quan niệm thông thường của người sử dụng. - Ngôn ngữ rõ ràng, dễ học, dễ hiểu. - Đảm bảo tính an toàn dữ liệu, có thể đặt mật khẩu truy cập ở nhiều mức: Mức quan hệ, mức thuộc tính, mức bộ. - Dễ cập nhật tới các đơn vị dữ liệu. - Dễ đảm bảo tính độc lập dữ liệu. 1.2.2.3. Mô hình dữ liệu hướng đối tượng Mô hình hướng đối tượng dựa trên cách tiếp cận hướng đối tượng bao gồm các khái niệm: Đối tượng, lớp, phương thức, tính 17 kế thừa,... Đặc tính nổi bật của phương pháp pháp tiếp cận này là tính đóng gói các dữ liệu, tính đa hình, tái sử dụng,... Hiện nay, chưa có nhiều hệ quản trị cơ sở dữ liệu cài đặt theo mô hình này nên nó chưa được ứng dụng rộng rãi. Trên đây là một số mô hình dữ liệu. Mỗi mô hình đều có những ưu điểm, nhược điểm khác nhau. Tuy nhiên trong giáo trình này, chúng ta sẽ chỉ đi sâu tìm hiểu mô hình quan hệ. Để hiểu thêm về mối quan hệ giữa các mô hình, độc giả có thể tìm hiểu thêm về cách biến đổi sơ đồ E-R sang các sơ đồ khác trong các tài liệu tham khảo. 1.2.3. Tính độc lập dữ liệu Tính độc lập dữ liệu là tính bất biến giữa các hệ ứng dụng đối với các thay đổi trong cấu trúc lưu trữ và chiến lược truy cập dữ liệu. 1.3. NGÔN NGỮ DỮ LIỆU Ngôn ngữ là phương tiện để giao tiếp giữa Người - Người, Người - Máy hoặc Máy - Máy. Ngôn ngữ tự nhiên là ngôn ngữ của những bộ tộc người được phát triển và hoàn thiện kể từ khi xuất hiện con người nguyên thủy đầu tiên. Nó được thể hiện qua tiếng nói, chữ viết hoặc cử chỉ, động tác và tuân theo các quy tắc nhất định gọi là ngữ pháp. Ngôn ngữ hình thức là tập hợp các ký hiệu và quy định do con người đặt ra. Trong tin học đó là ngôn ngữ giao tiếp giữa người với máy, giữa máy với máy. Các hệ cơ sở dữ liệu bao giờ cũng cung cấp một ngôn ngữ hình thức làm công cụ giao tiếp giữa người sử dụng với hệ thống được gọi là ngôn ngữ dữ liệu. Các ngôn ngữ dữ liệu thường bao gồm 3 lớp ngôn ngữ con sau đây, ứng với 3 chức năng của các hệ quản trị cơ sở dữ liệu là: Mô tả, cập nhật và tìm kiếm dữ liệu. 18 - Ngôn ngữ con mô tả dữ liệu (Data definition language DDL): Ngôn ngữ con mô tả dữ liệu nhằm đáp ứng chức năng mô tả dữ liệu của hệ quản trị cơ sở dữ liệu. - Ngôn ngữ con cập nhật dữ liệu (Data update language DUL): Ngôn ngữ con cập nhật dữ liệu nhằm đáp ứng chức năng cập nhật dữ liệu của hệ quản trị cơ sở dữ liệu. - Ngôn ngữ con truy truy vấn (Query language - QL): Ngôn ngữ con truy vấn nhằm đáp ứng chức năng tìm kiếm dữ liệu của hệ quản trị cơ sở dữ liệu. CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP 1. Trình bày các khái niệm: Cơ sở dữ liệu, hệ quản trị cơ sở dữ liệu. 2. Nêu các mô hình dữ liệu. 3. Khái niệm về tính độc lập dữ liệu. 19 20