Tài liệu đặc trưng phóng sự vũ trọng phụng

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 TRẦN THỊ HUYỀN ĐẶC TRUNG PHÓNG SỰ VŨ TRỌNG PHỤNG Chuyên ngành: Lí luận văn học Mã số: 60 22 01 20 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. TÔN THẢO MIÊN THÁI NGUYÊN - 2012 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành Luận văn Thạc sĩ của mình, em xin gửi lời cảm ơn chân thành tới các thầy cô phòng sau đại học trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 đã tạo điều kiện cho em trong suốt quá trình học tập và hoàn thành Luận văn Thạc sĩ. Em xin gửi lời cảm ơn tới PGS.TS Tôn Thảo Miên – người trực tiếp chỉ bảo, hướng dẫn em trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành Luận văn Thạc sĩ. Cuối cùng, tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã động viên, khuyến khích tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Xin chân thành cảm ơn. Bắc Giang, ngày 08 tháng 12 năm 2012 Tác giả Trần Thị Huyền LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực và không trùng lặp với các đề tài khác. Các thông tin trích dẫn trong luận văn đã được chỉ rõ nguồn gốc. Bắc Giang, ngày 08 tháng 12 năm 2012 Tác giả Trần Thị Huyền MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU .................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1 2. Lịch sử vấn đề ................................................................................................. 2 2.1. Thời kỳ trước cách mạng tháng Tám: ....................................................... 2 2.2. Sau cách mạng tháng Tám đến trước đổi mới. .......................................... 4 2.3. Thời kỳ 1986 đến nay ............................................................................... 5 3. Mục đích nghiên cứu ....................................................................................... 7 4. Nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................................... 7 5. Đối tượng phạm vi nghiên cứu. ....................................................................... 8 5.1. Đối tượng . ............................................................................................... 8 5.2. Phạm vi nghiên cứu. ................................................................................. 8 6. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 8 7. Đóng góp của luận văn .................................................................................... 8 8. Cấu trúc luận văn ............................................................................................ 9 PHẦN NỘI DUNG .............................................................................................. 10 CHƯƠNG 1. THỂ LOẠI PHÓNG SỰ VÀ VỊ TRÍ CỦA VŨ TRỌNG PHỤNG TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM HIỆN ĐẠI ..................................................... 10 1.1. Một số vấn đề lý luận về thể loại ................................................................ 10 1.1.1. Xung quanh khái niệm phóng sự ......................................................... 10 1.1.2. Đặc trưng cơ bản của thể loại phóng sự ............................................... 12 1.1.2.1. Tính chân thực ............................................................................. 13 1.1.2.2. Tính thời sự .................................................................................. 14 1.1.2.3. Tính khái quát .............................................................................. 14 1.1.2.4. Tính vấn đề .................................................................................. 15 1.1.2.5. Sự xuất hiện của cái tôi trần thuật ................................................. 15 1.1.3. Phóng sự báo chí, phóng sự văn học .................................................... 17 1.2. Diện mạo của phóng sự Việt Nam .............................................................. 20 1.3. Vị trí vủa Vũ Trọng Phụng trong văn học Việt Nam hiện đại...................... 25 1.3.1. Hoàn cảnh lịch sử xã hội nhân tố trực tiếp ảnh hưởng đến sáng tác của Vũ Trọng Phụng............................................................................................ 25 1.3.2. Cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của Vũ Trọng Phụng .......................... 28 1.3.2.1. Cuộc đời của Vũ Trọng Phụng ..................................................... 28 1.3.2.2. Sự nghiệp sáng tác ....................................................................... 30 1.3.3. Những đóng góp của Vũ Trọng Phụng trong văn học Việt Nam hiện đại. .. 32 1.3.3.1. Hoàn thiện diện mạo thể loại của văn học hiện thực phê phán. ..... 32 1.3.3.2. Tái hiện những mặt trái của xã hội thực dân nửa phong kiến. ....... 35 1.3.3.3. Sự nhạy cảm trước những vấn đề xã hội và thái độ của nhà văn với chế độ xã hội đương thời. .............................................................................. 37 CHƯƠNG 2. VẤN ĐỀ PHẢN ÁNH HIỆN THỰC TRONG PHÓNG SỰ VŨ TRỌNG PHỤNG ................................................................................................. 43 2.1. Mảng hiện thực đen tối qua phóng sự Vũ Trọng Phụng. ............................. 43 2.1.1. Phóng sự Vũ Trọng Phụng dựng lên bức tranh về thế giới cờ gian bạc bịp.. 45 2.1.2 Nạn mại dâm – cái “ung nhọt” khó trị. ................................................ 55 2.1.3. Vấn nạn cơm thầy cơm cô ở đô thị Việt Nam dưới góc nhìn của Vũ Trọng Phụng. ................................................................................................ 69 2.1.4. Nạn tham nhũng, một “công lệ” của giới quan nha .............................. 74 2.2. Một xã hội đang trên đà tha hóa .................................................................. 78 2.1.1. Những kẻ mất hết nhân tính vì cờ bạc bịp ............................................ 79 2.2.2. Sự tha hóa của những con người “dưới đáy”xã hội. ............................. 82 2.2.3. Giới ông chủ, bà chủ, giới quan nha độc ác đểu giả. ............................ 86 CHƯƠNG 3. MỘT SỐ PHƯƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT TRONG PHÓNG SỰ VŨ TRỌNG PHỤNG .......................................................................................... 90 3.1. Nghệ thuật sử dụng “tít” ............................................................................. 90 3.2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật. ................................................................... 93 3.3. Ngôn ngữ nghệ thuật .................................................................................. 99 3.3.1. Ngôn ngữ đời thường mang mầu sắc khẩu ngữ. ................................... 99 3.3.2. Nghệ thuật sử dụng tiếng lóng ........................................................... 105 3.3.3. Đặc sắc trong cách dựng đối thoại. .................................................... 108 3.3.4. Ngôn ngữ hiện đại và những cách tân về câu văn .............................. 112 3.4. Xu hướng tiểu thuyết hóa trong phóng sự Vũ Trọng Phụng. ..................... 116 KẾT LUẬN ........................................................................................................ 125 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................. 127 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Vũ Trọng Phụng là một cây bút tiêu biểu, là một nhà văn có vị trí quan trọng trong văn học Việt Nam nói chung và văn học hiện thực phê phán nói riêng. Ngay từ khi mới xuất hiện, Vũ Trọng Phụng đã trở thành một khuôn mặt “lạ” trên văn đàn, nhưng cũng chính vì cái lạ, cái dữ dội và quyết liệt ấy mà cả cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của ông chất chứa đầy “giông tố”, đã có rất nhiều cuộc tranh luận gay gắt về tác phẩm và tư tưởng của Vũ Trọng Phụng. Chỉ với thời gian chưa đầy 10 năm cầm bút, làm báo và viết văn, bằng tài năng và sức lao động nghệ thuật không mệt mỏi của mình, Vũ Trọng Phụng đã vươn tới những đỉnh cao rực rỡ cả trong sự nghiệp văn chương và báo chí. Tám tiểu thuyết và 7 thiên phóng sự xuất sắc đã đưa ông lên vị trí một “tiểu thuyết gia trác tuyệt” trên địa hạt văn chương và “Ông vua phóng sự đất Bắc” trong làng báo. Phóng sự là thể loại mà Vũ Trọng Phụng đã gặt hái được thành công trên cả hai phương diện nội dung và hình thức nghệ thuật. Vì thế tìm hiểu đặc trưng phóng sự Vũ Trọng Phụng là một cách để hiểu rõ hơn tài năng và đóng góp của nhà văn đối với thể loại nói riêng và trào lưu văn học hiện thực phê phán nói chung. Trong các thể loại văn học, phóng sự là thể loại chiếm ưu thế trong việc đi sâu bám sát các vấn đề của đời sống xã hội, các nhà văn đã len lỏi vào từng ngõ ngách của đời sống hiện thực và phản ánh được bức tranh xã hội rộng lớn. Là một nhà báo xuất sắc, Vũ Trọng Phụng đã tìm thấy mảnh đất để phát huy tài năng của mình trong nghề báo đó là phóng sự. Các phóng sự của ông mang sức khái quát cao và có giá trị tố cáo sâu sắc, mạnh mẽ. Chính vì thế so với Tam Lang, Vũ Đình Chí, Tiêu Liêu Vũ Bằng, Vũ Trọng Phụng là người đến sau, là đàn em nhưng ông đã bỏ xa Tam Lang, Tiêu Liêu bởi tài năng đặc biệt sắc sảo, bản lĩnh nghệ thuật già dặn trong việc sử dụng ngôn từ, hình ảnh, mà qua những ngôn từ ấy, hình ảnh ấy, mặt trái của hiện thực xã hội Việt Nam những năm đầu thế kỷ XX đã bị phơi trần với đầy rẫy những tệ nạn xấu xa và đến nay vẫn là những vấn đề xã hội nóng bỏng. Tìm hiểu đặc trưng phóng sự Vũ Trọng Phụng là tìm hiểu những đặc điểm về nội dung và phong cách nghệ thuật phóng sự của người có công lớn đưa thể loại này phát triển . 2 Thêm một lý do nữa là trong nhà trường phổ thông, học sinh chỉ được tiếp nhận Vũ Trọng Phụng qua thể loại tiểu thuyết, còn các phóng sự thì rất ít được tiếp cận. Việc tìm hiểu phóng sự của ông là một cách để có cái nhìn toàn diện hơn về tài năng văn học lớn của trào lưu hiện thực phê phán nói riêng và văn học Việt Nam nói chung, góp phần vào quá trình dạy và học văn có hiệu quả. Với những lý do trên, chúng tôi đã chọn đề tài “Đặc trưng phóng sự Vũ Trọng Phụng” để làm luận văn. Với đề tài này, hy vọng sẽ góp thêm một tiếng nói khẳng định tài năng và vị trí của Vũ Trọng Phụng trong nền văn học dân tộc. 2. Lịch sử vấn đề Vũ Trọng Phụng được xem là một hiện tượng văn học độc đáo và phức tạp trong nền văn học Việt Nam. Ngay từ những tác phẩm đầu tiên ông đã được giới nghiên cứu phê bình quan tâm. Người ta tranh luận về ông ngay khi ông còn sống và người ta càng biết nhiều về ông sau khi ông qua đời. Phóng sự là một trong những thể loại làm nên tên tuổi của Vũ Trọng Phụng. Xung quanh phóng sự của ông có nhiều đánh giá khác nhau. Do phạm vi của luận văn chúng tôi không có điều kiện trình bày tất cả các công trình mà chỉ xin điểm lại một số ý kiến phê bình, nghiên cứu về Vũ Trọng Phụng và thể loại phóng sự theo trình tự thời gian. 2.1. Thời kỳ trước cách mạng tháng Tám: Nếu như Tam Lang là người khởi đầu nghiệp phóng sự thì Vũ Trọng Phụng được xem là người đưa phóng sự Việt Nam giai đoạn 1930­1945 đến đỉnh cao. Ngay từ khi xuất hiện giữa làng văn vào những năm 1930 của thế kỷ XX, Vũ Trọng Phụng đã thu hút được sự chú ý của các nhà phê bình nghiên cứu và độc giả với sự xuất hiện hàng loạt các phóng sự như: Cạm bẫy người (1933); Kỹ nghệ lấy Tây (1934); Cơm thầy cơm cô (1936); Lục sì (1937); Một huyện ăn Tết (1938);…Sự xuất hiện các phóng sự của Vũ Trọng Phụng đã khiến người đọc và giới phê bình lúc đó thấy rõ tài năng xuất chúng của ông. Trong lời tựa cuốn Kỹ nghệ lấy Tây, Phùng Tất Đắc đã ca ngợi “Ngòi bút phóng sự của ông Vũ Trọng Phụng đã nói tới một độ rất cao trong nghệ thuật. Cuốn sách này….vào hàng những công trình ảnh hưởng xa rộng hơn, những công trình có thể vạch phương hướng cho văn nghệ, những công trình giúp được tài liệu cho đời sau khảo xét về buổi này”  12; 9 . 3 Lê Tràng Kiều trong văn học tạp chí số 4 ra ngày 8/6/1935 với tiêu đề “Một trong những nhà văn hiện thực mở đầu cho nghề phóng sự ở nước ta”. Ở bài này người viết đã đánh giá rất cao phóng sự đầu tay “Cạm bẫy người” của Vũ Trọng Phụng, coi đó là “bước đầu vẻ vang” là “kết quả tốt đẹp” trở thành động lực chính khiến Vũ Trọng Phụng hướng ngòi bút của mình sang địa hạt của báo chí và đã gặt hái được nhiều thành công. Trong bài “Địa vị Vũ Trọng Phụng trong văn học Việt Nam cận đại” đăng trên báo Tao Đàn ­ số đặc biệt về Vũ Trọng Phụng, tháng 12­1939, Trương Tửu­ một người bạn thân thiết đã nhận xét về bốn thiên phóng sự nổi tiếng của Vũ Trọng Phụng: Cạm bẫy người, Cơm thầy cơm cô, Kỹ nghệ lấy Tây và Lục sì là “Bốn quyển kiệt tác” đặt nền móng đầu tiên cho nghệ thuật phóng sự Việt Nam. Thưởng thức tác phẩm phóng sự dưới góc độ phản ánh thời đại, nhà văn Phùng Tất Đắc, Mai Xuân Nhân đã coi Kỹ nghệ lấy Tây của Vũ Trọng Phụng như là một kiệt tác. Trên báo Tràng An (in lại trên Hà Nội mới số 42 ngày 21/10/1936), Mai Xuân Nhân đánh giá cao Kỹ nghệ lấy Tây, khẳng định giá trị, tài năng viết phóng sự của Vũ Trọng Phụng: “Kiệt tác ấy đã đưa ông Vũ Trọng Phụng đến con đường bổn phận của một nhà cầm bút sống trong cái tình thế trầm trọng của một thời đại khó khăn, rối rít và đã xô lối phóng sự xứ này bước được một bước dài rất vẻ vang” 42. Và chính Mai Xuân Nhân trong bài báo này đã trao cho Vũ Trọng Phụng danh hiệu “Ông vua phóng sự đất Bắc”. Song song với ngợi ca Vũ Trọng Phụng là sự chê trách, công kích lên án dữ dội lối văn chương của ông. Tiêu biểu cho luồng ý kiến này là: Thái Phỉ và Nhất Chi Mai (Nhất Linh) trên tờ Tin văn (tháng 5­1936), Thái Phỉ lên án loại văn sĩ “Viện cái chủ nghĩa tả chân” để tả cảnh dâm uế một cách táo bạo. Dưới bút danh Nhất Chi Mai, ngày 21/3/1937, Nhất Linh viết bài ý kiến một người đọc dâm hay không dâm để đả kích đích danh “Nhà văn Vũ Trọng Phụng, tác giả thiên phóng sự Lục Sì ở báo Tương lai”  25 . Với những chuyện hiếp dâm, làm đĩ, ăn cắp, bạc bịp, làm tiền…những con số cụ thể ở nhà Lục Sì, Vũ Trọng Phụng bị Nhất Linh tỏ thái độ phẫn uất, tức tối bởi lối văn chương “đen tối”, “Một nhà văn nhìn thế gian qua cặp kính đen”  34 . 4 Vũ Trọng Phụng đã dùng hai bài văn bút chiến: Thư ngỏ cho ông Thái Phỉ, chủ bút báo tin văn về bài “Văn chương dâm uế” đăng ở Hà Nội báo ngày 29 tháng 3 năm 1936 và bài “Để đáp lời Báo ngày nay: Dâm hay không dâm” đăng trên báo Tương Lai ngày 25/3/1937, bầy tỏ nhân sinh quan cũng như quan điểm làm văn của mình là “tả thực cái xã hội khốn nạn, công kích cái xa hoa dâm đãng của bọn người có nhiều tiền, kêu ca những sự thống khổ của dân nghèo bị bóc lột, bị áp chế, bị cưỡng bức, muốn cho xã hội công bình hơn nữa”. Và Vũ Trọng Phụng khẳng định: “Tôi và các nhà văn cùng chí hướng như tôi, muốn tiểu thuyết là sự thật ở đời”  13; 919. Với quan điểm nói rõ, nói thẳng sự thật, Vũ Trọng Phụng đã coi mình không những là một nhà văn mà còn là một nhà báo có trách nhiệm không những miêu tả hiện thực xã hội mà còn vạch rõ mặt trái của xã hội. Nhưng với cách viết táo bạo, ông đã không nhận được sự đồng tình, ủng hộ của một bộ phận dư luận đương thời. 2.2. Sau cách mạng tháng Tám đến trước đổi mới. Năm 1949, trong Hội nghị tranh luận văn nghệ tại Việt Bắc, nhà thơ Tố Hữu đã trân trọng nói về công lao của Vũ Trọng Phụng: “…Cách mạng cảm ơn Vũ Trọng Phụng đã vạch rõ cái thực xấu xa thối nát của xã hội”  22; 157. Năm 1956,1957, người ta lại quan tâm nhiều đến Vũ Trọng Phụng, nhiều nhà nghiên cứu đã bàn về sự nghiệp văn chương của ông đặc biệt là thành tựu phóng sự của ông. Theo nhà văn Nguyên Hồng thì phóng sự Cạm bẫy người là tác phẩm mở đầu của khuynh hướng văn học hiện thực và “Với hai thiên phóng sự đặc biệt Cơm thầy cơm cô và Lục sì và hai tiểu thuyết Giông tố và Số đỏ, Vũ Trọng Phụng đã làm chuyển động cả dư luận văn học bấy giờ, dơ cao thêm ngọn cờ hiện thực, góp thêm một phần đấu tranh quyết liệt cho một nền văn học tiến bộ”  22;175. Những bài viết trong tập san Vũ Trọng Phụng với chúng ta (do Minh Đức xuất bản) cũng đánh giá cao tiểu thuyết, phóng sự của Vũ Trọng Phụng. Trong đó Phan Khôi coi phóng sự Cơm thầy cơm cô, Kỹ nghệ lấy Tây, Cạm bẫy người đều là những tác phẩm thông cảm và tố khổ cho hạng người cùng khổ ở Việt Nam. Nhà văn học sử Phạm Thế Ngũ trong cuốn Việt Nam văn học sử giản ước tân biên, Tập III đã giới thiệu tóm tắt 4 phóng sự của Vũ Trọng Phụng (Cạm bẫy người, Kỹ nghệ lấy Tây, Cơm thầy cơm cô, Lục sì) rồi khẳng định giá trị của phóng sự Vũ Trọng Phụng “ta thấy tất cả những gì gọi là hài ước, bi đát, rùng rợn trong những 5 vết thương xã hội lúc bấy giờ. Ta cũng thấy công phu điều tra, khiếu quan sát lịch duyệt của tác giả…cây bút tả chân già dặn linh hoạt như chụp được sự thật…ông moi móc những vết thương xã hội ấy…và nói ra với một giọng mỉa mai chua chát, đôi khi đượm vẻ căm hờn  32; 513­514. Tác giả Nguyễn Trác ở công trình Lịch sử văn học Việt Nam tập V (1930­ 1945) sau khi giới thiệu tóm tắt bốn thiên phóng sự của Vũ Trọng Phụng tác giả Nguyễn Trác đã kết luận: Những tác phẩm trên đã đưa Vũ Trọng Phụng lên hàng “Ông vua phóng sự đất Bắc”. Như vậy là, trong bài khái quát về văn học hiện thực phê phán 1930­1945 ông đã đặt những cây bút phóng sự về đúng vị trí của nó. 2.3. Thời kỳ 1986 đến nay Vào những năm 80 của thế kỷ XX đất nước diễn ra công cuộc đổi mới cả về kinh tế, văn hoá xã hội. Điều đó mang lại không khí thuận lợi cho nghiên cứu và phê bình văn học. Các sáng tác của Vũ Trọng Phụng từ đây được nhìn nhận và đánh giá toàn diện. Năm 1987, tuyển tập Vũ Trọng Phụng (Nxb Văn học) ra đời, trong đó có các phóng sự như Cạm bẫy người, Kỹ nghệ lấy Tây, Cơm thầy cơm cô… đã có ý nghĩa chấm dứt một vụ án văn học kéo dài, thời kỳ này có nhiều bài viết khác nhau về phóng sự Vũ Trọng Phụng, ở đây xin điểm một vài ý kiến tiêu biểu. Bài Vũ Trọng Phụng - Vua phóng sự của giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh in trong “Lời giới thiệu” phóng sự Kỹ nghệ lấy Tây, Cơm thầy cơm cô, (NxB Hà Nội, 1989). Trong bài này, người viết đã khẳng định tài nghệ của nhà văn và cách tiếp cận sự thật mà ông gọi là “Một cách tiếp cận riêng rất thông minh và sáng tạo để đi vào bản chất của mọi vấn đề xã hội”. Giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh cũng phát hiện ra tài năng của nhà văn trong việc chuyển hoá thông tin đơn thuần thành những câu chuyện vô cùng hấp dẫn, sinh động, góp phần đưa phóng sự thực sự trở thành một thể loại văn học. Nhìn nhận Vũ Trọng Phụng với tư cách một nhà văn hiện thực xuất sắc, Tôn Thảo Miên trong bài Vũ Trọng Phụng -Người thư ký trung thành của thời đại đã viết “Vũ Trọng Phụng giống như một nhà chép sử, một người thư ký đã có công ghi lại một cách trung thành thực trạng xã hội những năm trước cách mạng”. Từ đó, người viết đưa ra nhận xét về từng thiên phóng sự: Cạm bẫy người, Kỹ nghệ lấy 6 Tây, Cơm thầy cơm cô và Lục sì. Mỗi phóng sự là một nội dung phản ánh bộ mặt thực của xã hội đương thời với những mặt trái, những tệ nạn trầm kha nhức nhối. Trần Đăng Thao qua luận án: Đóng góp của Vũ Trọng Phụng đối với lịch sử văn học Việt Nam hiện đại trong lĩnh vực phóng sự và tiểu thuyết đã tiếp cận theo hướng loại hình cấu trúc thể loại, và chỉ ra được tính chất “Hoành tráng” trong kết cấu tác phẩm Vũ Trọng Phụng khi so sánh với các tác phẩm cùng thời đó là sản phẩm đặc trưng của thể loại kết hợp phóng sự ­ tiểu thuyết. Nguyễn Văn Phượng qua luận án tiến sĩ: Ngôn từ nghệ thuật của Vũ Trọng Phụng trong phóng sự và tiểu thuyết cho rằng mỗi tác phẩm của Vũ Trọng Phụng đều tựa một công trình khảo cứu bầy ra vô vàn những bệnh tật của loài người. Quả vậy, nếu Cạm bẫy người là những khảo cứu công phu, tỉ mỉ về nghề bạc bịp, Kỹ nghệ lấy Tây là những khảo cứu về cái nghề kinh doanh thân xác dưới cái vỏ hôn nhân Đông Tây, thực chất là một kiểu mưu sinh vừa quái gở, vừa thê thảm, thì Lục sì có thể được coi là những tài liệu lâm sàng về những vấn nạn của dục tính. Đề cập đến ngôn ngữ trong phóng sự Thiên Hư, bài viết của tác giả Tôn Thảo Miên trong “Vũ Trọng Phụng toàn tập” (Tập 1) có tính chất khái quát về văn nghiệp của Vũ Trọng Phụng, trong đó tác giả đã tỏ ra có lí khi nhấn mạnh thành tựu của nhà văn trên bình diện ngôn ngữ: “Ông là một trong những nhà văn góp phần đáng kể vào việc hiện đại hoá văn xuôi quốc ngữ”.  29;36  Trong Tổng tập văn học Việt Nam tập 29 (Trung tâm khoa học và nhân văn Quốc gia ­ Nxb khoa học xã hội năm 2000), nhóm tác giả biên soạn đã dành cho phóng sự một vị trí thích đáng. Tôn vinh Vũ Trọng Phụng, tôn vinh ngòi bút phóng sự, tiểu thuyết của ông, Nguyễn Hoành Khung đã khẳng định: “Song cho đến nay, có thể nói, vị trí hàng đầu của Vũ Trọng Phụng trong nền văn xuôi quốc ngữ nước ta trước cách mạng đã được khẳng định chắc chắn hơn bao giờ hết”  13;12 . Trong thời gian này có một số luận văn thạc sĩ tiến hành nghiên cứu về phóng sự. ­ Luận văn thạc sĩ: Xu hướng tiểu thuyết hoá trong phóng sự Vũ Trọng Phụng của Lê Thị Bình, trường Đại học Vinh ( 2007). ­ Luận văn thạc sĩ: Phóng sự về đề tài thành thị trong văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX của Bùi Thị Loan, trường Đại học sư phạm Hà Nội (2006). 7 ­ Luận văn thạc sĩ: Đặc điểm phóng sự Việt Nam giai đoạn 1930-1945 của Đặng Thị Hà trường Đại học Vinh, (2008). Ở ba công trình nói trên, các tác giả đã đề cập đến một số vấn đề trong phóng sự của Vũ Trọng Phụng. Lê Thị Bình điểm qua mấy tác phẩm phóng sự tiêu biểu và nhận thấy có chất tiểu thuyết trong phóng sự của Vũ Trọng Phụng. Tác giả Bùi Thị Loan sau khi đề cập đến một số vấn đề lý luận về thể loại phóng sự có đi vào tìm hiểu nội dung phóng sự Vũ Trọng Phụng qua việc phản ánh đời sống đô thị Việt Nam, và một số phương diện thể hiện. Đặng Thị Hà phân tích giá trị của phóng sự qua sự phản ánh , phơi bầy cuộc sống đau thương trong xã hội, một vài nét về nghệ thuật của phóng sự…Những vấn đề các luận văn thạc sĩ đề cập đến đã có những đóng góp nhất định trong việc khẳng định vai trò của phóng sự Vũ Trọng Phụng trong nền văn học Việt Nam hiện đại. Như vậy điểm qua tình hình nghiên cứu về phóng sự Vũ trọng Phụng chúng ta có thể thấy phóng sự Vũ trọng Phụng đã được nhiều tác giả đề cập đến. Tuy nhiên việc tìm hiểu “Đặc trưng phóng sự Vũ Trọng Phụng” vẫn là một việc làm cần thiết. Chính về thế với đề tài này, chúng tôi muốn tìm hiểu kỹ hơn về phóng sự Vũ trọng Phụng trên cơ sở kế thừa thành tựu của các nhà nghiên cứu đi trước. Với việc khảo sát tương đối toàn diện cả về nội dung và phương thức thể hiện của phóng sự Vũ Trọng Phụng, chúng tôi hy vọng sẽ góp thêm một tiếng nói khẳng định vai trò của Vũ Trọng Phụng đối với thể loại phóng sự giai đoạn 1930­1945, cũng như trong nền văn học dân tộc. 3. Mục đích nghiên cứu Luận văn đi vào tìm hiểu, phân tích các phóng sự của Vũ Trọng Phụng để làm rõ đặc trưng phóng sự của nhà văn trên các mặt: Nội dung phản ánh hiện thực, và một số phương diện nghệ thuật thể hiện trong phóng sự. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu Luận văn dựa trên cơ sở tiếp thu thành tựu của những nhà nghiên cứu đi trước. Chúng tôi xác định nhiệm vụ cụ thể của luận văn như sau: ­ Xác định vai trò, vị trí của phóng sự Vũ Trọng Phụng trong văn học Việt Nam hiện đại. ­ Tìm hiểu nội dung phản ánh hiện thực trong phóng sự Vũ Trọng Phụng. 8 ­ Tìm hiểu một số phương diện nghệ thuật như: Nghệ thuật xây dựng nhân vật, nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ, xu hướng tiểu thuyết hoá trong phóng sự Vũ Trọng Phụng. 5. Đối tượng phạm vi nghiên cứu. 5.1. Đối tượng . Đối tượng mà chúng tôi tập trung nghiên cứu là đặc trưng phóng sự Vũ Trọng Phụng thể hiện qua nội dung phản ánh hiện thực và nghệ thuật biểu hiện. 5.2. Phạm vi nghiên cứu. Trong quá trình làm luận văn chúng tôi sử dụng tài liệu cơ bản sau: ­ Toàn tập Vũ Trọng Phụng ( 5 tập), Nxb văn học (Tôn Thảo Miên biên soạn, giới thiệu) 2004. ­ Luận văn tập trung vào việc khảo sát và nghiên cứu ở mảng phóng sự với các tác phẩm tiêu biểu sau: Cạm bẫy người (1933), Kỹ nghệ lấy Tây (1934), Cơm thầy cơm cô (1936), Một huyện ăn Tết (1936), Lục sì (1937). Trong quá trình nghiên cứu khi cần thiết chúng tôi sẽ liên hệ, so sánh với phóng sự của các nhà văn hiện thực cùng thời để làm rõ tài năng và phong cách nghệ thuật đặc sắc của Vũ Trọng Phụng. 6. Phương pháp nghiên cứu Để luận văn có thể triển khai một cách khoa học, chúng tôi đã sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau. ­ Phương pháp hệ thống. ­ Phương pháp so sánh ­ đối chiếu. ­ Phương pháp thống kê. ­ Phương pháp phân tích ­ tổng hợp. 7. Đóng góp của luận văn Luận văn đã chỉ ra những đặc trưng cơ bản của phóng sự Vũ Trọng Phụng về nội dung phản ánh hiện thực và một số phương diện nghệ thuật. Luận văn là tài liệu tham khảo cho công tác giảng dạy nghiên cứu về Vũ Trọng Phụng, về trào lưu văn học hiện thực phê phán 1930­1945 nói riêng và văn học Việt Nam nói chung. 9 8. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, mục lục, tài liệu tham khảo, nội dung được triển khai trong 3 chương: Chương 1: Thể loại phóng sự và vị trí của Vũ Trọng Phụng trong văn học Việt Nam hiện đại. Chương 2: Vấn đề phản ánh hiện thực trong phóng sự Vũ Trọng Phụng. Chương 3: Một số phương diện nghệ thuật trong phóng sự Vũ Trọng Phụng. 10 PHẦN NỘI DUNG CHƯƠNG 1. THỂ LOẠI PHÓNG SỰ VÀ VỊ TRÍ CỦA VŨ TRỌNG PHỤNG TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM HIỆN ĐẠI 1.1. Một số vấn đề lý luận về thể loại 1.1.1. Xung quanh khái niệm phóng sự Phóng sự là một thể loại quan trọng của văn học và báo chí. Nó có khả năng truyền tải thông tin về người thực, việc thực với những sự kiện nóng hổi mang tính xã hội, tính thời sự sâu sắc. Thể loại phóng sự ra đời từ rất sớm, từ thế kỷ thứ XVI, cùng với sự xuất hiện của báo chí và các phương tiện in ấn công nghiệp. Phóng sự ra đời đầu tiên với chức năng là phương tiện truyền thông, mang tính chất thông tin rất đơn giản về những sự việc, hiện tượng có chứa đựng những điều bí ẩn, nhằm làm thoả mãn sự hiếu kỳ của con người, song nó không bao hàm yếu tố sáng tạo. Theo tiếng La tinh, phóng sự là Reportage, có nghĩa là thông báo một tin mới, một chuyến đi, một sự việc gì đó. Song cho đến nay, khái niệm cụ thể về phóng sự vẫn chưa thống nhất và tồn tại nhiều quan điểm khác nhau, chính vì thế phóng sự vẫn và đang là thể loại ngày càng được bổ sung, phát triển và từng bước hoàn thiện. Trong giáo trình Tác phẩm kí báo chí, (Học viện chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, nhà xuất bản giáo dục, H,1995,trang 45 tập I) cho rằng trong lịch sử, người Anh là người đầu tiên sử dụng phóng sự trên báo chí. Ban đầu phóng sự được người Anh sử dụng để mô tả những trận lụt, đám cháy, những kỳ họp quốc hội. Người Đức quan niệm hết sức đơn giản về phóng sự, họ cho rằng nó chỉ đơn thuần là hình thức đưa tin, nhưng người Mỹ lại cho rằng, phóng sự là thể loại có thể miêu tả, tường thuật các cuộc họp. Người Trung Quốc có cách nhìn về phóng sự hết sức rộng rãi với các từ : ký sự, thông tấn, phỏng vấn ký, trát ký và báo cáo văn học. Như vậy nhìn chung ngày nay phóng sự được nhìn nhận rất khác nhau nhưng thường tập trung vào hai xu hướng cơ bản: Xu hướng thứ nhất cho rằng: Phóng sự là kể lại một câu chuyện có thật một cách ngắn gọn, chính xác. Các chi tiết tập trung trả lời các câu hỏi : Cái gì? Xảy ra ở đâu? Xảy ra như thế nào? Có liên quan hoặc ảnh hưởng đến ai? Tại sao lại xảy ra như vậy? 11 Xu hướng thứ hai quan niệm : Phóng sự là một thể loại báo chí tổng hợp, kế thừa phong cách sáng tạo của tất cả các thể loại báo chí khác (tin, phỏng vấn, điều tra) và cả văn học. Chính vì vậy, phóng sự vừa có khả năng phản ánh những sự việc và hiện tượng nổi bật của thời cuộc, lại vừa có khả năng đem đến cho công chúng những cảm xúc thẩm mỹ từ cái hay, cái đẹp của cuộc sống con người. Trong đời sống báo chí ­ văn học Việt Nam, phóng sự là thể loại tân văn, nó là điểm nhấn quan trọng trong tiến trình phát triển của văn học hiện đại, phóng sự ở nước ta mới chỉ thật sự phát triển từ những năm 30 của thế kỷ XX nhưng đã mau chóng đạt được những thành tựu rực rỡ, đóng vai trò là một trong những “ thể văn xung kích” trên mặt trận báo chí. Các nhà nghiên cứu đã dày công khám phá thể loại này và đưa ra khá nhiều quan niệm khác nhau. Trong cuốn Hán Việt từ điển của nhà nghiên cứu Đào Duy Anh xuất bản năm 1932, phóng sự được giải nghĩa rằng : Phóng có nghĩa là bắt chước, phỏng theo ; Sự có nghĩa là sự việc. Tổng hợp lại phóng sự có nghĩa là phỏng theo sự việc. Theo tài liệu trong Vũ Trọng Phụng, con người và tác phẩm của hai nhà nghiên cứu Nguyễn Hoành Khung và Lại Nguyên Ân (NXB Hội nhà văn, H.1994) thì Vũ Trọng Phụng là người trực tiếp viết phóng sự lúc đó có quan niệm rõ ràng về thể loại phóng sự : “ Tiểu thuyết và phóng sự là hai thể loại văn gần nhau. Phóng sự là một thiên truyện kể với cơ sở là những điều mà nhà báo đã từng mắt thấy tai nghe, trừ phi là một thiên “phóng sự trong buồng’’, nhà báo nghe người ta kể lại cái mà mình chưa biết bằng tai, bằng mắt” (Thư gửi vợ chồng người bạn là bà Đồng Thị Bích Khuê và ông Nguyễn Thanh Đạm đề ngày 31 tháng 12 năm 1935). Trong cuốn Nhà văn hiện đại, nhà nghiên cứu phê bình Vũ Ngọc Phan đã quan niệm rằng: “lối văn này hoàn toàn mới ở nước ta, và cũng như ở các nước, nó là con đầu lòng của nghề viết báo (...) phóng sự là thăm dò lấy việc mà ghi... phóng sự là ký sự có lời phẩm bình, phóng sự ghi những điều mắt thấy tai nghe, có tính cách thời sự và có chỉ trích... không có lối văn nào giúp ích cho việc cải cách, cho nhà đương chức, cho nhà pháp luật và nhà xã hội học bằng các thiên phóng sự’’ [44;560]. Trong giáo trình Việt Nam văn học sử giản ước tân biên (tập III) nhà giáo Phạm Thế Ngũ đã bàn về phóng sự, phân biệt sự khác nhau giữa phóng sự và tiểu thuyết. Ông coi ở hình thức đơn giản nhất, phóng sự “ chỉ là một tường thuật... tác 12 giả nhà báo đến tận nơi hỏi han, điều tra về một cảnh sinh hoạt, một nghề nghiệp, một hạng nhân vật rồi cứ sự mắt thấy tai nghe mà chép lên báo ” [39 ; 512]. Nghiên cứu về thể ký báo chí, tác giả Đức Dũng đã từng coi phóng sự là một phần của ký báo chí và khẳng định : “ phóng sự là một thể loại đứng giữa văn học và báo chí, có khả năng trình bày, diễn tả những sự kiện, con người, tình huống điển hình, trong một quá trình phát sinh phát triển dưới dạng một bức tranh toàn cảnh vừa khái quát vừa chi tiết sống động với vai trò quan trọng của nhân vật trần thuật và bút pháp linh hoạt, ngôn ngữ giàu chất văn học” [7; 83]. Trong lời giới thiệu bộ Phóng sự Việt Nam 1932-1945, Phan Trọng Thưởng tìm thấy ở phóng sự “cái chất chủ quan của chủ thể cầm bút, chất khách quan trung thực của đối tượng miêu tả và ý thức xã hội ­ công dân chi phối mạnh mẽ đến từng sự kiện, vấn đề của đời sống” [66;5]. Như vậy chúng ta có thể thấy rằng phóng sự bao giờ cũng mang ý nghĩa thời sự, có mục đích cung cấp cho dư luận những tri thức phong phú, đầy đủ, chính xác về vấn đề mà mọi người quan tâm, nhằm làm sáng tỏ trước công luận hiện thực cuộc sống xã hội đương thời. Một thực tế cho thấy rằng mặc dù các nhà nghiên cứu đã nỗ lực trong việc xác định một khái niệm phóng sự, nhưng cho đến nay quan niệm về phóng sự vẫn chưa đi đến thống nhất một cách hiểu. Tạm thời, chúng tôi đồng tình với sự lý giải của các tác giả Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi trong cuốn Từ điển thuật ngữ văn học.Với các tác giả này phóng sự được hiểu là : “Một thể thuộc loại hình kí, phóng sự ghi chép kịp thời những vụ việc nhằm làm sáng tỏ trước công luận một sự kiện, một vấn đề có liên quan đến hoạt động và số phận của một hoặc nhiều người có ý nghĩa thời sự với địa phương hay toàn xã hội. Mục đích của phóng sự là cung cấp cho dân chúng những tri thức phong phú, đầy đủ, chính xác để họ có thể nhận thức, đánh giá đúng người và sự việc mà họ đang quan tâm theo dõi” [16;172]. 1.1.2. Đặc trưng cơ bản của thể loại phóng sự Có thể nói rằng muốn tìm hiểu về một thể loại nào đó thì cần phải có sự hiểu biết nhất định về những đặc điểm, đặc trưng của thể loại ấy, đó được xem là một yêu cầu có tính chất tiền đề trong công việc sáng tạo của người nghệ sĩ, đồng thời sẽ giúp nhà văn chủ động phát huy những ưu thế, hạn chế của thể loại, mang đến những tác phẩm có giá trị, phản ánh chính xác, kịp thời hiện thực xã hội. Và nhờ 13 vậy tác phẩm có khả năng thu hút và tác động mạnh mẽ đến công chúng và bạn đọc. Xuất phát từ lý do trên chúng tôi xác định một số đặc trưng cơ bản để nhận diện tác phẩm phóng sự. 1.1.2.1. Tính chân thực Nói đến phóng sự là nói đến tính chân thực của vấn đề, đó là yêu cầu có ý nghĩa bắt buộc đối với một phóng sự. Với tư cách là một thể loại báo chí, phóng sự trước hết là thông tin về người thật, việc thật trong một quá trình phát triển, đồng thời trả lời những câu hỏi mà hiện thực đặt ra. Tác giả không chỉ là người quan sát sự thật một cách khách quan mà quan trọng hơn là phải khám phá ra hình thể và linh hồn của sự thực bằng những con số, cứ liệu xác thực, nhằm giải quyết những vấn đề nào đó mà xã hội đương thời quan tâm. Theo tác giả cuốn Từ điển thuật ngữ văn học, tính chân thực là khái niệm để chỉ “phẩm chất tạo nên tính hấp dẫn, thuyết phục của văn học, thể hiện sự phù hợp sinh động giữa sự phản ánh của văn học với đối tượng của nó, sự phản ánh giữa chân lý nghệ thuật và chân lý đời sống, giữa sự sáng tạo nghệ thuật với tất yếu lịch sử” [43;232]. Như vậy chúng ta có thể hiểu một tác phẩm văn học chỉ đạt đến tính chân thực khi nó khám phá được nét bản chất, quy luật của cuộc sống con người. Tính chân thực cũng được xem là một yêu cầu, một “sứ mệnh” của phóng sự. Tác giả của cuốn Viết báo như thế nào cho biết: “Trong qúa trình phản ánh hiện thực, nó không thể thoát ly khỏi những yêu cầu cơ bản đối với bất cứ một tác phẩm báo chí nào, đó là yêu cầu phản ánh những con người, sự việc sự kiện, hoàn cảnh tình huống ...có thật tiêu biểu...Người viết phóng sự không được phép tuỳ tiện bóp méo những sự thật được tái hiện trong tác phẩm của mình và không được hư cấu, bịa đặt...” [6 ; 161]. Phóng sự có khả năng tái hiện đựơc cuộc sống thực tại có bề dày và chiều sâu dưới dạng “ một bức tranh nóng bỏng hơi thở của đời sống hiện thực với những con người và sự việc xác thực” [6 ; 162] và làm được điều đó hay không cũng là nhờ đến tính chân thực. Và một yêu cầu mang tính tất yếu của phóng sự là phải gắn với hiện thực đời sống, phản ánh trực tiếp với những biến cố thời sự, những vắn đề nóng bỏng được đặt ra trong đời sống thực tại. 14 1.1.2.2. Tính thời sự Bên cạnh tính chân thực, thì tính thời sự cũng được xem là một trong những đặc trưng không thể thiếu của phóng sự. Nhà nghiên cứu Vũ Ngọc Phan đã khẳng định “ phóng sự ghi những điều mắt thấy tai nghe có tính cách thời sự ”. Đây là điểm làm nên sự khác biệt giữa phóng sự với thể loại khác của ký văn học như : Bút ký, hồi ký, tuỳ bút, nhật ký,... Bởi vậy, vấn đề được đặt ra trong phóng sự luôn là những vấn đề của hiện thực nóng hổi, được cập nhật hàng ngày, của hiện tại, của ngày hôm nay đang nhận được sự thu hút, chú ý quan tâm của dư luận và xã hội. Tính thời sự thường đi liền với tính bức xúc của vấn đề : Phóng sự được viết ra nhằm giải quyết những vấn đề nào đó mà xã hội đương thời đang rất quan tâm hoặc một vấn đề bức xúc nảy sinh trong xã hội. Như vậy phóng sự không chỉ đơn thuần là đưa thông tin về các sự kiện mới, hay tường trình lại sự kiện, trình bày lại vấn đề mà là tập trung vào trọng điểm mấu chốt của vấn đề, để từ đó đưa ra được những giả thiết, những kiến giải, những phương án trả lời, những đánh giá chính xác về những vấn đề của hiện thực, từ đó giúp độc giả nhận ra được chân tướng của sự việc. Từ sự đưa tin một cách chính xác, nhạy bén, nhanh chóng, phóng sự có khả năng đáp ứng được những bước chuyển mình gấp gáp, những sự biến đổi không ngừng của đời sống, phù hợp với nhu cầu nắm bắt thông tin của công chúng. Chính điều này đòi hỏi người viết phóng sự phải có cái nhìn nhanh nhậy, bao quát vấn đề và khả năng nắm bắt, đánh giá vấn đề một cách chính xác và có chiều sâu. 1.1.2.3. Tính khái quát Trong cuốn Từ điển tiếng Việt đã viết: “ phóng sự là thể văn chuyên miêu tả những việc thật có tính xã hội” [6 ; 784] xuất phát từ mục đích thông tin, với mong muốn giúp người đọc nhận thức rõ, đầy đủ về bản chất của sự việc, sự kiện hoặc làm thay đổi nhận thức thẩm mỹ của người đọc đối với đối tượng phản ánh, buộc bức tranh hiện thực trong phóng sự phải được thể hiện một cách toàn cảnh, vừa khái quát, vừa chi tiết, cụ thể sinh động : “ yêu cầu về tính khái quát của phóng sự thực chất là yêu cầu về bối cảnh của sự kiện hay vấn đề mà nó có nhiệm vụ thông tin, phản ánh ”. [40 ; 175]. Tính khái quát trong nhiệm vụ thông tin của phóng sự là sự tổng hợp của những chi tiết, những số liệu để nói một cái gì đó rất chung đã tạo ra bối cảnh xuất 15 hiện sự kiện và mong muốn cải tạo hoàn cảnh. Việc tìm hiểu điều tra bằng những chi tiết số liệu cụ thể chính là quá trình đi tìm câu trả lời cho các mâu thuẫn trong sự kiện để rồi làm cứ liệu đòi hỏi giải quyết mâu thuẫn... Nhà văn Nguyễn Đình Lạp đã nhận xét: “ lợi dụng tất cả các ngành, phóng sự đi sâu hẳn vào một hiện tượng xã hội, hay một vấn đề xã hội thường có tính cách đặc biệt quan trọng. Phóng sự phải nhận xét kỹ càng, phân tích thấu đáo vào mọi khía cạnh mọi mặt dù u uẩn bí mật đến đâu của vấn đề rồi lôi ra ánh sáng ”. [6; 881]. 1.1.2.4. Tính vấn đề Trong cuốn Từ điển thuật ngữ văn học đã từng viết : “nhiệm vụ của phóng sự là làm sáng tỏ trước công luận một vấn đề ”.[27 ; 171]. Nhà nghiên cứu Phương Lựu nhấn mạnh : “ Nội dung của các phóng sự lại thiên về các vấn đề mà người viết muốn đề xuất giải quyết ” [51]. Nguyễn Đình Lạp trong bài giảng Muốn làm phóng sự chỉ trình bày rất khách quan những tài liệu xác thực cho độc giả để hiểu biết và nhất là để cung cấp cho xã hội, nhà xã hội học, nhà chính trị tìm cách giải quyết và phương pháp chạy chữa. Cũng có khi ngoài công việc trình bày tài liệu nhà phóng sự đề nghị hẳn một chương trình cải tạo lại cái thực trạng, hoặc cái xã hội hư nát ấy [27; 811]. Và để thực hiện được mục đích trên, theo Nguyễn Đình Lạp, phương pháp làm phóng sự là phải tổng hợp tất cả các phương pháp làm các thể loại : Thông tin, tường thuật, báo cáo, điều tra, phỏng vấn, mẩu chuyện. Với mục đích quan trọng như thế, đối tượng phản ánh của phóng sự không phải là một hiện thực đơn thuần mà là hiện thực có vấn đề, hiện thực chứa đựng những mâu thuẫn nổi bật trong xã hội. Như ta đã biết phóng sự chỉ xuất hiện khi hiện thực cuộc sống có mâu thuẫn gay gắt. Chính hoàn cảnh xã hội đã làm đòn bẩy cho sự ra đời cũng như “nở rộ” của các phóng sự trong một thời điểm xã hội nhất định. Và với những kiệt tác phóng sự, những vấn đề được đặt ra trong các tác phẩm: Lục xì (1937), Kỹ nghệ lấy Tây (1934) của Vũ Trọng Phụng, Thanh niên truỵ lạc của Nguyễn Đình Lạp... là những minh chứng sống hùng hồn nhất cho điều này. 1.1.2.5. Sự xuất hiện của cái tôi trần thuật Trong phóng sự Cái tôi trần thuật được thể hiện một cách hấp dẫn, sinh động và có cá tính. Cái tôi ấy vừa là nhân chứng khách quan, đồng thời cũng là người chủ