BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH
TRẦN HẬU KHANH
NGHIÊN CỨU ĐA DẠNG LOÀI VÀ THÀNH
PHẦN HÓA HỌC TINH DẦU MỘT SỐ LOÀI
THUỘC HỌ SIM (MYRTACEAE JUSS. 1789)
Ở TỈNH HÀ TĨNH
LUẬN ÁN TIẾN SĨ SINH HỌC
Nghệ An, tháng 6/2022
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH
TRẦN HẬU KHANH
NGHIÊN CỨU ĐA DẠNG LOÀI VÀ THÀNH
PHẦN HÓA HỌC TINH DẦU MỘT SỐ LOÀI
THUỘC HỌ SIM (MYRTACEAE JUSS. 1789)
Ở TỈNH HÀ TĨNH
LUẬN ÁN TIẾN SĨ SINH HỌC
Chuyên ngành: Thực vật học
Mã số: 9420111
Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Phạm Hồng Ban
2. PGS.TS. Trần Minh Hợi
Nghệ An, tháng 6/2022
LỜI CẢM ƠN
Luận án được viết và hoàn thiện tại Trường Đại học Vinh. Trước hết, tôi xin bày
tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc nhất đến thầy PGS.TS. Phạm Hồng Ban – Khoa
Sinh học – Trường Sư phạm - Trường Đại học Vinh và thầy PGS.TS. Trần Minh Hợi Viện Sinh thái và Tài nguyên Sinh vật - Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt
Nam đã tận tình hướng dẫn, cung cấp tài liệu tham khảo và tạo mọi điều kiện tốt nhất
cho tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án. Xin chân thành cảm ơn TS. Võ Quang
Trung - Trường Đại học Y Khoa Phạm Ngọc Thạch, các thầy cô Phòng phân tích hóa
học và Phòng sinh học thực nghiệm - Viện Hóa học các hợp chất thiên nhiên đã hỗ trợ
tôi trong quá trình thực hiện luận án.
Nhân dịp này, tôi xin gửi lời cảm ơn đến Sở Khoa học và Công nghệ Hà Tĩnh, các
thầy cô Khoa Sinh học – Trường Sư phạm và Phòng Đào tạo Sau Đại học - Trường Đại
học Vinh, Vườn Quốc gia Vũ Quang - Hà Tĩnh, Khu BTTN Kẻ Gỗ - Hà Tĩnh, các bạn
đồng nghiệp, gia đình và người thân đã hỗ trợ, động viên và giúp đỡ tôi hoàn thành luận
án này.
Một lần nữa, với tình cảm chân thành và sự trân trọng sâu sắc nhất, tôi xin chân
thành cảm ơn tất cả sự giúp đỡ quý báu đó!
Nghệ An, ngày 20 tháng 6 năm 2022
NCS. Trần Hậu Khanh
LỜI CAM ĐOAN
Tôi cam đoan công trình nghiên cứu này là của riêng tôi. Các số liệu và kết quả
nghiên cứu trình bày trong luận án là trung thực và chưa được ai công bố trong bất kỳ
công trình nào khác.
Nghệ An, ngày 20 tháng 6 năm 2022
Tác giả luận án
Trần Hậu Khanh
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ........................................................................................................................ 1
1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................................ 1
2. Mục tiêu ...................................................................................................................... 1
2.1. Mục tiêu chung ........................................................................................................ 1
2.2. Mục tiêu cụ thể ......................................................................................................... 2
3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án .................................................................. 2
3.1. Ý nghĩa khoa học ...................................................................................................... 2
3.2. Ý nghĩa thực tiễn ...................................................................................................... 2
4. Đóng góp mới của Luận án ......................................................................................... 2
5. Bố cục của luận án ....................................................................................................... 3
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU ...................................................................... 4
1.1. Tình hình nghiên cứu họ Sim (Myrtaceae) ............................................................. 4
1.1.1. Trên thế giới ......................................................................................................... 4
1.1.2. Ở Việt Nam ........................................................................................................... 6
1.1.3. Ở Hà Tĩnh ............................................................................................................. 7
1.2. Nghiên cứu về thành phần hóa học tinh dầu họ Sim (Myrtaceae) .......................... 8
1.2.1. Trên thế giới ......................................................................................................... 8
1.2.2. Ở Việt Nam ......................................................................................................... 10
1.2.3. Ở Hà Tĩnh ............................................................................................................ 11
1.3. Tinh dầu ................................................................................................................. 11
1.3.1. Khái niệm về tinh dầu ......................................................................................... 11
1.3.2. Trạng thái tinh dầu trong tự nhiên ...................................................................... 14
1.4. Giá trị sử dụng của các loài trong họ Sim (Myrtaceae) ......................................... 14
1.5. Đặc điểm sinh học của các loài trong họ Sim (Myrtaceae) ................................... 16
1.5.1. Đặc điểm hình thái của các loài trong họ Sim (Myrtaceae) ............................... 16
1.5.2. Đặc điểm sinh thái, mùa hoa, mùa quả của các loài trong họ Sim (Myrtaceae)............. 17
1.6. Điều kiện tự nhiên và kinh tế xã hội ở khu vực nghiên cứu .................................. 18
1.6.1. Điều kiện tự nhiên .............................................................................................. 18
1.6.2. Các nguồn tài nguyên ......................................................................................... 19
1.6.3. Điều kiện kinh tế và xã hội ................................................................................. 19
CHƯƠNG 2: ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .......... 21
2.1. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ......................................................................... 21
2.2. Nội dung nghiên cứu ............................................................................................. 21
2.3. Phương pháp nghiên cứu ....................................................................................... 21
2.3.1. Phương pháp nghiên cứu thực vật ...................................................................... 21
2.3.2. Phương pháp nghiên cứu thành phần hóa học tinh dầu ...................................... 25
2.3.3. Phương pháp thử hoạt tính sinh học ................................................................... 26
2.3.4. Phương pháp xử lí số liệu ................................................................................... 27
CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ................................. 28
3.1. Đa dạng họ Sim (Myrtaceae) ở tỉnh Hà Tĩnh ........................................................ 28
3.2. Các loài trong họ Sim (Myrtaceae) được bổ sung thêm vùng phân bố ở Hà Tĩnh ........... 30
3.3. Đa dạng về dạng thân ............................................................................................. 34
3.4. Đa dạng về giá trị sử dụng ..................................................................................... 35
3.5. Đặc điểm của các loài trong họ Sim (Myrtaceae) ở tỉnh Hà Tĩnh ......................... 38
3.5.1. Chi Chổi xuể (Baeckea L. 1753.) ....................................................................... 38
3.5.2. Chi Tràm bông đỏ (Callistemon R. Br. 1814) .................................................... 39
3.5.3. Chi Trâm vối (Cleistocalyx Blume, 1826) .......................................................... 40
3.5.4. Chi Thập tử (Decaspermum Forst. & Forst. f. 1776) .......................................... 42
3.5.5. Chi Bạch đàn (Eucalyptus L’Her. 1789) ............................................................. 44
3.5.6. Chi Trâm sơ ri (Eugenia L. 1753.) ...................................................................... 53
3.5.7. Chi Feijoa (Feijoa O.Berg. 1895.) ...................................................................... 54
3.5.8. Chi Tràm (Melaleuca L. 1767) ............................................................................ 55
3.5.9. Chi Myrciaria (Myrciaria O.Berg 1856) ............................................................. 57
3.5.10. Chi Ổi (Psidium L. 1753) .................................................................................. 57
3.5.11. Chi Sim rừng (Rhodamnia Jack, 1882) ............................................................. 59
3.5.12. Chi Sim (Rhodomyrtus (DC.) Reichb. 1841) .................................................... 60
3.5.13. Chi Trâm (Syzygium Gaertn. 1788) ................................................................... 61
3.6. Thành phần hóa học trong tinh dầu của một số loài thuộc họ Sim (Myrtaceae) ở tỉnh
Hà Tĩnh ......................................................................................................................... 79
3.6.1. Chi Trâm vối (Cleistocalyx Blume 1826) .......................................................... 80
3.6.2. Chi Thập tử (Decaspermum Forst. & Forst. f. 1776) ......................................... 84
3.6.3. Chi Tràm (Melaleuca L. 1767) ........................................................................... 86
3.6.4. Chi Sim rừng (Rhodamnia Jack 1882) ............................................................... 88
3.6.5. Chi Trâm (Syzygium Gaertn. 1788) .................................................................... 90
3.7. Bước đầu thử hoạt tính kháng vi sinh vật kiểm định của tinh dầu lá một số loài trong
họ Sim (Myrtaceae) ....................................................................................................104
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ..................................................................................107
1. Kết luận ...................................................................................................................107
2. Kiến nghị ................................................................................................................108
DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN
LUẬN ÁN ....................................................................................................................... 109
TÀI LIỆU THAM KHẢO.........................................................................................110
PHỤ LỤC ........................................................................................................................
DANH MỤC CÁC BẢNG
Trang
Bảng 3.1.
Số chi và số loài thực vật họ Sim (Myrtaceae) ở tỉnh Hà Tĩnh
28
Bảng 3.2.
So sánh số loài trong các chi được nghiên cứu ở Hà Tĩnh với số
29
loài hiện đã biết ở Việt Nam
Bảng 3.3.
Số chi và số loài thực vật họ Sim (Myrtaceae) được bổ sung thêm
31
vùng phân bố ở Hà Tĩnh
Bảng 3.4.
Dạng thân của các loài thuộc họ Sim (Myrtaceae) ở tỉnh Hà Tĩnh
34
Bảng 3.5.
Giá trị sử dụng của các loài thực vật trong họ Sim (Myrtaceae) ở Hà Tĩnh
35
Bảng 3.6.
Thành phần hóa học trong tinh dầu lá loài Trâm vối lá đen
80
(Cleistocalyx nigrans)
Bảng 3.7.
Thành phần hóa học trong tinh dầu lá loài Trâm gân mạng
82
(Cleistocalyx retinervius)
Bảng 3.8.
Thành phần hóa học trong tinh dầu lá, hoa và quả loài Thập tử
84
hoa nhỏ (Decaspermum parviflorum)
Bảng 3.9.
Thành phần hóa học trong tinh dầu lá loài Tràm gió (Melaleuca
86
quinquenervia)
Bảng 3.10.
Thành phần hóa học trong tinh dầu lá loài Sim rừng lớn
88
(Rhodamnia dumetorum)
Bảng 3.11.
Các thành phần hóa học chính trong tinh dầu lá của một số loài
89
thuộc chi Rhodamnia đã được nghiên cứu
Bảng 3.12.
Thành phần hóa học trong tinh dầu lá loài Đinh hương (Syzygium
90
aromaticum)
Bảng 3.13.
Thành phần hóa học trong tinh dầu lá loài Trâm bullock
92
(Syzygium bullockii)
Bảng 3.14.
Thành phần hóa học trong tinh dầu lá loài Trâm hance (Syzygium
94
hancei)
Bảng 3.15.
Thành phần hóa học trong tinh dầu lá loài Trâm hoa dài
96
(Syzygium lineatum)
Bảng 3.16.
Thành phần hóa học trong tinh dầu lá loài Trâm quả trắng
98
(Syzygium tsoongii)
Bảng 3.17.
Thành phần hóa học trong tinh dầu lá loài Trâm tích lan
100
(Syzygium zeylanicum)
Bảng 3.18.
Các thành phần hóa học chính trong tinh dầu lá của một số loài
103
thuộc chi Syzygium đã được nghiên cứu
Bảng 3.19.
Kết quả xác định MIC và IC50 của mẫu tinh dầu lá
104
DANH MỤC CÁC HÌNH
Trang
Hình 1.1.
Bản đồ hiện trạng rừng và sử dụng đất ở tỉnh Hà Tĩnh
20
Hình 3.1.
Phân bố của các loài họ Sim (Myrtaceae) ở Hà Tĩnh trước khi
31
thực hiện đề tài nghiên cứu
Hình 3.2.
Phân bố của các loài họ Sim (Myrtaceae) ở Hà Tĩnh sau khi thực
33
hiện đề tài nghiên cứu
Hình 3.3.
Tỉ lệ nhóm các dạng thân của các loài trong họ Sim (Myrtaceae)
35
ở Hà Tĩnh
Hình 3.4.
Giá trị sử dụng của các loài thực vật trong họ Sim (Myrtaceae) ở
Hà Tĩnh
38
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
A. Ký hiệu các chữ viết tắt
ANQ: Cây cho quả ăn được
BTĐDSH: Bảo tồn đa dạng sinh học
BTTN: Bảo tồn thiên nhiên
BUI: Cây bụi
CAN: Cây làm cảnh
CS: Cộng sự
CTD: Cây tinh dầu
ĐHV: Đại học Vinh
FIPI: Viện Điều tra, Quy hoạch rừng
GC-FID: Sắc ký khí – Detecteur FID
GC-MS: Sắc ký khí – Khối phổ
GDP: Tổng sản phẩm trong nước
GOL: Cây gỗ lớn
GON: Cây gỗ nhỏ
GOT: Cây gỗ trung bình
GRDP: Tổng sản phẩm trên địa bàn
HLTD: Hàm lượng tinh dầu
IC50: Nồng độ ức chế 50%
LGO: Cây lấy gỗ
MIC: Nồng độ ức chế tối thiểu
RI: Chỉ số lưu giữ
TAN: Cây cho tanin, thuốc nhuộm
THU: Cây làm thuốc
TP: Thành phố
VQG: Vườn Quốc gia
WWF: Qũy quốc tế Bảo vệ thiên nhiên
#: Cây có công dụng khác như làm củi, làm chổi, v.v
B. Ký hiệu các phòng tiêu bản
A: Arizona State University Vascular Plant Herbarium.
B: Bundaberg Botanic Gardens.
C: Flora of Santa Clara Country, California.
D: Indiana University Herbarium, Deam Herbarium.
E: Herbarium of C. C. OGLE.
K: The Herbarium and Library, Royal Botanic Gardens, Kew.
M: Botanical Museum of Melbourne.
NY: The New York Botanical Garden, USA.
P: Museum National d’Histoire Naturelle, Paris, France.
PT: Museum of New Zealand Te Papa Tongarewa.
SF: University of South Florida Herbarium.
T: Herbarium of Northern Territory.
C. Ký hiệu, chữ viết tắt và các thuật ngữ latin trong phân loại thực vật
!: Ký hiệu phòng tiêu bản bảo quản mẫu vật
photo: Tiêu bản đã quan sát qua ảnh
sine coll. = sine nomine collectionis: không có người thu mẫu
sine num. = sine numero: không có số hiệu
typus = mẫu, mẫu danh pháp; holotypus = mẫu chính thức; isotypus = đồng mẫu (bản
thứ hai của mẫu chính thức); lectotypus = mẫu thay thế; neotypus = mẫu tạm thời;
syntypus = đẳng mẫu (một trong các mẫu vật đồng thời được nêu ra làm mẫu); syntypi
= nhiều đẳng mẫu.
1
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Việt Nam nằm trong khu vực nhiệt đới khí hậu gió mùa, nắng nhiều, mưa nhiều,
độ ẩm cao là những nhân tố thuận lợi đối với sự tồn tại và phát triển của nhiều loài thực
vật nhiệt đới [7]. Trong hệ thực vật Việt Nam, nhóm các cây có tinh dầu rất phong phú
và đa dạng. Đến nay đã thống kê được khoảng 657 loài (chiếm 6,3% tổng số loài hiện
đã biết ở Việt Nam) thuộc 357 chi (chiếm 15,8%) và 114 họ (chiếm 37,8%) [31]. Hà
Tĩnh có khu hệ thực vật khá phong phú và đa dạng, có thảm thực vật rừng kín thường
xanh nhiệt đới mưa mùa, tồn tại ở độ cao dưới 700 m và rừng kín thường xanh á nhiệt
đới núi thấp từ 700 - 1.800 m [42].
Họ Sim (Myrtaceae Juss. 1789) là một trong những họ lớn của ngành Ngọc lan
(Magnoliophyta), trên thế giới có 5.950 loài thuộc 132 chi, phân bố chủ yếu ở vùng nhiệt
đới, đặc biệt ở khu vực Đông Nam Á và Brazil [59], [73]. Ở Việt Nam đã ghi nhận 15
chi với 107 loài và thứ [14]. Đây là một trong những họ cho nhiều giá trị sử dụng khác
nhau (cho gỗ, làm thuốc, cho tinh dầu, làm cảnh, làm thức ăn,…) và đã được người dân
sử dụng trong đời sống hàng ngày, cho nhiều triển vọng ứng dụng trong ngành dược, có
ý nghĩa rất lớn cả về mặt sinh thái và kinh tế. Mặc dù có nhiều giá trị và lợi ích to lớn
kể trên nhưng họ Sim (Myrtaceae) ở Hà Tĩnh vẫn chưa được nghiên cứu về đa dạng loài
cũng như thành phần hóa học trong tinh dầu và hoạt tính của chúng. Vì vậy, tác giả đã
tiến hành thực hiện đề tài “Nghiên cứu đa dạng loài và thành phần hóa học tinh dầu
một số loài thuộc họ Sim (Myrtaceae Juss. 1789) ở tỉnh Hà Tĩnh”, góp phần đánh
giá tính đa dạng loài, thành phần hóa học tinh dầu và hoạt tính sinh học của một số loài
trong họ, ứng dụng nhiều hơn nữa vào thực tế đời sống, giúp chính quyền địa phương
có cơ sở trong công tác bảo tồn, khai thác hợp lí, phát triển xanh và bền vững.
2. Mục tiêu
2.1. Mục tiêu chung
Đánh giá được tính đa dạng về thành phần loài và đặc điểm sinh học, thành phần
hóa học và thử hoạt tính kháng khuẩn của tinh dầu một số loài trong họ Sim (Myrtaceae)
ở tỉnh Hà Tĩnh.
2
2.2. Mục tiêu cụ thể
- Đánh giá tính đa dạng về thành phần loài và đặc điểm sinh học của các loài trong
họ Sim (Myrtaceae) ở tỉnh Hà Tĩnh
- Phân tích thành phần hóa học trong tinh dầu lá, hoa, quả của một số loài thuộc
họ Sim (Myrtaceae) ở tỉnh Hà Tĩnh.
- Thử hoạt tính kháng khuẩn của tinh dầu lá của một số loài trong họ Sim
(Myrtaceae) ở tỉnh Hà Tĩnh
3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án
3.1. Ý nghĩa khoa học
Đây là công trình đầu tiên nghiên cứu tương đối đầy đủ về đặc điểm sinh học các
loài trong họ Sim (Myrtaceae), đồng thời nghiên cứu thành phần hóa học và hoạt tính sinh
học tinh dầu của một số loài thuộc họ Sim (Myrtaceae) ở tỉnh Hà Tĩnh. Công trình này đã
cung cấp những dẫn liệu mới về giá trị sử dụng và đa dạng họ Sim ở Hà Tĩnh.
3.2. Ý nghĩa thực tiễn
Đề tài cung cấp những dẫn liệu khoa học có ý nghĩa đối với công tác bảo tồn,
khai thác hợp lý và hiệu quả nguồn tài nguyên thực vật chứa tinh dầu thuộc họ Sim,
phục vụ phát triển kinh tế và xã hội ở tỉnh Hà Tĩnh.
4. Đóng góp mới của luận án
- Lần đầu tiên cung cấp các dẫn liệu tương đối đầy đủ và có hệ thống về các loài
thực vật họ Sim (Myrtaceae) ở tỉnh Hà Tĩnh, bao gồm 63 loài thuộc 13 chi. Bổ sung thêm
vùng phân bố tại Hà Tĩnh cho 38 loài thuộc 09 chi của họ Sim (Myrtaceae). Ghi nhận
chi Feijoa với loài Feijoa sellowiana (O.Berg.) O.Berg và chi Myrciaria với loài
Myrciaria cauliflora (Mart.) O. Berg có phân bố ở Việt Nam
- Cung cấp dẫn liệu về hàm lượng, thành phần hóa học trong tinh dầu lá của 11
loài thuộc 05 chi, tinh dầu hoa và tinh dầu quả của 01 loài. Lần đầu tiên cung cấp dẫn liệu
về tinh dầu lá của 09 loài thuộc họ Sim (Myrtaceae): Trâm vối lá đen (Cleistocalyx nigrans
(Gagnep.) Merr. & Perry), Trâm gân mạng (Cleistocalyx retinervius Merr. & Perry), Thập tử
hoa nhỏ (Decaspermum parviflorum (Lamk.) J. Scott), Sim rừng lớn (Rhodamnia dumetorum
(Poir.) Merr. & Perry), Trâm bullock (Syzygium bullockii (Hance) Merry & Perry), Trâm
hance (Syzygium hancei Merr.& Perry), Trâm hoa dài (Syzygium lineatum (DC.) Merr. &
Perry), Trâm quả trắng (Syzygium tsoongii (Merr.) Merr. & Perry) và Trâm tích lan
3
(Syzygium zeylanicum (L.) DC.. Lần đầu tiên cung cấp dẫn liệu về tinh dầu hoa và tinh dầu
quả của 01 loài thuộc họ Sim (Myrtaceae): Thập tử hoa nhỏ (Decaspermum parviflorum
(Lamk.) J. Scott).
- Đã xác định được hoạt tính kháng khuẩn của tinh dầu lá loài Trâm quả trắng, loài
Trâm bullock và loài Trâm tích lan. Tinh dầu lá của cả 3 loài trên đều có khả năng kháng
các chủng vi khuẩn Gram (+) gồm: Enterococus faecalis, Staphylococcus aureus và
Bacillus cereus. Bên cạnh đó, tinh dầu lá loài Trâm bullock và loài Trâm quả trắng còn
có khả năng kháng chủng Nấm men Candida albicans. Đặc biệt, tinh dầu lá loài Trâm
bullock ngoài những khả năng trên còn có khả năng kháng thêm chủng Escherichia coli
(Gram (-)) và đạt giá trị MIC = 128 g/mL (IC50 = 46,67 g/mL).
5. Bố cục của luận án
Luận án bao gồm 120 trang:
Mở đầu: 3 trang (trang 01- 03).
Chương 1 - Tổng quan tài liệu: 17 trang (trang 04 - 20).
Chương 2 - Đối tượng, nội dung và phương pháp nghiên cứu: 7 trang (trang 21 - 27).
Chương 3 - Kết quả nghiên cứu và thảo luận: 79 trang (trang 28 - 106).
Kết luận và kiến nghị: 2 trang (trang 17 - 108).
Danh mục các công trình công bố của tác giả liên quan đến luận án: 01 trang
(trang 109).
Tài liệu tham khảo: 11 trang (trang 110 - 120).
Phụ lục 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8: 120 trang.
4
CHƯƠNG 1
TỔNG QUAN TÀI LIỆU
1.1. Tình hình nghiên cứu họ Sim (Myrtaceae)
1.1.1. Trên thế giới
Họ Sim được nghiên cứu từ giữa thế kỷ XVIII. Năm 1753, nhà thực vật học C.
Linnaeus đã thống kê họ Sim có 3 chi với 13 loài, trong đó chi Psidium có 1 loài, Eugenia 5
loài và Myrtus 7 loài [142]. Năm 1789, A. Jussieu đã đặt tên họ Sim là Myrtaceae với typus
là Myrta L. [135], về sau các chi trong họ này đã có nhiều thay đổi, đặc biệt chi Eugenia L.
được tác giả Gaertner (1732 - 1791) chuyển đa số thành chi Syzygium, ông cho rằng Eugenia
đặc trưng cho vùng phân bố châu Mỹ với đặc điểm cánh đài không dựng đứng cao trên bầu
và quả buông thõng xuống, có múi, hạt không dính liền vào nội quả bì. Trong khi đó, các loài
phân bố ở các châu lục còn lại được xếp vào chi mới là Syzygium Gaertn. [141]. Sau này,
Blume (1826) cũng tách từ chi Eugenia ra khỏi Syzygium để xây dựng 1 chi mới là
Cleistocalyx Blume với lý do cánh đài dính nhau từ trong nụ và rơi trọn, hạt dính vào nội quả
bì. Trong khi đó chi Syzygium có cánh đài rời nhau hay chỉ dính nhau ở gốc, dựng trên noãn
sào và luôn còn lại trên quả chín, hạt dính vào nội quả bì [139]. Blume cũng đã chia họ Sim
thành 11 chi với 53 loài [139]. Các thay đổi này không được cập nhật trong các Bộ thực vật
chí của các nước châu Á nhiệt đới. Theo tác giả A. Takhtajan (2009), họ Sim bao gồm 2 phân
họ là Psiloxyloideae và Myrtoideae, trong đó Psiloxyloideae là những loài có lá mọc xen kẽ,
có khoang tiết nhưng không chứa tinh dầu, phân họ Psiloxyloideae có 2 chi, còn phân họ
Myrtoideae là những loài có lá mọc đối hoặc sắp xếp theo hình xoắn ốc, trong khoang tiết có
chứa tinh dầu và có 127 chi, trong đó chi Alphanomyrtus nằm trong chi Syzygium và chi
Monimiastrum nằm trong chi Eugenia [119]. Theo J. Chen & L. A. Craven (2007), họ Sim
trên thế giới có khoảng 130 chi và 4.500 đến 5.000 loài [57]. Gần đây, tác giả P. G. Wilson
(2011) cho rằng họ Sim bao gồm Psiloxylaceae và Heteropyxidaceae, tổng cộng có khoảng
142 chi và trên 5.500 loài [129]. Họ Sim ở vùng châu Mỹ nhiệt đới gồm 50 chi và 2.500 loài
[125]. Bên cạnh đó, tác giả P. G. Wilson & cs đã thống kê được 133 chi và 3.800 loài, các
loài chủ yếu tập trung ở châu Úc, Đông Nam châu Á và vùng Nhiệt đới đến Nam ôn đới, còn
có một số ít ở châu Phi [99]. Năm 1942, tác giả E. D. Merrill & L. M. Perry đã xây dựng khóa
5
định loại họ Sim ở vùng New Guinea cho 6 chi và 139 loài [92]. H. Humbert trong cuốn
“Flore de Madagascar et des Comores”, Vol. 152, đã xây dựng khóa định loại cho 3 chi và
58 loài thuộc vùng Madagascar và Comores [137]. Chi Syzygium được ghi nhận 80 loài ở Ja
Va, 105 loài ở Sulawesi và 65 loài ở Moluccas [140]. Tác giả F. Gagnepain trong Bộ thực
vật chí đại cương Đông dương, tập 2 (1908) đã chia họ Sim thành 11 chi và 80 loài. Ông cũng
sử dụng chi Eugenia L. cho tất cả các loài thuộc chi Syzygium và chi Cleistocalyx, đồng thời
còn xếp cả các chi Careya Roxb. và chi Barringtonia Forster thuộc họ Lecythidaceae cùng
chi Suringaria Pierre [136], với cách sắp xếp này đã không được R. K. Brummitt (1992) công
nhận [54].
Ngoài các công trình nghiên cứu tổng thể về họ Sim (Myrtaceae) trên toàn thế giới,
còn có nhiều công trình nghiên cứu riêng lẻ cho từng taxon hoặc từng nhóm taxon hay các
công trình thực vật chí của các nước, cụ thể: G. J. H. Amshoff & G. G. Anymomin (1966) đã
xây dựng khóa định loại cho thực vật chí Gabon gồm 5 chi và 24 loài [134]. Bộ thực vật chí
Ấn Độ “Flora of British India” (1879) do J. D. Hooker chủ biên, tác giả J. F. Duthie vẫn sử
dụng chi Eugenia cho toàn bộ chi Syzygium và Cleistocalyx, đồng thời chia họ này làm 3
Tông, phân biệt bằng quả nang và quả thịt, bên cạnh đó ông đã xây dựng khóa định loại cho
12 chi với 158 loài [77]. Ở Srilanka, họ Sim được ghi nhận 8 chi và 88 loài [49]. Ở Trung
Quốc, tác giả J. Chen & L. A. Craven (2007) đã xây dựng khóa định loại cho 10 chi và 121
loài thuộc họ Sim [57]. Lào ghi nhận 14 chi và 118 loài [91]. Thái Lan có 14 chi và 204 loài
[56]. Campuchia đã ghi nhận 27 loài thuộc chi Syzygium [130]. Malaysia đã ghi nhận 12 chi
với 241 loài [123]. Sumatra ghi nhận 8 chi, 55 loài, Borneo 4 chi, 29 loài [140]. Ở Úc đã ghi
nhận 75 chi và 1.500 loài, trong đó có 55 loài đặc hữu [58]. Ở quần đảo Fiji, tác giả Smith đã
xây dựng khóa định loại cho 14 chi với 70 loài và 5 thứ [58]. Năm 2010, tác giả Neil Snow
& L. A. Craven đã công bố thêm 5 loài mới từ New Guinea [95]. Từ năm 2008 - 2016, họ
Sim trên thế gới đã được thống kê và công bố gồm 132 chi và 5.950 loài [59], [73]. Năm
2017, nhóm tác giả gồm Fabian Brambach, W. B. James và Heike Culmsee đã công bố 5 loài
mới từ đảo Sulawesi, Indonesia [69]. Năm 2018, tác giả T. Shuichiro và cs đã công bố thêm
5 loài mới thuộc chi Syzygium từ Đông Dương và Thái Lan [111]. Như vậy, họ Sim hiện tại
có thể có trên 5.960 loài. Ngoài ra, còn có nhiều công trình nghiên cứu về họ Sim ở nhiều
khu vực khác trên toàn thế giới.
6
1.1.2. Ở Việt Nam
Tác giả J. Loureiro người Pháp, là người đầu tiên nghiên cứu về họ Sim ở Việt Nam.
Ông đã mô tả 03 chi với 15 loài thuộc họ Sim trong cuốn “FIora Cochinchinensis” (1788)
[144]. H. Lecomte (1908 - 1921) đã mô tả 11 chi với 80 loài phân bố ở Đông Dương, trong đó
đã ghi nhận 10 chi và 58 loài phân bố ở Việt Nam [136]. Tiếp theo công trình nghiên cứu của
H. Lecomte là công trình “Cây cỏ miền nam Việt Nam” của tác giả Phạm Hoàng Hộ xuất bản
năm 1960. Ông đã thống kê và mô tả 10 chi với 28 loài và 1 thứ [16]. Năm 1965, tác giả Pócs
Tamás trong công trình “Analyse aire-géographique et écologique de la flore du Vietnam
Nord” đã ghi nhận 7 chi và 28 loài thuộc họ Sim ở Việt Nam [138]. Tác giả Lê Khã Kế & cs
(1969) đã xây dựng khóa định loại họ Sim ở Việt Nam cho 9 chi với 15 loài [20]. Năm 1993,
tác giả Phạm Hoàng Hộ đã cho xuất bản tác phẩm “Cây cỏ Việt Nam” tại Canada trên cơ sở
kế thừa công trình “Cây cỏ miền nam Việt Nam”, tác giả đã xây dựng khóa định loại cho họ
Sim ở Việt Nam với 14 chi và 101 loài và thứ, tác phẩm này được tái bản lần 1 năm 1999 và
lần 2 năm 2003 [17]. Năm 2003, trong cuốn “Danh lục các loài thực vật Việt Nam do tác giả
Nguyễn Kim Đào đã mô tả 15 chi với 107 loài và thứ [14].
Ngoài những công trình đã được công bố theo dạng khóa định loại, dạng danh lục,
dạng sách tra cứu, các loài thực vật thuộc họ Sim còn được công bố theo hướng các loài có
giá trị như: Giá trị làm thuốc, giá trị làm cây cảnh, giá trị trong xây dựng,… Điển hình là công
trình do Trần Đình Lý và cs biên soạn năm 1993 “1.900 loài cây có ích ở Việt Nam”, đã ghi
nhận họ Sim có 10 chi và 31 loài [29]. Năm 1997, lương y Lê Trần Đức đã giới thiệu và mô
tả 5 chi với 9 loài được sử dụng làm thuốc [15]. Năm 1999, Đỗ Tất Lợi đã thống kê và mô tả
chi tiết 11 loài thuộc 9 chi được sử dụng làm thuốc trị bệnh [27]. Trong cuốn “Cây thuốc và
động vật làm thuốc ở Việt Nam”, tác giả Đỗ Huy Bích & cs (2004) đã giới thiệu 9 chi và 30
loài [3]. Công trình của Võ Văn Chi (2012) đã mô tả 11 chi và 32 loài được sử dụng làm
thuốc [8]. Gần đây nhất có công trình của Viện Dược Liệu (2016) đã lập danh lục và mô tả
10 chi với 27 loài thuộc họ Sim được sử dụng làm thuốc ở Việt Nam [43].
Ngoài ra, họ Sim còn được công bố trong các công trình nghiên cứu về tính đa dạng
của hệ thực vật ở các khu vực khác nhau trong cả nước, đặc biệt là các công trình nghiên cứu
đa dạng hệ thực vật ở các VQG và khu BTTN. Năm 1978, Thái Văn Trừng đã ghi nhận một
số loài họ Sim trong cuốn “Thảm thực vật rừng Việt Nam” [41]. Năm 1999, tác giả Lê Trần
7
Chấn & cs trong tác phẩm “Một số đặc điểm cơ bản của hệ thực vật Việt Nam” đã ghi nhận
14 chi và 94 loài [7]. Năm 2000, trong cuốn sách “Tên cây rừng Việt Nam” do Bộ Nông
nghiệp và Phát triển nông thôn biên soạn đã thống kê họ Sim có 9 chi với 59 loài [4]. Năm
1996, tác giả Phùng Ngọc Lan và cs đã nghiên cứu “Tính đa dạng thực vật ở vườn Quốc gia
Cúc Phương” và đã ghi nhận họ Sim có 5 chi với 22 loài [21]. Phạm Hồng Ban (2000) khi
“Nghiên cứu tính đa dạng sinh học của hệ sinh thái sau nương rẫy ở vùng Tây Nam Nghệ
An” đã ghi nhận 7 loài thuộc họ Sim [2]. Lê Mạnh Thạnh, Nguyễn Nghĩa Thìn, Mai Văn Phô
(2003) khi nghiên cứu “Đa dạng sinh học hệ nấm và thực vật ở Vườn Quốc gia Bạch Mã,
tỉnh Thừa Thiên Huế" đã ghi nhận 8 chi với 26 loài [36]. Nguyễn Thị Yến (2015), “Nghiên
cứu tính đa dạng thực vật trong các hệ sinh thái rừng ở Vườn Quốc gia Xuân Sơn, tỉnh Phú
Thọ làm cơ sở cho công tác quy hoạch và bảo tồn” đã lập danh lục ghi nhận 9 loài thuộc 5
chi của họ Sim [44]. Năm 2016, nhóm tác giả Đậu Bá Thìn, Đỗ Ngọc Đài, Phạm Hồng Ban
trong cuốn “Đa dạng hệ thực vật bậc cao có mạch ở khu Bảo tồn Thiên nhiên Pù Luông,
Thanh Hóa” đã thống kê họ Sim gồm 4 chi với 10 loài [40]. Nguyễn Thanh Nhàn (2017), khi
“Nghiên cứu tính đa dạng thực vật bậc cao có mạch tại Vườn Quốc gia Pù Mát - Nghệ An,
nguyên nhân gây suy giảm và các giải pháp bảo tồn bền vững” đã ghi nhận 25 loài thuộc chi
Syzygium [34]. Năm 2019, Đỗ Công Ba đã ghi nhận 5 chi với 9 loài thuộc họ Sim ở Khu di
tích lịch sử Tân Trào, tỉnh Tuyên Quang [1]. Năm 2020, tác giả Nguyễn Danh Hùng khi
nghiên cứu đa dạng thực vật bậc cao có mạch và đề xuất các giải pháp bảo tồn ở Khu Bảo
tồn Thiên nhiên Pù Hoạt, tỉnh Nghệ An đã ghi nhận 18 loài thuộc chi Syzygium [19],….
1.1.3. Ở Hà Tĩnh
Giai đoạn từ năm 1993 - 1998, Viện điều tra quy hoạch rừng (FIPI), Cục Kiểm lâm và
tổ chức WWF đã khảo sát, điều tra về thực vật ở Vườn Quốc gia Vũ Quang, Hà Tĩnh và đã
công bố 5 chi với 17 loài thuộc họ Sim [107], [131]. Lê Trọng Trải và cs (1996) đã công bố 6
loài thuộc 5 chi ở Khu BTTN Kẻ Gỗ, tỉnh Hà Tĩnh [88]. Gần đây nhất (năm 2020), tác giả Lê
Duy Linh trong luận án tiến sĩ “Nghiên cứu thành phần loài thực vật có chứa tinh dầu ở VQG
Vũ Quang, tỉnh Hà Tĩnh” đã thống kế họ Sim gồm 5 chi với 14 loài [23].
Như vậy, ta thấy họ Sim ở tỉnh Hà Tĩnh chưa được nghiên cứu một cách đầy đủ về
thành phần loài và đặc điểm sinh học của chúng, hiện nay chỉ có các công trình nghiên cứu
mang tính đa dạng chung được công bố rải rác.
8
1.2. Nghiên cứu về thành phần hóa học tinh dầu họ Sim (Myrtaceae)
1.2.1. Trên thế giới
Đa số các loài trong họ Sim (Myrtaceae) đều có hương thơm và chứa tinh dầu, tuy
nhiên ở mỗi loài khác nhau có hàm lượng và thành phần hóa học khác nhau. Một số loài có
thành phần chủ yếu của tinh dầu là linalool, safrol,...[86]. Công trình của E. Guenther (1948)
trong cuốn “The Essential Oils”, tác giả đã mô tả đặc điểm sinh học và cách sử dụng của một
số tinh dầu thực vật thuộc họ Sim [74]. Năm 1955, tác giả W. Boyle đã công bố kết quả
nghiên cứu việc sử dụng thực vật chứa tinh dầu và các loại gia vị trong bảo quản thực phẩm,
trong đó có tinh dầu của các loài trong họ Sim [52]. Tác giả B. M. Lawrence, trong các công
trình “Essential oils” (1992-1994) [83], công trình “Progress in essential oils” (1995 - 1997)
[84] và công trình “Progress in essential oils” (2001) [85] đã thống kê trên 1.000 loài thực vật
chứa tinh dầu trên thế giới, trong đó có các loài thực vật thuộc chi Eugenia, chi Eucalyptus,
chi Melaleuca,… của họ Sim. M. A. Sukari & cs (1992) đã ghi nhận tinh dầu loài Eugenia
caryophyllus có Eugenol chiếm 80,4% [116]. Năm 1992, tác giả I. A. Southwell trong công
trình “Eucalyptus leaf oils: Use, chemistry, distillation and marketing” đã thống kê tinh dầu
của 12 loài thuộc chi Eucalyptus có tiềm năng thương mại và thống kê thành phần hóa học
chính trong tinh dầu của 523 loài trong họ Sim [114]. Năm 1997, J. B. Joseph & cs đã công
bố tinh dầu lá của 17 loài thuộc chi Rhodamnia ở Úc [79]. nhóm tác giả L. P. A. Oyen và N.
X. Dung khi nghiên cứu thực vật chứa tinh dầu ở Đông Nam Á trong công trình “Essential
oil plants in South - East Asia”, các tác giả đã phân tích thành phần hoá học tinh dầu của 2
loài thuộc chi Melaleuca [98]. V. K. Raina & cs (2001) đã công bố thành phần tinh dầu lá
của loài Syzygium aromaticum ở Ấn Độ với thành phần Eugenol chiếm 94,4% [101]. Năm
2009, tác giả N .B. Z. Siti đã công bố thành phần hóa học tinh dầu lá của 8 loài thuộc chi
Eugenia từ Malaysia, thành phần chính của Eugenia. sp. A là α-curcumene (47,19%),
Eugenia sp. B là β-caryophyllene (15,46%), Eugenia sp. C là methyl laurate (12,71%), trong
khi đó thành phần chính của Eugenia sp. D và Syzygium polyanthum là isobornyl propionate
với 6,02% và 28,75%. Syzygium aquaticum có citronellyl isobutyrate (14,24%), E.
christmannii có geranyl acetone (13,71%), Eugenia stipulata có dimethyl pyrazine (91,26%)
[113]. M. N. I. Bhuiyan & cs (2010) đã công bố thành phần chính trong tinh dầu lá loài Đinh
hương ở Băng la đét là Eugenol (74,3%), tinh dầu trọng nụ chứa eugenol (49,7%) và
- Xem thêm -