Tài liệu Phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến thu nhập của hộ nông dân huyện yên dũng, tỉnh bắc giang

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ & QUẢN TRỊ KINH DOANH THÂN VĂN HIỀN PHÂN TÍCH CÁC YẾU TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN THU NHẬP CỦA HỘ NÔNG DÂN HUYỆN YÊN DŨNG, TỈNH BẮC GIANG LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ CHUYÊN NGÀNH: QUẢN LÝ KINH TẾ THÁI NGUYÊN - 2014 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ & QUẢN TRỊ KINH DOANH THÂN VĂN HIỀN PHÂN TÍCH CÁC YẾU TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN THU NHẬP CỦA HỘ NÔNG DÂN HUYỆN YÊN DŨNG, TỈNH BẮC GIANG Chuyên ngành: Quản lý kinh tế Mã số: 60.34.04.10 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Văn Bá Thanh THÁI NGUYÊN - 2014 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan: Luận văn này là công trình nghiên cứu thực sự của cá nhân, được thực hiện dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS. TS Văn Bá Thanh. Các số liệu, những kết luận nghiên cứu được trình bày trong luận văn này trung thực và chưa từng được công bố dưới bất cứ hình thức nào. Tôi xin chịu trách nhiệm về nghiên cứu của mình. Học viên Thân Văn Hiền Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ ii LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên, tôi xin chân thành cám ơn PGS.TS Văn Bá Thanh, người đã trực tiếp hướng dẫn tôi hoàn thành luận văn. Với những lời chỉ dẫn, những tài liệu, sự tận tình hướng dẫn và những lời động viên của thầy đã giúp tôi vượt qua nhiều khó khăn trong quá trình thực hiện luận văn này. Tôi cũng xin cám ơn quý thầy cô giảng dạy chương trình cao học "Quản lý kinh tế” đã truyền dạy những kiến thức quý báu, những kiến thức này rất hữu ích và giúp tôi nhiều khi thực hiện nghiên cứu. Xin cám ơn các Quý thầy, cô công tác tại Phòng quản lý sau Đại học, trường Đại học Kinh tế và Quản trị kinh doanh Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện thuận lợi trong suốt quá trình tôi tham gia khóa học và trong quá trình tôi thực hiện luận văn. Xin cảm ơn các phòng, ngành chức năng, các xã, thị trấn thuộc huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc giang giúp tôi trong quá trình thu thập, thống kê, lấy số liệu để tôi thực hiện luận văn này. Tôi xin chân thành cám ơn! Học viên Thân Văn Hiền Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN................................................................................................ i LỜI CẢM ƠN .................................................................................................... ii MỤC LỤC ........................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC BẢNG, HÌNH ..................................................................... vi MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài .......................................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ..................................................................................... 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận văn .......................................... 3 4. Đóng góp của luận văn ................................................................................. 3 5. Kết cấu của luận văn .................................................................................... 4 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ THU NHẬP VÀ CÁC YẾU TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN THU NHẬP CỦA HỘ NÔNG DÂN ................. 5 1.1. Một số khái niệm liên quan ....................................................................... 5 1.1.1. Khái niệm về hộ ..................................................................................... 5 1.1.2. Khái niệm hộ nông dân .......................................................................... 5 1.1.3. Khái niệm nông hộ ................................................................................. 7 1.1.4. Khái niệm kinh tế nông hộ ..................................................................... 9 1.2. Tổng quan về thu nhập của hộ nông dân ................................................ 12 1.2.1. Khái niệm về thu nhập của hộ nông dân .............................................. 12 1.2.2. Phân loại thu nhập hộ nông dân ........................................................... 12 1.2.3. Vai trò của thu nhập ............................................................................. 13 1.2.4. Thước đo thu nhập của nông hộ và cách tính thu nhập của hộ nông dân .. 14 1.3. Những nhân tố ảnh hưởng thu nhập của hộ nông dân ............................ 21 1.3.1. Nguồn nhân lực .................................................................................... 22 1.3.2. Nguồn lực tài chính .............................................................................. 23 1.3.3. Nguồn lực vật chất ............................................................................... 24 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ iv 1.3.4. Nguồn lực tự nhiên ............................................................................... 24 1.3.5. Nguồn lực xã hội .................................................................................. 24 1.4. Một số nghiên cứu liên quan về thu nhập của nông hộ tại Việt Nam ..... 25 1.4.1. Nghiên cứu của Huỳnh Thị Đan Xuân và Mai Văn Nam .................... 25 1.4.2. Nghiên cứu của Nguyễn Việt Anh và Trần Thị Thu Thủy ................... 25 1.4.3. Nghiên cứu của Nguyễn Quốc Nghi và Bùi Văn Trịnh ....................... 26 1.4.4. Một số nghiên cứu liên quan về các yếu tố ảnh hưởng tới thoát nghèo và tái nghèo đói của nông hộ ............................................................. 27 Chƣơng 2: PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................................................. 30 2.1. Câu hỏi nghiên cứu ................................................................................. 30 2.2. Phương pháp nghiên cứu ......................................................................... 30 2.2.1. Thiết kế nghiên cứu ............................................................................. 30 2.2.2. Phương pháp thu thập thông tin ........................................................... 31 2.2.3. Phương pháp tổng hợp, phân tích thông tin và số liệu ........................ 33 2.2.4. Phương pháp xử lí số liệu .................................................................... 35 2.3. Chỉ tiêu nghiên cứu ................................................................................. 35 Chƣơng 3: PHÂN TÍCH CÁC YẾU TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN THU NHẬP CỦA HỘ NÔNG DÂN HUYỆN YÊN DŨNG, TỈNH BẮC GIANG ....... 37 3.1. Điều kiện tự nhiên và đặc điểm kinh tế xã hội của huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang ....................................................................................... 37 3.1.1. Điều kiện tự nhiên ................................................................................ 37 3.1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội ..................................................................... 38 3.2. Thực trạng thu nhập của người nông dân tại huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang ...... 50 3.3. Phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến thu nhập của hộ nông dân huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang ..................................................................... 62 Chƣơng 4: MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM NÂNG CAO THU NHẬP CHO HỘ NÔNG DÂN HUYỆN YÊN DŨNG, TỈNH BẮC GIANG Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ v 4.1. Giải pháp về nguồn nhân lực .................................................................. 70 4.2. Giải pháp về đa dạng hoạt động tạo thu nhập ......................................... 71 4.3. Giải pháp liên quan đến vốn tín dụng ..................................................... 71 4.4. Giải pháp về tiếp cận chính sách ............................................................. 72 4.5. Giải pháp về sản xuất nông nghiệp, chăn nuôi ....................................... 73 4.6. Các giải pháp khác .................................................................................. 78 4.7. Kiến nghị ................................................................................................. 79 4.7.1. Về phía nhà nước - chính quyền địa phương ....................................... 79 4.7.2. Về phía các hộ gia đình ........................................................................ 80 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 81 TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................. 84 PHỤ LỤC ....................................................................................................... 87 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ vi DANH MỤC CÁC BẢNG, HÌNH Hình 1.1: Khung sinh kế bền vững (DFID, 1999) ......................................... 22 Bảng 3.1: Tuổi chủ hộ .................................................................................... 50 Bảng 3.2: Trình độ học vấn của chủ hộ ......................................................... 50 Bảng 3.3: Tỷ lệ trình độ học vấn .................................................................... 51 Bảng 3.4: Số thành viên của hộ ...................................................................... 51 Bảng 3.5: Tỷ lệ số thành viên của hộ ............................................................. 52 Bảng 3.6: Số thành viên trong độ tuổi lao động ............................................ 52 Bảng 3.7: Doanh thu từ sản xuất lúa .............................................................. 54 Bảng 3.8: Thống kê yếu tố đầu vào cho sản xuất lúa .................................... 55 Bảng 3.9: Thống kê Chi phí các yêu tố đầu vào sản xuất lúa ........................ 56 Bảng 3.10: Thống kê số lượng gia súc, gia cầm ............................................ 57 Bảng 3.11: Cơ cấu thu nhập ........................................................................... 57 Bảng 3.12: Thu nhập bình quân hộ ................................................................ 59 Bảng 3.13: Thu nhập bình quân đầu người .................................................... 59 Bảng 3.14: Định mức vốn vay ....................................................................... 60 Bảng 3.15: Mức độ tham gia các chương trình khuyến nông ........................ 61 Bảng 3.16: Tóm tắt mô hình hồi qui .............................................................. 63 Bảng 3.17: Phân tích phần dư và kiểm định độ tin cậy của mô hình ............ 63 Bảng 3.18: Kết quả hồi quy ............................................................................ 64 Bảng 3.19: Bảng diễn giải phương trình hồi qui ............................................ 66 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Thu nhập của người dân ở mọi nơi đều là vẫn đề thu hút sự quan tâm của những người nghiên cứu, cho dù đó là quốc gia giàu mạnh hay nghèo đói cho đến những địa phương nhỏ. Bởi vì nó chính là chỉ báo quan trọng có ý nghĩa kinh tế để đánh giá mức sống, sự phát triển của mỗi khu vực địa lý cũng như khía cạnh nào đó là nguyên nhân của nhiều vấn đề xã hội khác. Việt Nam là một quốc gia nông nghiệp có đến 76% số dân sống ở khu vực nông thôn, do đó vấn đề thu nhập của các hộ gia đình nông thôn có ý nghĩa rất quan trọng và cần thiết. Ở nước ta, sản xuất nông nghiệp vẫn là một ngành quan trọng trong nền kinh tế. Nó cung cấp lương thực và là nguồn thu nhập chính cho một bộ phận lớn dân số, đồng thời là nguồn nguyên liệu đầu vào cho nhiều ngành công nghiệp. Trong những năm gần đây, ngành nông nghiệp nước ta đã có những tiến bộ vượt bậc, đời sống của người nông dân không ngừng được nâng cao Tuy nhiên, thu nhập của người nông dân nhìn chung vẫn ở mức rất thấp so với mức thu nhập của các ngành khác, người nông dân phải chịu rất nhiều rủi ro trong quá trình sản xuất nông nghiệp. Chính vì vậy, hiện nay có một thực trạng là nhiều hộ nông dân có xu hướng đa dạng hóa nguồn thu nhập để giảm rủi ro, tăng thu nhập và đảm bảo đời sống. Yên Dũng là một huyện phía Nam của tỉnh Bắc Giang, đa số người dân sống phụ thuộc vào nghề nông, trong khi đó quỹ đất nông nghiệp có hạn, dân số ngày càng tăng, chất lượng lao động còn thấp, năng suất lao động chưa cao Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 2 từ đó dẫn đến thu nhập của phần đông hộ gia đình ở khu vực nông thôn còn khá thấp, đời sống vật chất còn nhiều khó khăn. Thực trạng này đã đặt ra một áp lực lớn cho việc phát triển kinh tế - xã hội của huyện Yên Dũng. Do đó, tác giả lựa chọn đề tài “Phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến thu nhập của hộ nông dân huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang” làm đề tài luận văn thạc sỹ với mục tiêu làm rõ nguyên nhân dẫn đến thu nhập của các hộ nông dân của huyện còn thấp, để từ đó cung cấp những cơ sở khoa học cho các cơ quan hữu quan đề ra chính sách hỗ trợ. Tạo việc làm và cải thiện thu nhập cho người dân ở khu vực nông thôn, đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội của huyện ngày càng toàn diện hơn. 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu chung Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích và làm rõ các yếu tố ảnh hưởng tới thu nhập của hộ nông dân huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang, từ đó đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao thu nhập của các hộ nông dân. 2.2. Mục tiêu cụ thể Việc nghiên cứu đề tài nhằm đạt được các mục tiêu cụ thể: - Hệ thống hóa các vấn đề lý luận và thực tiễn về thu nhập của hộ nông dân và các yếu tố ảnh hưởng đến thu nhập của hộ nông dân - Mô tả về thực trạng thu nhập thấp và sự phân hóa rõ rệt giữa các mức thu nhập của các nông hộ huyện Yên Dũng tỉnh Bắc Giang - Phân tích thực trạng thu nhập, cơ cấu thu nhập của các hộ nông dân huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 3 - Xác định các yếu tố ảnh hưởng đến thu nhập và đo lường mức độ tác động của các yếu tố đó tới thu nhập của các hộ nông dân huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang. - Phân tích vai trò của thu nhập phi nông nghiệp đối với các hộ nông dân huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang. - Đề xuất một số giải pháp nhằm cải thiện mức thu nhập cho các hộ nông dân. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của luận văn Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu của của đề tài là thu nhập của các hộ nông dân và các yếu tố ảnh hưởng đến thu nhập của họ tại huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang. Phạm vi không gian: Nghiên cứu được tiến hành tại huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang Phạm vi thời gian: Số liệu sử dụng để phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến thu nhập của hộ nông dân huyện Yên Dũng được sử dụng cụ thể năm 2012. Thời gian thu thập số liệu, thu thập dữ liệu điều tra dự kiến là từ tháng 9/2013 đến tháng 11/2013. 4. Đóng góp của luận văn Về mặt lý luận, đề tài góp phần củng cố cơ sở lý luận về thu nhập và các yếu tố ảnh hưởng đến thu nhập của người nông dân. Về mặt thực tiễn, trên cơ sở phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến thu nhập của hộ nông dân huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang, các giải pháp mà tác giả đề xuất sẽ góp phần cải thiện thu nhập cho các hộ nông dân tại huyện Yên Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 4 Dũng, tỉnh Bắc Giang. Luận văn có thể được sử dụng làm tài liệu cho các nghiên cứu liên quan. 5. Kết cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo, nội dung chính của luận văn bao gồm 4 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về thu nhập và các yếu tố ảnh hưởng đến thu nhập của hộ nông dân Chương 2: Phương pháp nghiên cứu và chỉ tiêu nghiên cứu Chương 3: Phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến thu nhập của các hộ nông dân huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang Chương 4: Một số giải pháp nhằm nâng cao thu nhập cho hộ nông dân huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 5 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ THU NHẬP VÀ CÁC YẾU TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN THU NHẬP CỦA HỘ NÔNG DÂN 1.1. Một số khái niệm liên quan 1.1.1. Khái niệm về hộ Theo như giáo trình kinh tế phát triển nông thôn có trích dẫn thì tác giả Martin (1988) có định nghĩa, hộ là đơn vị cơ bản liên quan đến sản xuất, tái sản xuất, đến tiêu dùng và các hoạt động xã hội khác. Theo Harris, ở viện nghiên cứu phát triển trường Đại học tổng hợp Susex (Luân Đôn - Anh) cho rằng: “Hộ là một đơn vị tự nhiên tạo nguồn lao động” Theo như giáo trình kinh tế phát triển nông thôn có trích dẫn thì tác giả Raul Iturna của trường đại học tổng hợp Liôbon khi nghiên cứu cộng đồng nông dân trong quá trình quá độ ở một số nước châu Á đã chứng minh “Hộ là một tập hợp những người cùng chung huyết tộc có quan hệ mật thiết với nhau trong quá trình sáng tạo ra vật phẩm để bảo tồn chính bản thân hộ và cộng đồng”. Qua các quan điểm khác nhau về khái niệm hộ trên, có thể rút ra một số đặc điểm về hộ: - Hộ là một nhóm người cùng chung huyết tộc hay không cùng huyết tộc. - Hộ cùng sống chung hay không cùng sống chung một mái nhà. - Có chung một nguồn thu nhập và ăn chung. - Cùng tiến hành sản xuất chung. 1.1.2. Khái niệm hộ nông dân Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 6 Theo tác giả Frank Ellis định nghĩa “Hộ nông dân là các hộ gia đình làm nông nghiệp, tự kiếm kế sinh nhai trên những mảnh đất của mình, sử dụng chủ yếu sức lao động của gia đình để sản xuất, thường nằm trong hệ thống hệ thống kinh tế lớn hơn, nhưng chủ yếu đặc trưng bởi sự tham gia cục bộ vào các thị trường và có xu hướng hoạt động với mức độ không hoàn hảo cao”. Ở nước ta, có nhiều tác giả đề cập đến khái niệm hộ nông dân. Theo nhà khoa học Đào Thế Tuấn (1997) cho rằng: “Hộ nông dân là những hộ chủ yếu hoạt động nông nghiệp theo nghĩa rộng, bao gồm cả nghề rừng, nghề cá và hoạt động phi nông nghiệp ở nông thôn”. Còn theo nhà khoa học Nguyễn Sinh Cúc, trong phân tích điều tra nông thôn năm 2001 cho rằng: “Hộ nông nghiệp là những hộ có toàn bộ hoặc 50% số lao động thường xuyên tham gia trực tiếp hoặc gián tiếp các hoạt động trồng trọt, chăn nuôi, dịch vụ nông nghiệp (làm đất, thủy nông, giống cây trồng, bảo vệ thực vật…) và thông thường nguồn sống chính của hộ dựa vào nông nghiệp”. Những nghiên cứu trên cho thấy: - Hộ nông dân là những hộ sống ở nông thôn, có ngành nghề sản xuất chính là nông nghiệp, nguồn thu nhập và sinh sống chủ yếu bằng nghề nông. Ngoài hoạt động nông nghiệp, hộ nông dân còn tham gia hoạt động phi nông nghiệp (tiểu thủ công nghiệp, thương mại, dịch vụ, buôn bán…) ở các mức độ khác nhau. - Hộ nông dân là một đơn vị kính tế cơ sở (Nghị quyết 10-NQ/TW ngày 05/04/1988 của Bộ Chính trị ra đời đã khẳng định hộ nông dân là một đơn vị kinh tế cơ sở) và là một đơn vị sản xuất vừa là một đơn vị tiêu dùng. Do vậy hộ nông dân không thể là một đơn vị kinh tế độc lập tuyệt đối và Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 7 toàn năng, mà còn phụ thuộc vào các hệ thống kinh tế lớn hơn của nền kinh tế quốc dân khi trình độ phát triển lên mức cao của công nghiệp hóa, hiện đại hóa, thị trường xã hội càng mở rộng đi vào chiều sâu, thì các hộ nông dân càng phụ thuộc nhiều hơn vào các hệ thống kinh tế rộng lớn không chỉ một vùng, một nước. 1.1.3. Khái niệm nông hộ Nông hộ được hiểu là hộ có phương tiện kiếm sống từ ruộng đất và sử dụng chủ yếu lao động gia đinh và sản xuất. Luôn nằm trong hệ thống kinh tế rộng lớn nhưng về cơ bản được đặc trưng tham gia một phần vào thị trường với mức độ chưa hoàn chỉnh. Nông hộ cũng có thể được hiểu là hộ có phương tiện kiếm sống từ ruộng đất và sử dụng chủ yếu lao động gia đình vào sản xuất. Hộ nông dân là những hộ chủ yếu hoạt động nông nghiệp theo nghĩa rộng bao gồm cả nghề rừng, nghề cá và hoạt động phi nông nghiệp ở nông thôn. Khái niệm nông hộ gần đây được định nghĩa như sau: “Nông hộ là các hộ nông dân thu hoạch các phương tiện sống từ ruộng đất, sử dụng chủ yếu lao động gia đình trong sản xuất nông trại, nằm trong một hệ thống kinh tế rộng hơn nhưng về cơ bản được đặc trưng bằng việc tham gia một phần trong thị trường hoạt động với một trình độ hoàn chỉnh không cao” (Ellis, 1988). Như vậy, nông hộ có những đặc điểm sau: - Nông hộ là một đơn vị kinh tế cơ sở, vừa là một đơn vị sản xuất, vừa là một đơn vị tiêu dùng. - Trình độ phát triển của hộ quyết định quan hệ giữa nông hộ và thị trường. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 8 - Ngoài hoạt động nông nghiệp, nông hộ còn tham gia vào hoạt động phi nông nghiệp ở các mức độ khác nhau. Các hộ nông dân ngoài hoạt động nông nghiệp còn tham gia vào hoạt động phi nông nghiệp với các mức độ rất khác nhau. Lý thuyết về doanh nghiệp gia đình nông dân, coi hộ nông dân là một doanh nghiệp không dùng lao động làm thuê, chỉ sử dụng lao động gia đình. Do đó các khái niệm kinh tế thông thường không áp dụng được cho kiểu doanh nghiệp này. Do không thuê lao động nên hộ nông dân không có khái niệm tiền lương và tiếp theo là không tính được lợi nhuận, địa tô và lợi tức. Hộ nông dân chỉ có thu nhập chung của tất cả các hoạt động kinh tế của gia đình là giá trị sản lượng hàng năm trừ đi chi phí. Mục tiêu của hộ nông dân là có thu nhập cao không kể thu nhập ấy do nguồn gốc nào, trồng trọt, chăn nuôi, ngành nghề, đó là kết quả chung của lao động gia đình. Khái niệm gốc để phân tích kinh tế gia đình là sự cân bằng lao động tiêu dùng giữa sự thoả mãn các nhu cầu của gia đình và sự nặng nhọc của lao động. Giá trị sản lượng chung của hộ gia đình trừ đi chi phí sẽ là giá trị sản lượng thuần mà gia đình sử dụng cho tiêu dùng, đầu tư tái sản xuất và tích luỹ. Người nông dần không tính giá trị tiền công lao động đã sử dụng, mà chỉ lấy mục tiêu là có thu nhập thuần cao. Bởi vậy, muốn có thu nhập cao hơn thì các hộ nông dân phải tăng thời gian lao động của gia đình. Số lượng lao động bỏ ra gọi là trình độ tự bóc lột của lao động gia đình. Mỗi một hộ nông dân cố gắng đạt được một thu nhập thoả mãn nhu cầu thiết yếu bằng cách tạo một sự cân bằng giữa mức độ thoả mãn nhu cầu của gia đình với mức độ nặng nhọc của lao động. Sự cân bằng này thay đổi theo thời gian, theo quy luật sinh học Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 9 do tỷ lệ giữa Người tiêu dùng và Người lao động quyết định. Một hộ nông dân sau khi một cặp vợ chồng cưới nhau và ra ở riêng, đẻ con thì Người tiêu dùng tăng lên, gia đình gặp khó khăn, nhưng dần dần con cái lớn lên số lao động tăng thêm, gia đình trở nên khá hơn. Đến lúc con lớn lên thành lập hộ mới thì chu kỳ bắt đầu lại từ đầu. Sự cân bằng này phụ thuộc rất nhiều yếu tố tự nhiên và kinh tế - xã hội mà tác giả đã nghiên cứu rất kỹ. Chính nhờ quy luật này mà các doanh nghiệp gia đình có sức cạnh tranh mạnh hơn các nông trại tư bản chủ nghĩa vì trong điều kiện mà nông trại lớn phá sản thì hộ nông dân làm việc nhiều giờ hơn, chịu bán sản phẩm rẻ hơn, không tính đến lãi, hạn chế tiêu dùng để qua được các thời kỳ khó khăn. 1.1.4. Khái niệm kinh tế nông hộ Ellis (1988) cho rằng kinh tế nông hộ khác với những người làm kinh tế khác trong nền kinh tế thị trường ở 3 yếu tố: đất đai, lao động và vốn: Kinh tế nông hộ là một hình thức tổ chức kinh tế cơ sở của nền kinh tế xã hội. Các nguồn lực đất đai, tư liệu sản xuất, vốn, lao động được góp chung, chung một ngân sách, ở chung một mái nhà, ăn chung, mọi quyết định trong sản xuất kinh doanh và đời sống đều do chủ hộ đưa ra. * Động thái kinh tế hộ nông dân: Nền kinh tế nông dân vẫn tồn tại như một hình thái sản xuất đặc thù nhờ các đặc điểm: - Khả năng của nông dân thoả mãn nhu cầu của tái sản xuất đơn giản nhờ sự kiểm soát tư liệu sản xuất, nhất là ruộng đất. Nhờ giá trị xã hội của nông dân hướng vào quan hệ qua lại hơn là vào việc đạt lợi nhuận cao nhất. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 10 - Nhờ việc chuyền giao ruộng đất từ thế hệ này sang thế hệ khác chống lại sự tập trung ruộng đất vào tay một số ít nông dân. - Khả năng của nông dân thắng được áp lực của thị trường bằng cách tăng thời gian lao động vào sản xuất (khả năng tự bóc lột sức lao động). - Đặc trưng của nông nghiệp không thu hút việc đầu tư vốn do có tính rủi ro cao và hiệu quả đầu tư thấp. - Khả năng của nông dân kết hợp được hoạt động nông nghiệp và phi nông nghiệp để sử dụng hết lao động và tăng thu nhập. Tuy vậy, ở tất cả các xã hội nền kinh tế nông dân phải tìm cách để tồn tại trong các điều kiện rất khó khăn do áp lực của các chế độ hiện hành gây ra. - Việc huy động thặng dư của nông nghiệp để thực hiện các lợi ích của toàn xã hội thông qua địa tô, thuế và sự lệch lạc về giá cả. Các tiến bộ kỹ thuật làm giảm giá trị của lao động nông nghiệp thông qua việc làm giảm giá thành và giá cả của sản phẩm nông nghiệp. Vì vậy, nông dân chỉ còn có khả năng tái sản xuất đơn giản nếu không có sự hỗ trợ từ bên ngoài. - Mục tiêu sản xuất của hộ quyết định sự lựa chọn sản phẩm kinh doanh, quyết định mức độ đầu tư, phản ứng với giá cả vật tư, lao động và sản phẩm của thị trường Như vậy, sản xuất của hộ nông dân tiến hoá từ tình trạng tự cấp sang sản xuất hàng hoá ở các mức độ khác nhau. Trong quá trình tiến hoá ấy hộ nông dân thay đổi mục tiêu và cách thức kinh doanh cũng như phản ứng với thị trường. Hộ nông dân hoàn toàn tự cấp theo lý thuyết của Tchayanov có mục tiêu tối đa hoá lợi ích. Lợi ích ở đây là sản phẩm cần để tiêu dùng trong gia Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 11 đình. Người nông dân phải lao động để sản xuất lượng sản phẩm cho đến lúc không đủ sức để sản. xuất nữa, do vậy nông nhàn (thời gian không lao động) cũng được coi như một lợi ích. Nhân tố ảnh hưởng nhất đến nhu cầu và khả năng lao động của hộ là cấu trúc dân số của gia đình (Tỷ lệ giữa tay làm và miệng ăn). Hộ nông dân tự cấp hoạt động như thế nào còn phụ thuộc vào các điều kiện sau: Khả năng mở rộng diện tích (có thể bằng tăng vụ) có hay không: - Có thị trường lao động không, vì Người nông dân có thể bán sức lao động để tăng thu nhập nếu có chi phí cơ hội của lao động cao. - Có thị trường vật tư không vì có thể tăng thu nhập bằng cách đầu tư thêm một ít vật tư (nếu có tiền để mua và có lãi). - Có thị trường sản phẩm không vì Người nông dân phải bán đi một ít sản phẩm để mua các vật tư cần thiết hay một số hàng tiêu dùng khác. Trong các điều kiện này người nông dân có phản ứng một ít với thị trường, nhất là thị trường lao động và thị trường vật tư. Tiến lên một bước nữa, hộ nông dân bắt đầu phản ứng với thị trường, tuy vậy mục tiêu chủ yếu vẫn là tự cấp. Đây là kiểu hộ nông dân “nửa tự cấp” có tiếp xúc với thị trường sản phẩm, thị trường lao động, thị trường vật tư. Hộ nông dân thuộc kiểu này vẫn chưa phải một xí nghiệp kiểu tư bản chủ nghĩa hoàn toàn phụ thuộc vào thị trường. Các yếu tố tự cấp vẫn còn lại rất nhiều và vẫn quyết định cách sản xuất của hộ. Vì vậy, trong điều kiện này nông dân có phản ứng với giá cả, với thị trường chưa nhiều. Tuy vậy, thị trường ở nông thôn là những thị trường chưa hoàn chỉnh, đó đây vẫn có những giới hạn nhất định. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 12 Cuối cùng đến kiểu hộ nông dân sản xuất hàng hoá là chủ yếu: Người nông dân với mục tiêu tối đa hoá lợi nhuận từ các hoạt động kinh doanh của gia đình. Kiểu nông dân này phản ứng với thị trường vốn, thị trường ruộng đất, thị trường vật tư, lao động và thị trường sản phẩm. Tuy vậy, giả thiết rằng Người nông dân là người sản xuất có hiệu quả không được chứng minh trong nhiều công trình nghiên cứu. Điều này, có thể giải thích do hộ nông dân thiếu trình độ kỹ thuật và quản lý, do thiếu thông tin thị trường, do thị trường không hoàn chỉnh. Đây là một vấn đề đang còn tranh luận. Vấn đề ở đây phụ thuộc vào trình độ sản xuất hàng hoá, trình độ kinh doanh của nông dân. 1.2. Tổng quan về thu nhập của hộ nông dân 1.2.1. Khái niệm về thu nhập của hộ nông dân Thu nhập là việc nhận được tiền bạc, của cải vật chất từ một hoạt động nào đó hay là các khoản thu nhập được trong một khoảng thời gian nhất định thường tính theo tháng, năm Thu nhập là phần nông hộ thu được sau quá trình sản xuất, bao gồm nhiều nguồn thu khác nhau Thu nhập của hộ nông dân cũng được hiểu là phần giá trị sản xuất tăng thêm mà hộ được hưởng đề bù đắp cho thù lao lao động của gia đình, cho tích lũy và tái sản xuất mở rộng nếu có. Thu nhập của hộ phụ thuộc vào kết quả của các hoạt động sản xuất kinh doanh mà hộ thực hiện 1.2.2. Phân loại thu nhập hộ nông dân - Thu nhập từ sản xuất lâm nghiệp Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/