Tài liệu Pháp luật về hợp tác xã từ thực tiễn áp dụng trên địa bàn tỉnh lào cai

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC MỞ HÀ NỘI LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÀNH: LUẬT KINH TẾ PHÁP LUẬT VỀ HỢP TÁC XÃ VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH LÀO CAI LÊ THỊ LA HÀ NỘI - 2021 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC MỞ HÀ NỘI LUẬN VĂN THẠC SĨ PHÁP LUẬT VỀ HỢP TÁC XÃ VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH LÀO CAI LÊ THỊ LA NGÀNH: LUẬT KINH TẾ MÃ NGÀNH: 838.0107 NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. TRẦN THỊ BẢO ÁNH HÀ NỘI - 2021 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Hoạt động khu vực KTTT, có chuyển biến tích cực về quy mô, công nghệ và thị trường. Số lượng các HTX áp dụng khoa học công nghệ mới, hiện đại vào sản xuất, kinh doanh, tham gia vào sản xuất nông nghiệp công nghệ cao ngày càng nhiều, đặc biệt, các HTX nông nghiệp đã hoạt động gắn với các sản phẩm chủ lực của vùng, thực hiện liên kết chuỗi, nhiều liên kết với các siêu thị, doanh nghiệp lớn để mở rộng thị trường tiêu thụ, góp phần nâng cao chất lượng sản phẩm, khả năng cạnh tranh. Một số đã chủ động nghiên cứu, mở rộng thị trường, không những trong nước mà còn xuất khẩu. Từ thực tiễn áp dụng pháp Luật HTX trên địa bàn tỉnh Lào Cai, xác định các quy định về thành lập, đăng ký HTX; tổ chức lại, giải thể HTX; tổ chức quản lý HTX; vốn và tài chính của HTX có vai trò ảnh hưởng rất lớn tới quá trình hình thành phát triển HTX. Sự tác động của nhân tố này được thực hiện thông qua khung pháp luật, hệ thống chính sách vĩ mô và quá trình tổ chức, triển khai trong thực tiễn. Với nhận thức đó, tác giả chọn đề tài: "Pháp luật về Hợp tác xã từ thực tiễn áp dụng trên địa bàn tỉnh Lào Cai ", tìm hiểu các quy định pháp luật về thành lập, đăng ký HTX; tổ chức lại, giải thể HTX; tổ chức quản lý HTX; vốn và tài chính của HTX từ thực tiễn áp dụng trên địa bàn tỉnh Lào Cai làm đề tài luận văn thạc sỹ, với mong muốn nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn, qua đó đề xuất những giải pháp có căn cứ khoa học và thực tiễn nhằm giải quyết vấn đề trên. 2. Tình hình nghiên cứu Nhìn chung, các công trình trên đã nghiên cứu, đề cập đến nhiều khía cạnh của HTX, song chưa có đề tài, công trình nào nghiên cứu cụ thể đối với lĩnh vực pháp luật về thành lập, đăng ký HTX; tổ chức lại, giải thể HTX; tổ chức quản lý HTX; vốn và tài chính của HTX trên địa bàn tỉnh Lào Cai một cách cơ bản, toàn diện và có hệ thống theo Luật HTX năm 2012. Do vậy, cần 1 nghiên cứu pháp luật về HTX từ thực tiễn áp dụng; trong đó tập trung nghiên cứu ba nội dung chính gồm: Quy định về thành lập, đăng ký HTX; tổ chức lại, giải thể HTX; Quy định về tổ chức quản lý HTX; Quy định về vốn và tài chính của HTX. Đề tài nghiên cứu này sẽ kế thừa được một số vấn đề lý luận cơ bản về HTX và pháp luật về HTX, nội dung so sánh HTX với một số loại hình doanh nghiệp và nghiên cứu các vấn đề mới gồm: Quy định về thành lập, đăng ký HTX; tổ chức lại, giải thể HTX; Quy định về tổ chức quản lý HTX; Quy định về vốn và tài chính của HTX. 3.1. Mục đích nghiên cứu:Đề tài nghiên cứu các quy định của pháp luật hiện hành về HTX, nghiên cứu thực tiễn tổ chức và hoạt động của HTX ở tỉnh Lào Cai qua đó đưa ra phương hướng, giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật, nâng cao hiệu quả thi hành pháp luật HTX trên địa bàn tỉnh Lào Cai. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu: - Những vấn đề cơ bản của HTX, pháp luật HTX hiện nay, vai trò của HTX. - Nghiên cứu đánh giá về thực tiễn áp dụng pháp luật HTX trên địa bàn tỉnh Lào Cai. 3.3. Phạm vi nghiên cứu: Pháp luật về HTX bao gồm nhiều nội dung nhưng trong phạm vi giới hạn của luận văn thạc sĩ, luận văn tập trung nghiên cứu những quy định: (i) thành lập, đăng ký HTX; tổ chức lại, giải thể HTX; (ii) quy định về tổ chức quản lý HTX; (iii) quy định về vốn và tài chính của HTX. 3.4. Đối tượng nghiên cứu (i) Luật HTX năm 2012; (ii) Thực trạng thực hiện các quy định của Luật HTX năm 2012 về thành lập, đăng ký HTX; tổ chức lại, giải thể HTX; tổ chức quản lý HTX; vốn và tài chính của HTX trên địa bàn tỉnh Lào Cai từ khi có Luật HTX năm 2012 đến năm 2019. Tác giả tập trung nghiên cứu các nội dung này từ thực tiễn áp dụng trên địa bàn tỉnh Lào Cai từ năm 2012 đến năm 2019. 2 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận của Chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng, chính sách của Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam về HTX và phát triển HTX. 5. Những nét mới của Luận văn - Luận văn đưa ra những kết quả phản ánh thực trạng áp dụng quy định pháp luật về thành lập, tổ chức lại, giải thể HTX; Quy định về vốn và tài chính của HTX trên địa bàn tỉnh Lào Cai hiện nay. - Luận văn chỉ rõ những quy định phù hợp, những hạn chế và những thiếu sót cần bổ sung của pháp luật hiện hành đối với HTX. 3 CHƢƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ HỢP TÁC XÃ VÀ PHÁP LUẬT VỀ HỢP TÁC XÃ 1.1. Những vấn đề lý luận cơ bản về Hợp tác xã 1.1.1. Khái niệm, đặc điểm Hợp tác xã 1.1.1.1. Khái niệm Hợp tác xã HTX được hiểu là tổ chức kinh tế tập thể, với hạt nhân là “hợp tác” giữa các thành viên, được ra đời và phát triển trên cơ sở hợp tác tự nguyện, tự chủ và cùng có lợi của các thành viên. Đại hội Liên minh HTX quốc tế (ICA) lần thứ 31 năm 1945 định nghĩa về HTX như sau: “HTX là hiệp hội hay là tổ chức tự chủ của cá nhân liên kết với nhau một cách tự nguyện nhằm đáp ứng các nhu cầu và nguyện vọng chung về kinh tế, xã hội và văn hóa thông qua một tổ chức kinh tế cùng nhau làm chủ chung và kiểm tra dân chủ”[63]. Luật HTX năm 2012, căn cứ vào đặc điểm phát triển kinh tế và văn hóa của Việt Nam, cũng như kế thừa nguyên tắc về HTX của Liên minh HTX quốc tế, đã đưa ra định nghĩa HTX như sau: HTX là tổ chức kinh tế tập thể, đồng sở hữu, có tư cách pháp nhân, do ít nhất 07 thành viên tự nguyện thành lập và hợp tác tương trợ lẫn nhau trong hoạt động sản xuất, kinh doanh, tạo việc làm nhằm đáp ứng nhu cầu chung của thành viên, trên cơ sở tự chủ, tự chịu trách nhiệm, bình đẳng và dân chủ trong quản lý HTX [39, tr.10]. 1.1.1.2. Đặc điểm của Hợp tác xã Thứ nhất, xét về góc độ kinh tế HTX là tổ chức kinh tế tự chủ, hoạt động như một loại hình doanh nghiệp. HTX là tổ chức kinh tế tự chủ vì HTX có vốn, quỹ, tài sản chung, được sử dụng vốn, quỹ chung đó để tự minh quyết định thực hiện các hoạt động 4 kinh doanh mà không phụ thuộc vào ý chí của bất kỳ cơ quan, tổ chức nào. HTX hoạt động như là doanh nghiệp, phải tự hạch toán kinh doanh, lấy thu bù chi, đảm bảo có lãi, biết cạnh tranh tồn tại trên thương trường, có địa vụ pháp lý bình đẳng trước pháp luật như các chủ thể kinh doanh khác. Quy định trên đã tạo cơ sở pháp lý để cơ quan nhà nước có thẩm quyền, các HTX, đặc biệt là chính các xã viên đổi mới nhận thức về loại hình kinh tế tập thể, xóa bỏ tư tưởng coi HTX nặng về tổ chức xã hội, ít tự chủ về kinh tế, thiếu độc lập về pháp lý và là một bộ phận của cơ quan công quyền, từ đó khiến cho xã viên chưa có động lực cùng nhau xây dựng phát triển HTX. Thứ hai, xét về góc độ xã hội, tuy HTX hoạt động như một loại hình doanh nghiệp nhưng HTX luôn coi trọng những lợi ích xã hội của thành viên, góp phần xóa đói, giảm nghèo, các xã viên tương trợ giúp đỡ lẫn nhau. HTX tổ chức các hoạt động đáp ứng nhu cầu văn hóa, tinh thần của xã viên. Từ đó xã viên tiến hành các hoạt động kinh doanh hiệu quả hơn, tiến lên làm giàu cho các thành viên, phát triển cộng đồng. Đó là sự thể hiện khía cạnh xã hội trong HTX, nó quan trọng như khía cạnh kinh tế. Quan điểm chung là HTX phải kết hợp hài hòa hai khía cạnh kinh tế - xã hội, tránh việc đề cao một khía cạnh nào đó vì sẽ dẫn đến hậu quả như tan rã HTX, biến đổi HTX. Tóm lại, ngoài mục tiêu kinh tế HTX còn thực hiện các mục tiêu xã hội quan trọng; theo tư tưởng của Hồ Chinh Minh thì “HTX góp phần xây dựng tình đoàn kết xóm làng, tinh thần tương thân, tương ái nhằm xây dựng cộng đồng xã hội tốt đẹp ở nông thôn” [48]. Thứ ba, xét về góc độ pháp lý: Là tổ chức kinh tế tập thể, tự chủ, HTX thỏa mãn đầy đủ các điều kiện của pháp nhân quy định tại Điều 74 Bộ Luật Dân sự. Thứ tư, về tổ chức quản lý, HTX phải có số lượng xã viên không thấp hơn số lượng xã viên tối thiểu. Luật HTX quy định HTX do ít nhất 07 thành viên tự nguyện thành lập và hợp tác tương trợ lẫn nhau trong hoạt động sản xuất, kinh doanh, tạo việc 5 làm nhằm đáp ứng nhu cầu chung của thành viên, trên cơ sở tự chủ, tự chịu trách nhiệm, bình đẳng và dân chủ trong quản lý HTX. Một trong những điều kiện để thành lập HTX là phải có ít nhất 7 xã viên. Trong suốt quá trình hoạt động HTX phải duy trì đủ số lượng xã viên tối thiểu theo quy định của pháp luật. Thứ năm, về phân phối, Khi tham gia HTX xã viên tự nguyện góp vốn, góp sức; góp vốn luôn là điều kiện hàng đầu, là nghĩa vụ bắt buộc đối với những người tham gia doanh nghiệp. Chính việc góp vốn sẽ tạo cơ sở vật chất để HTX tiến hành các hoạt động kinh doanh. Khoản 1 Điều 17 Luật HTX quy định “Đối với HTX, vốn góp của thành viên thực hiện theo thỏa thuận và theo quy định của điều lệ nhưng không quá 20% vốn điều lệ của HTX”. Tóm lại: Mục tiêu chính của HTX là hợp tác, liên kết thành viên để giải quyết các công việc mà từng cá nhân riêng lẻ không thực hiện được, hoặc thực hiện kém hiệu quả và cùng hành động vì quyền lợi của tất cả thành viên, không vì lợi ích của cá nhân. Sự khác biệt đó nói lên bản chất của HTX, đồng thời khẳng định vị trí, vai trò của HTX trong nền kinh tế nói chung. Đó chính là một hình thức tổ chức kinh tế giúp phát huy mọi khả năng kinh tế chưa được khai thác hết, đặc biệt trong nền kinh tế đa thành phần như hiện nay. 1.1.1.3. So sánh Hợp tác xã với một số loại hình doanh nghiệp Về mục tiêu: Xét về góc độ kinh tế thì cả doanh nghiệp và HTX đều hướng tới mục tiêu lợi nhuận trong kinh doanh. Tuy nhiên, doanh nghiệp luôn hướng tới việc tối đa hóa lợi nhuận còn HTX ngoài việc hướng tới lợi nhuận, HTX phải quan tâm tới các vấn đề xã hội như xóa đói, giảm nghèo, thực hiện bình đẳng, công bằng, tiến bộ xã hội... Về nguyên tắc hoạt động: HTX cũng như các doanh nghiệp được tự do đăng ký kinh doanh bất cứ ngành nghề nào giống như các doanh nghiệp, HTX được công nhận là tổ chức có tư cách pháp nhân mang đủ bốn đặc điểm theo Điều 74 Bộ luật Dân sự năm 2015 giống như các công ty cổ phần, công ty 6 trách nhiệm hữu hạn. Ngoài ra, với mục đích tương trợ, giúp đỡ giữa các thành viên tham gia HTX, cùng góp vốn, góp sức; cùng hoạt động sản xuất kinh doanh; cùng hưởng lợi; cùng chịu trách nhiệm. HTX còn có các nguyên tắc mang tính đặc trưng như tự nguyện, dân chủ, bình đẳng, công khai và cùng có lợi. Khác với các doanh nghiệp, tại khoản Điều 7 Luật HTX năm 2012 đã khẳng định: cá nhân, hộ gia đình, pháp nhân tự nguyện thành lập, gia nhập, ra khỏi Hợp tác xã; Thành viên, Hợp tác xã thành viên có quyền bình đẳng, biểu quyết ngang nhau không phụ thuộc vốn góp trong việc quyết định tổ chức, quản lý và hoạt động của Hợp tác xã. 1.1.2. Lịch sử hình thành Hợp tác xã, vai trò của Hợp tác xã 1.1.2.1. Lịch sử hình thành Hợp tác xã HTX của 28 người thợ dệt ở nước Anh được thành lập năm 1884 là HTX đầu tiên trên thế giới. Ở Việt Nam, ngày 11 tháng 4 năm 1946, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã có thư kêu gọi điền chủ, nông gia Việt Nam tham gia HTX nông nghiệp. Chủ tịch Hồ Chí Minh tha thiết kêu gọi: “Hỡi đồng bào điền chủ nông gia, anh em ta ai chẳng mong được đầy đủ, giàu có, ai chẳng mong cho nước thịnh dân cường. Vậy chúng ta hãy mau mau chung vốn góp sức, lập nên HTX nông nghiệp ở khắp nơi; từ làng mạc cho đến tỉnh thành đâu đâu cũng phải có HTX”. Sau 19 năm, vào ngày này 11 tháng 4 năm 1964, Bác Hồ gửi thư cho Đại hội HTX và đội sản xuất nông nghiệp tiên tiến miền núi và trung du, khen ngợi những HTX điển hình tiên tiến, nhưng Bác vẫn yêu cầu các cấp, các ngành quan tâm chỉ đạo các HTX nông nghiệp phát triển. Với những cơ sở và ý nghĩa to lớn của ngày 11 tháng 4, có bao hàm cả 2 sự kiện, đó là ngày 11 tháng 4 năm 1946, ngày Bác Hồ viết thư kêu gọi điền chủ, nông gia Việt Nam tham gia HTX nông nghiệp và sau 19 năm cũng vào ngày 11 tháng 4 năm 1964 Bác Hồ viết thư gửi Đại hội các HTX và đội sản xuất nông nghiệp tiên tiến miền núi và trung du. 7 Ban Chấp hành Liên minh HTX Việt Nam, khóa IV, nhiệm kỳ 20102015 đã thảo luận, thống nhất lấy ngày 11 tháng 4 năm 1946 làm ngày HTX Việt Nam để trình Thủ tướng Chính phủ. Ngày 27 tháng 7 năm 2011, Thủ tướng Chính phủ đã có Quyết định số 1268/QĐ-TTg công nhận ngày 11 tháng 4 hàng năm là ngày HTX Việt Nam. 1.1.2.2. Vai trò của Hợp tác xã * Vai trò của Hợp tác xã ở một số quốc gia - Ở Ấn Độ sự phát triển của HTX góp phần cải thiện môi trường đầu tư và kinh doanh theo hướng người dân được quyền tự do kinh doanh những gì mà pháp luật không cấm. - Ở Cộng hòa Liên bang Đức, HTX đóng vai trò quan trọng đối với lĩnh vực nông nghiệp. Các HTX nông nghiệp đang nắm thị phần cao đối với nhiều sản phẩm nông nghiệp quan trọng; 70% thị phần sản phẩm thịt chế biến, hơn 60% thị phần của các sản phẩm sữa, hơn 30% thị phần rượu nho. Ngoài ra, với trên 3.000 HTX. - Ở Mỹ, HTX có vai trò đặc biệt quan trọng trong ngành nông nghiệp Mỹ. Năm 2002, 3.140 HTX nông nghiệp cung cấp cho khoảng 3,1 triệu nông dân, dịch vụ tiếp thị nông nghiệp, cung ứng nguyên vật liệu sản xuất nông nghiệp và các dịch vụ khác liên quan đến sản xuất nông nghiệp chiếm tới 28% thị phần. Riêng trong khu vực HTX phi nông nghiệp, 84 triệu người dân Mỹ là xã viên của hơn 9.500 liên hiệp tín dụng; trên 850 HTX điện phục vụ gần 40 triệu người dân tại 47 bang của Mỹ; khoảng 1,5 triệu gia đình sinh sống tại các nhà ở của HTX nhà ở và trên 3 triệu người là xã viên của 5.000 HTX thực phẩm. * Vai trò của Hợp tác xã ở Việt Nam Kinh tế hợp tác là khu vực có vai trò, vị trí quan trọng trong việc giải quyết việc làm, đảm bảo đời sống cho đông đảo người lao động, tạo sự ổn định về chính trị - xã hội góp phần thúc đẩy tăng trưởng và phát triển KT-XH. Thế giới đã trải nghiệm việc xây dựng và phát triển HTX gần 200 năm qua. 8 Sau hơn 18 năm triển khai thực hiện Nghị quyết số 13-NQ/TW và gần 8 năm thực hiện Luật HTX năm 2012, mặc dù tình hình kinh tế thế giới, khu vực trong nước có nhiều bất ổn, nhưng khu vực HTX vẫn phát triển ổn định. Số lượng HTX tăng theo từng năm, phát triển khá đồng đều trên khắp các vùng miền, chất lượng hoạt động được nâng lên. Các HTX từng bước hoạt động đúng bản chất, ngày càng tập trung hơn vào việc hỗ trợ kinh tế hộ thành viên thông qua cung cấp các dịch vụ hoặc việc làm cho thành viên, đặc biệt là HTX nông nghiệp (Xem phụ lục 1: Doanh thu thuần của HTX đang hoạt động sản xuất kinh doanh theo quy mô lao động và theo ngành kinh tế so với các thành phần kinh tế khác). Hiệu suất sử dụng lao động bình quân toàn bộ khu vực HTX năm 2018 đạt 10,4 lần. Theo quy mô lao động: Năm 2018, các HTX có quy mô từ 100 lao động trở lên có hiệu suất sử dụng lao động đạt cao nhất với 15,7 lần; tiếp đến là các HTX có quy mô dưới 10 lao động đạt 10,9 lần; các HTX có quy mô từ 10-49 lao động đạt 7,8 lần; các HTX có quy mô từ 50-99 lao động đạt hiệu suất thấp nhất với 6,5 lần. Theo khu vực kinh tế: Khu vực dịch vụ có hiệu suất sử dụng lao động năm 2018 đạt cao nhất với 12,7 lần, vượt trội so với mức 7,5 lần của khu vực HTX công nghiệp và xây dựng và 6,5 lần của khu vực HTX nông, lâm nghiệp và thủy sản.1 Thu nhập bình quân tháng một lao động của các HTX đang hoạt động có kết quả SXKD năm 2018 đạt 3,84 triệu đồng, tăng 3,2% so với năm 2017. Theo quy mô lao động: Khu vực HTX có quy mô trên 100 lao động có mức thu nhập bình quân tháng trong năm 2018 cao nhất đạt 5,2 triệu đồng; tiếp đến là các HTX có quy mô từ 50-99 lao động đạt 4,2 triệu đồng; từ 10-49 lao động đạt 3,7 triệu đồng và thấp nhất là các HTX có dưới 10 lao động đạt 3,0 triệu đồng. Năm 2018, các HTX có quy mô lao động càng lớn có mức thu nhập bình quân một lao động càng cao. Theo khu vực kinh tế: Khu vực dịch vụ có mức thu nhập bình quân một lao động một tháng năm 2018 cao vượt 1 Sách trắng Hợp tác xã Việt Nam năm 2020 [tr.33] 9 trội với 6,6 triệu đồng, tăng 5,6% so với năm 2017 (trong đó, ngành hoạt động tài chính, ngân hàng và bảo hiểm có mức thu nhập bình quân lao động đạt cao nhất trong các ngành kinh tế với 12,2 triệu đồng, nhưng cũng chỉ tương đương với 54,0% của khu vực doanh nghiệp hoạt động trong cùng ngành); Trong khi hiệu suất sử dụng lao động của doanh nghiệp là 15,3 lần. Thấp hơn nhiều so với mức thu nhập 8,82 triệu đồng của khu vực doanh nghiệp; khu vực công nghiệp và xây dựng đạt 3,8 triệu đồng, giảm 6,3%; khu vực nông, lâm nghiệp và thủy sản đạt mức thấp nhất trong các khu vực kinh tế với 1,7 triệu đồng, tăng 8,4% so với năm 20172. Tóm lại: Kinh tế tập thể là một thành phần kinh tế trong nền kinh tế nhiều thành phần ở nước ta, trong đó HTX là nòng cốt; HTX giúp những người lao động, những người sản xuất nhỏ tự nguyện tập hợp nhau lại trong một tổ chức kinh tế chung để giải quyết có hiệu quả hơn những vấn đề sản xuất, kinh doanh và đời sống của họ. Bên cạnh đó, HTX cũng góp phần chuyển dịch cơ cấu kinh tế và giảm tỷ trọng lao động nông nghiệp trong nền kinh tế; cung cấp các yếu tố đầu vào như vốn, vật tư, hỗ trợ kỹ thuật, giảm thiểu rủi ro và chia sẻ thông tin, kiến thức; áp dụng tiến bộ khoa học, công nghệ, thiết bị kỹ thuật hiện đại; là nơi đào tạo, bồi dưỡng kiến thức về nông nghiệp, công nghiệp, thương nghiệp, phổ cập thông tin khoa học - kỹ thuật và thông tin thị trường cho người dân; phát huy hiệu quả kinh tế nhờ quy mô; thực hiện các hoạt động tiếp thị, thương lượng giúp người nông dân có được mức giá bán tốt hơn so với những nông dân hoạt động đơn độc,... 1.2. Pháp luật về Hợp tác xã 1.2.1. Sự hình thành và phát triển của pháp luật Hợp tác xã Pháp luật HTX là các văn bản luật chứa đựng có hệ thống các quy phạm pháp luật, quy định và điều chỉnh về điều kiện thành lập, tổ chức và hoạt động của HTX trong các ngành, các lĩnh vực của nền kinh tế quốc dân. 2 Sách trắng Hợp tác xã Việt Nam năm 2020 [tr.33, 34] 10 * Trên thế giới, hiện nay có hơn 2,4 triệu HTX với số lượng thành viên lên tới hơn 1 tỉ thành viên, nhiều hơn gấp 3 lần so với số lượng cổ đông trực tiếp của các doanh nghiệp/công ty. Thêm vào đó, 250 triệu người hiện cũng đang làm việc cho HTX hoặc có những hoạt động thông qua HTX. 300 HTX lớn nhất trên thế giới có doanh thu hàng năm lên tới 2.200 tỷ USD, tương đương với GDP của một quốc gia có nền kinh tế đứng thứ 7 trên thế giới, và phong trào HTX cũng đang phát triển nhanh chóng, đặc biệt tại các quốc gia mới nổi như Brazil, Ấn Độ hay Trung Quốc3. * Ở Việt Nam, quá trình hình thành và phát triển pháp luật Hợp tác xã được chia thành các giai đoạn sau: Giai đoạn trước khi có Luật HTX Ngay từ khi còn đang bôn ba tìm đường cứu nước Chủ tịch Hồ Chí Minh, đã quan tâm đến tổ chức kinh tế hợp tác, HTX. Trong cuốn “Đường cách mệnh”, viết năm 1927, sau khi phân tích những lợi ích của HTX, Người đã nhấn mạnh: Tục ngữ Việt Nam có câu “Nhóm lại thành giàu, chia nhau thành khó” và “Một cây làm chẳng nên non, ba cây chụm lại thành hòn núi cao”, lý luận HTX đều năm trong điều ấy. Người còn nói về tính chất HTX là tổ chức kinh tế – xã hội; cách tổ chức HTX phải dựa trên nguyên tắc tự nguyện, dân chủ, cùng có lợi và đi từ thấp đến cao. Ngay sau Cách mạng Tháng 8 thành công năm 1945, ngày 11 tháng 4 năm 1946, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã có thư kêu gọi điền chủ, nông gia Việt Nam tham gia HTX nông nghiệp. Giai đoạn sau khi có Luật HTX Những văn bản pháp luật quan trọng nhất thể chế hóa đường lối đổi mới của Đảng về HTX là Hiến pháp 1992, Bộ luật Dân sự năm 1995, Luật HTX (năm 1996, 2003, 2012). 3 Bài viết “Lựa chọn Hợp tác xã, lựa chọn sự bình đẳng” của tác giả Hà Phương đăng trên Cổng thông tin điện tử tỉnh Ninh Bình. 11 Giai đoạn từ năm 1996 đến năm 2002 Đại hội Đảng giữa nhiệm kỳ khóa VIII, một số nội dung về đường lối phát triển HTX đã được cụ thể hóa thêm một bước và khẳng định: Đổi mới kinh tế HTX, phát huy vai trò tự chủ của kinh tế hộ xã viên. Năm 1996 Quốc Hội thông qua Luật HTX đã tạo hành lang pháp lý cho các HTX hoạt động trong điều kiện kinh tế mới của cơ chế thị trường. - Giai đoạn từ năm 2003 đến cuối năm 2012 Căn cứ Nghị quyết Trung ương 5 (Khóa IX), Chính phủ và các Bộ, ngành đã ban hành nhiều văn bản quy phạm pháp luật để thực thi Nghị quyết số 13 NQ/TW của Ban chấp hành TW Đảng khóa IX. Pháp luật về HTX tiếp tục được hoàn thiện. Hệ thống pháp luật về HTX tương đối hoàn chỉnh thúc đẩy HTX phát triển xứng tầm với vai trò của nó trong nền kinh tế quốc dân. Do vậy, căn cứ vào Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 1992 đã được sửa đổi, bổ sung một số điều theo Nghị quyết số 51/2001/QH10, ngày 20/11/2012 Quốc hội đã thông qua Luật HTX gồm 9 chương và 64 điều và có hiệu lực vào ngày 01/7/2013. Phát triển kinh tế tập thể đã trở thành chủ trương xuyên suốt và nhất quán của Đảng và Nhà nước. Xác định rõ vai trò và tầm quan trọng đó, Đảng và Chính phủ đã có nhiều chính sách, tạo động lực thúc đẩy HTX phát triển và bước đầu đã mang lại kết quả tích cực đối với phát triển kinh tế - xã hội. Tuy nhiên, trong bối cảnh Việt Nam hội nhập ngày càng sâu rộng, đòi hỏi kinh tế HTX cần đổi mới mạnh mẽ để thích ứng và phát triển. Nghị quyết số 13-NQ/TW ngày 18/3/2002, Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương Đảng lần thứ 5 (khóa IX) về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể (KTTT) khẳng định rõ vai trò, vị trí quan trọng nòng cốt của kinh tế HTX (kinh tế HTX) trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Nghị quyết số 13-NQ/TW đặt ra mục tiêu sớm đưa KTTT nói chung và kinh tế HTX nói riêng thoát khỏi yếu kém, phấn đấu đạt tốc độ tăng trưởng cao hơn, tiến tới có tỷ trọng ngày càng lớn hơn trong nền kinh tế quốc dân. Với sự 12 vào cuộc của các cấp, các ngành, hàng loạt cơ chế, chính sách đối với kinh tế HTX đã được ban hành, tạo động lực cho HTX phát triển, đóng góp tích cực vào phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Các địa phương đã xây dựng, ban hành Nghị quyết của Ban Thường vụ tỉnh ủy, thành ủy; Hội đồng nhân dân, UBND cấp tỉnh, cấp huyện đều có các Chương trình, kế hoạch, văn bản hướng dẫn triển khai; các sở, ngành, UBND huyện, thành phố thuộc tỉnh đã đề ra chương trình hành động, kế hoạch triển khai cụ thể. Qua đó, tạo sự chuyển biến tích cực và thống nhất trong nhận thức về quan điểm phát triển KTTT và kinh tế HTX. Nhận thức về quan điểm phát triển KTTT của các cấp ủy đảng, chính quyền đã có sự chuyển biến tích cực. Nhận thức của nhân dân về mô hình HTX kiểu mới được nâng cao, từ chỗ chưa nhận thức đầy đủ, thống nhất đã từng bước hiểu rõ bản chất HTX kiểu mới, gắn với lợi ích của từng thành viên, thấy được vai trò, vị trí, tính tất yếu khách quan của KTTT, kinh tế HTX trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Vị trí, vai trò của kinh tế HTX đối với phát triển kinh tế hộ thành viên, kinh tế địa phương nói riêng và toàn bộ nền kinh tế nói chung dần được khẳng định. Hệ thống văn bản quy phạm pháp luật nhằm cụ thể hóa Nghị quyết số 13NQ/TW dần được hoàn thiện. Nhiều văn bản hướng dẫn và bổ sung cơ chế, chính sách đặc thù được các cấp, các ngành quan tâm xây dựng, ban hành và tổ chức thực hiện. Luật HTX năm 2003 và năm 2012 được Quốc hội thông qua đã tạo hành lang pháp lý đầy đủ, chặt chẽ, khuyến khích và thúc đẩy sự phát triển của khu vực HTX, Liên hiệp HTX. Luật HTX năm 2012 đã thể hiện tư duy mới về mô hình HTX kiểu mới với hạt nhân là “hợp tác”, góp phần hoàn thiện quan hệ sản xuất, phù hợp với cơ chế thị trường, trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế và cạnh tranh ngày càng gay gắt. Theo đó, các quy định của Luật HTX phù hợp với điều kiện phát triển HTX tại Việt Nam (số lượng thành viên tối thiểu, số vốn góp tối thiểu, tỷ lệ dịch vụ phục vụ thành viên, điều kiện gia nhập và duy trì tư cách thành viên…) và tương đồng với quy định về HTX của Liên minh HTX quốc tế. 13 Tóm lại: Triển khai Luật HTX, trong thời gian qua, Chính phủ đã ban hành 4 nghị định hướng dẫn thi hành Luật HTX năm 2003, nghị định quy định chi tiết một số điều của Luật HTX năm 2012. Ngoài ra, còn lồng ghép nội dung phát triển KTTT, kinh tế HTX trong 56 nghị định; Thủ tướng Chính phủ ban hành 42 quyết định và 7 chỉ thị; các bộ, ngành Trung ương ban hành 89 thông tư, 43 quyết định, 7 chỉ thị và nhiều văn bản hướng dẫn có liên quan về KTTT, kinh tế HTX; có 893 văn bản cấp địa phương do tỉnh ủy, thành ủy, HĐND, UBND các cấp ban hành. Có 53/63 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương ban hành nghị quyết, kết luận, chỉ thị của tỉnh ủy, thành ủy, HĐND tỉnh; toàn bộ 63/63 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương có quyết định, chỉ thị về triển khai thi hành Luật HTX năm 20124. Đã có 63/63 tỉnh/thành phố ban hành các chính sách và bố trí kinh phí để hỗ trợ phát triển HTX và 42/63 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương có chính sách hỗ trợ phát triển KTTT theo đặc thù của địa phương. Cùng với việc hoàn thiện cơ chế, chính sách, bộ máy và hoạt động quản lý nhà nước đối với KTTT ngày càng được kiện toàn, Ban Chỉ đạo đổi mới, phát triển KTTT, HTX các cấp được thành lập và tổ chức thực hiện tốt các nhiệm vụ theo quy định (Xem: Số lượng HTX trong cả nước giai đoạn 2003 – 2018: Phụ lục 2) 1.2.2. Nội dung cơ bản của pháp luật về Hợp tác xã Pháp luật về HTX bao gồm nhiều nội dung từ quy định về tổ chức, quản lý hoạt động của HTX đến các quy định về quản lý nhà nước đối với HTX. Trong phạm vi nghiên cứu của luận văn, tác giả tập trung nghiên cứu các nội dung cơ bản của pháp luật về HTX, bao gồm: 1.2.2.1. Quy định về thành lập, tổ chức lại, giải thể Hợp tác xã * Về thành lập Hợp tác xã Thành lập HTX là những công việc, trình tự để thực hiện khai sinh ra 4 Sách trắng Hợp tác xã Việt Nam, năm 2020 [tr.14] 14 một Hợp tác xã trên thực tiễn. Quy định thủ tục thành lập HTX một mặt tạo cơ sở pháp lý rõ ràng để các sáng lập viên tiến hành các bước thành lập ra một HTX mới; một mặt quy định đó là căn cứ pháp lý để cơ quan nhà nước có thẩm quyền về đăng ký HTX thực hiện thủ tục “khai sinh” về pháp lý cho các HTX và xác định trách nhiệm giữa cơ quan nhà nước với người thành lập HTX về các công việc liên quan đến đăng ký thành lập HTX. Quy định pháp luật về thành lập HTX bao gồm các nội dung về điều kiện thành lập HTX; trình tự, thủ tục thành lập HTX. * Về tổ chức lại Hợp tác xã Quy định về tổ chức lại HTX bao gồm những nội dung: Xác định các trường hợp tổ chức lại HTX; xác định thẩm quyền tổ chức lại HTX; quy định trình tự tổ chức lại HTX và hệ quả pháp lý của việc tổ chức lại HTX. Ý nghĩa của tổ chức lại HTX là thúc đẩy HTX chuyển đổi, củng cố nhân sự, nâng cao năng lực quản lý, điều hành nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động sản xuất, kinh doanh, thực sự trở thành bà đỡ cho kinh tế hộ gia đình phát triển và các HTX hoạt động đúng luật. * Về giải thể Hợp tác xã Chấm dứt hoạt động của HTX gồm những trường hợp giải thể HTX và giải quyết yêu cầu tuyên bố phá sản đối với các HTX. Bản chất của việc chấm dứt hoạt động của HTX là nhằm chấm dứt hoạt động sản xuất, kinh doanh của HTX; chấm dứt sự tồn tại của HTX cả về mặt kinh tế và pháp lý. Nghĩa là khi chấm dứt hoạt động của HTX, HTX sẽ phải thực hiện thủ tục thanh toán tài sản, thanh toán các khoản nợ, thanh lý hợp đồng cho đối tác và thành viên HTX. Mặt khác, HTX phải thực hiện thủ tục xóa tên HTX tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền, chấm dứt tư cách pháp lý của HTX. Quy định pháp luật về chấm dứt hoạt động của HTX bao gồm các nội dung: Điều kiện/lý do chấm dứt hoạt động HTX; Thẩm quyền (chủ thể) có quyền chấm dứt hoạt động của HTX; Trình tự, thủ tục chấm dứt hoạt động của HTX; Hậu quả pháp lý của việc chấm dứt hoạt động của HTX. 15 1.2.2.2. Quy định về tổ chức quản lý Hợp tác xã Cơ cấu tổ chức quản lý HTX gồm Đại hội thành viên, Hội đồng quản trị, Giám đốc (Tổng giám đốc) và Ban kiểm soát hoặc Kiểm soát viên. - Quy định về nhiệm vụ, quyền hạn của các cơ quan quản lý HTX + Đại hội thành viên là cơ quan có quyền quyết định cao nhất của HTX. Đại hội thành viên gồm Đại hội thành viên thường niên và Đại hội thành viên bất thường. Đại hội thành viên được tổ chức dưới hình thức đại hội toàn thể hoặc đại hội đại biểu. Luật HTX phải quy định về cách thức tổ chức cuộc họp và nguyên tắc biểu quyết thông qua các quyết định thuộc thẩm quyền của Đại hội thành viên HTX. + Hội đồng quản trị HTX là cơ quan quản lý HTX do Hội nghị thành lập hoặc Đại hội thành viên bầu, miễn nhiệm, bãi nhiệm theo thể thức bỏ phiếu kín. Hội đồng quản trị gồm chủ tịch và các thành viên. Luật HTX và Điều lệ HTX quy định về tiêu chuẩn, điều kiện trở thành thành viên Hội đồng quản trị; nhiệm vụ, quyền hạn của Hội đồng quản trị; cách thức làm việc và nguyên tắc biểu quyết của Hội đồng quản trị; + Quy định về người đại diện theo pháp luật của HTX và quyền, trách nhiệm của người đại diện theo pháp luật của HTX. Chủ tịch Hội đồng quản trị là người đại diện theo pháp luật của HTX và có quyền hạn, nghĩa vụ lập chương trình, kế hoạch hoạt động của Hội đồng quản trị và phân công nhiệm vụ cho các thành viên Hội đồng quản trị, thực hiện quyền hạn và nhiệm vụ khác theo quy định của Luật HTX 2012 và Điều lệ. + Giám đốc (Tổng Giám đốc) HTX là người điều hành hoạt động của HTX và đáp ứng các tiêu chuẩn, điều kiện trở thành Giám đốc (Tổng Giám đốc). Luật HTX và Điều lệ của HTX sẽ quy định về quyền hạn và nhiệm vụ của Giám đốc (Tổng Giám đốc) HTX. Giám đốc (tổng giám đốc) do HTX thuê thì ngoài việc thực hiện quyền hạn và nhiệm vụ quy định nêu trên còn phải thực hiện quyền hạn và nhiệm vụ theo hợp đồng lao động và có thể được mời tham gia cuộc họp Đại hội thành viên, Hội đồng quản trị. 16 + Quy định về Ban kiểm soát, Kiểm soát viên của HTX. Ban kiểm soát của HTX là cơ quan có nhiệm vụ giám sát hoạt động quản lý, điều hành của Hội đồng quản trị và Ban Giám đốc của HTX. Luật HTX và Điều lệ của HTX quy định về tiêu chuẩn, điều kiện trở thành Ban kiểm soát, Kiểm soát viên; số lượng thành viên Ban kiểm soát; nhiệm kỳ của Ban kiểm soát; quy định về nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của Ban kiểm soát, Kiểm soát viên HTX. 1.2.2.3. Quy định về vốn và tài chính của Hợp tác xã Vốn và tài sản là điều kiện cần và đủ để HTX hoạt động kinh doanh. Pháp luật về HTX phải tạo lập khung pháp lý về vốn và tài chính của HTX như: (i) Quy định về nguồn vốn hoạt động của HTX từ các nguồn vốn góp của thành viên, vốn huy động, vốn tích lũy, các quỹ của HTX; các khoản trợ cấp, hỗ trợ của Nhà nước, của các tổ chức, cá nhân trong nước và nước ngoài; các khoản được tặng, cho và các nguồn thu hợp pháp khác; (ii) Quy định về cách thức HTX có thể huy động vốn từ các thành viên; vay vốn của các tổ chức tín dụng, các tổ chức tài chính khác, các cá nhân, tổ chức ngoài HTX, liên hiệp HTX và các hình thức huy động vốn khác theo quy định của pháp luật để phục vụ hoạt động sản xuất kinh doanh của mình và tự chịu trách nhiệm về hiệu quả sử dụng vốn huy động, hoàn trả đầy đủ cho chủ nợ theo cam kết trong hợp đồng. Điều lệ, quy chế quản lý tài chính của HTX quy định cụ thể việc quản lý, sử dụng vốn hoạt động của HTX phù hợp với quy định của Luật HTX và quy định của pháp luật có liên quan. 17 KẾT LUẬN CHƢƠNG 1 HTX là tổ chức kinh tế tập thể, không phải là doanh nghiệp, đồng sở hữu, có tư cách pháp nhân do ít nhất 07 thành viên tự nguyện thành lập và hợp tác tương trợ lẫn nhau trong hoạt động sản xuất, kinh doanh, tạo việc làm nhằm đáp ứng nhu cầu chung của thành viên, trên cơ sở tự chủ, tự chịu trách nhiệm, bình đẳng và dân chủ trong quản lý HTX. Luật HTX được ban hành đã đánh dấu một giai đoạn phát triển mới của kinh tế HTX, phù hợp với bản chất, nội dung và nguyên tắc HTX mà chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh đã đề ra, đồng thời có sự chọn lọc tinh hoa của phong trào HTX quốc tế để vận dụng vào điều kiện cụ thể của Việt Nam. Pháp luật về HTX được hoàn thiện là cơ sở pháp lý thúc đẩy HTX phát triển. 18