Tài liệu Skkn kỹ thuật đặt câu hỏi trong dạy học hóa học

CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM Độc lập - Tự do - Hạnh phúc MÔ TẢ SÁNG KIẾN 1. Tên sáng kiến : KĨ NĂNG SỬ DỤNG CÂU HỎI TRONG DẠY HỌC HOÁ HỌC (Phạm Xuân Phú, Phạm Văn Toàn Em - trường THPT Chuyên Bến Tre) 2. Lĩnh vực áp dụng sáng kiến : Giảng dạy môn Hoá học 3. Mô tả bản chất của sáng kiến : 3.1. Tình trạng giải pháp đã biết : 3.1.1. Nhận thức chung về vấn đề "Chìa khóa mở mọi cánh cửa khoa học đều là dấu chấm hỏi; phần lớn những phát hiện vĩ đại của chúng ta đều vậy, mà trí tuệ của cuộc sống thường quyết định ở chỗ khi gặp việc gì thì hỏi câu hỏi tại sao" BALZAC Trong dạy học, câu hỏi là một trong những phương tiện hữa hiệu quan trọng được sử dụng để tổ chức các hoạt động dạy và học. Câu hỏi được sử dụng trong hầu hết các khâu của quá trình lên lớp, không chỉ thế nó còn được sử dụng vào các phương pháp dạy học khác nhau. Nếu việc sử dụng câu hỏi hợp lý sẽ giúp cho học sinh lĩnh hội tri thức trong toàn bộ khâu của quá trình dạy học một cách chắc chắn, mang lại cho lớp học không khí sôi nổi, sinh động gây hứng thú học tập, kích thích học sinh tự chiếm lĩnh kiến thức và từ đó giúp học sinh củng cố, hiểu sâu sắc hơn về kiến thức đã thu nhận được. Đặc biệt dựa vào hệ thống câu hỏi, học sinh có thể tự nghiên cứu, tự rèn luyện ngay cả ngoài giờ lên lớp một cách hiệu quả. Nghệ thuật đặt câu hỏi là một trong những kỹ năng cơ bản của giáo viên trong quá trình dạy học. Tri thức và nhận thức được coi là động lực bên trong của mỗi người học. Vì vậy, nhiệm vụ của giáo viên là khám phá nhận biết và tri thức tiềm ẩn của người học để giúp họ đạt được tới những mức độ cao hơn. 3.1.2. Thực trạng vấn đề Câu hỏi có tác dụng khơi gợi sự tò mò và hứng thú của người học. Có thể kỹ năng đặt câu hỏi chính là trung tâm của phương pháp dạy học. Đặt câu hỏi đúng và phù hợp thì quá trình dạy học mới đạt được hiệu quả cao nhất. Tuy nhiên, nếu giáo viên lựa chọn câu hỏi không phù hợp thì sẽ nhận được một câu trả lời không như mong đợi. 3.1.3. Sự cần thiết đề xuất giải pháp Câu hỏi có tác dụng định hướng, lôi cuốn học sinh tập trung chú ý vào vấn đề cần nghiên cứu. - Sau khi trả lời câu hỏi, học sinh hiểu và nhớ bài sâu hơn - Giúp học sinh lĩnh hội kiến thức một cách có hệ thống. - Giúp học sinh rèn luyện tư duy sáng tạo, năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh. - Sử dụng câu hỏi là một biện pháp tích cực hoá hoạt động nhận thức của học sinh. Lớp học không có đối thoại là một lớp học chết. - Giúp học sinh trau dồi ngôn ngữ, luyện cách phát âm, cách diễn đạt; - Giúp học sinh mạnh dạn, tự tin. - Giáo viên hiểu được trình độ và mức độ tiếp thu bài của học sinh, phát hiện những học sinh học yếu để giúp đỡ kịp thời. - Tạo mối quan hệ giữa thầy và trò, làm không khí lớp học sinh động. 3.2. Nội dung giải pháp đề nghị công nhận là sáng kiến 3.2.1. Mục đích của giải pháp : - Nêu được cơ sở lý thuyết của vấn đề. - Phân loại được các mức độ câu hỏi và đưa ra ví dụ minh hoạ. - Sử dụng câu hỏi trong hoạt động dạy học. 3.2.2. Tính mới của giải pháp : Ngoài việc phân loại được các mức độ câu hỏi, đề tài còn đưa ra được một số dạng câu hỏi phát huy tính tích cực sáng tạo của người học nhằm cung cấp cho người dạy có sự chọn lựa thích hợp để hoạt động dạy học đạt được hiệu quả cao. Đồng thời, người giáo viên sẽ được cung cấp một quy trình để xây dựng một câu hỏi hay và chính xác ứng với từng nội dung của bài học và từng đối tượng của người học. Bên cạnh đó, sáng kiến này cũng đã nêu ra được các hình thức sử dụng câu hỏi ứng với từng hoạt động dạy học. 3.2.3. Các bước thực hiện giải pháp Bước 1. TỔNG QUAN VỀ CÂU HỎI 1.1. Khái niệm câu hỏi Câu hỏi là một dạng cấu trúc ngôn ngữ diễn đạt một yêu cầu, một đòi hỏi, một mệnh lệnh cần được giải quyết. Trong cuộc sống, người ta hỏi ai đó một điều gì vì người hỏi chưa biết điều đó hoặc biết một cách lờ mờ, chưa rõ ràng. Trong cuộc sống, người ta hỏi ai đó một điều gì bởi vì người hỏi chưa biết điều đó hoặc biết một cách lờ mờ, chưa rõ ràng. Trong dạy học, người dạy cũng hỏi và thường hỏi những cái mà họ đã biết với mong muốn giúp người học cũng có hiểu biết đó. Vì thế, câu hỏi dạy học thường mang yếu tố gợi mở, yếu tố nhận biết hoặc khám phá dưới dạng thông tin bằng cách cho người học tìm ra mối quan hệ, mối liên hệ giữa các quy tắc, các con đường để tự tìm ra câu trả lời hoặc một cách giải thích mới. Chức năng cơ bản của câu hỏi dạy học là tổ chức quá trình lĩnh hội, quá trình tương tác, trao đổi, quan hệ giữa người dạy và người học, giữa người học với nhau, giữa người học và các nguồn lực học tập cũng như các nhân tố môi trường. Như vậy, câu hỏi dạy học là kiểu câu nghi vấn được sử dụng trong dạy học nhằm tổ chức quá trình lĩnh hội, tương tác, trao đổi giữa người dạy với người học và giữa người học với nhau...qua đó, giúp người học tìm hiểu, làm rõ đối tượng học tập bằng sự cung cấp, giải thích, nhận xét, đánh giá thông tin về đối tượng học tập dưới hình thức trả lời, đáp lại. 1.2. Yêu cầu của câu hỏi - Diễn đạt đúng văn phạm, ngắn gọn, rõ ràng , chính xác. - Phù hợp với trình độ học sinh. - Không hỏi chung chung, khái quát, có nhiều cách trả lời. - Theo một trình tự hợp lí, sát với nội dung bài giảng, tránh câu hỏi bất ngờ làm học sinh lúng túng. - Có định hướng rõ ràng, nhằm đúng bản chất của vấn đề và trọng tâm bài giảng, không hỏi vụn vặt. - Gây hứng thú nhận thức, kích thích học sinh suy nghĩ tìm câu trả lời. 1.3. Phân loại câu hỏi 1.3.1. Phân loại câu hỏi dựa vào yêu cầu về trình độ nhận thức của HS 1.3.1.1. Căn cứ vào đặc điểm hoạt động tìm tòi kết quả của chủ thể nhận thức * Câu hỏi tái hiện và câu hỏi sáng tạo Câu hỏi tái hiện Khái niệm Câu hỏi yêu cầu học sinh nhớ Câu hỏi yêu cầu học sinh vừa nhớ lại kiến thức đã học. Đặc điểm vừa phải suy luận kiến thức đã học. Nội dung trả lời đã có sẵn Nội dung trả lời không có sẵn mà trong tài liệu, chỉ cần nhớ lại. Ví dụ Câu hỏi sáng tạo phải suy nghĩ, phân tích, tổng hợp... - Este có tan trong nước - Vì sao este dễ bay hơi hơn ancol? - Tại sao tôn lợp nhà lâu ngày có không? - Ai là người điều chế được thể bị gỉ ? chất hữu cơ đầu tiên? * Câu hỏi hội tụ và câu hỏi phân kì Câu hỏi hội tụ Khái niệm Là câu hỏi hướng đến một câu Là câu hỏi hướng đến nhiều câu trả trả lời duy nhất, đầy đủ. Đặc điểm Câu hỏi phân kì lời khác nhau. - Có một đáp án duy nhất, xác - Có nhiều phương án trả lời khác định. nhau, khó xác định phương án nào - Bao hàm nội dung kiến thức là tốt nhất. tương đối đơn giản, có thể trả - Bao hàm nội dung kiến thức lời được một cách hoàn chỉnh. phong phú, không bao giờ trả lời - Có một số ít câu hỏi hội tụ được hết một cách hoàn chỉnh. khó trả lời đòi hỏi phải suy - Phần lớn câu hỏi phân kỳ là câu nghĩ sáng tạo. Ví dụ hỏi khó. - pH của dung dịch HCl 0.01M - Những nguyên nhân làm chokĩ là bao nhiêu? năng giải bài toán hóa học của học - Trong một phân tử axit sinh còn yếu? cacboxylic no đơn chức, mạch - Để có học giỏi môn hóa học hở có bao nhiêu liên kết pi? chúng ta cần phải làm gì? * Câu hỏi cụ thể và câu hỏi khái quát Câu hỏi cụ thể Khái niệm Câu hỏi khái quát Câu hỏi nhằm vào một vấn đề Câu hỏi mang tính bao quát và trừu cụ thể. Đặc điểm tượng. -Có thể trả lời thỏa đáng bằng - Chỉ ra sự phong phú và phức tạp một câu đơn giản. của một chủ đề. - Một số câu hỏi cụ thể có đáp - Có thể tìm ra trong đó nhiều vấn án chính xác: có hoặc không, đề chưa sang tỏ, còn tranh cãi. hoặc bằng những con số. - Có thể mở ra những hướng nghiên - Câu hỏi giải quyết trực tiếp cứu, những sự tranh luận, chứ sự vât, hiện tượng hơn là giải không đi đến một kết luận sớm. thích sự vật hiện tượng. - Không thể trả lời thỏa đáng bằng - Những câu hỏi này thường có một câu đơn giản. câu trả lời rõ ràng. - Có khả năng lien kết nhiều câu - Những câu hỏi cụ thể có thể hỏi cụ thể. hỗ trợ câu hỏi khái quát. Ví dụ Thế nào là một giáo viên hóa Thế nào là phương pháp dạy học học giỏi? tích cực? * Câu hỏi chính và câu hỏi phụ Câu hỏi chính Khái niệm Câu hỏi phụ Là câu hỏi do giáo viên đặt ra Câu hỏi kèm theo câu hỏi chính nhằm vào kiến thức trọng tâm nhằm gợi ý, dẫn dắt, giúp học sinh của bài học. trả lời hết các nội dung của câu hỏi chính đặt ra. Đặc điểm - Có tính định hướng, nhằm - Giúp học sinh dần dần trả lời các vào vấn đề cốt lõi quan trọng ý của câu hỏi chính. của bài học. - Thường khó trả lời do có nội - Thường dễ trả lời do vấn đề do dung phức tạp. câu hỏi tương đối đơn giản. - Yêu cầu học sinh phải sắp - có tính dẫn dắt, gợi mở, giúp học xếp các ý trả lời một cách sinh nhớ lại kiến thức. logic. - Phù hợp với học sinh khá, - Phù hợp với học sinh trung bình giỏi; ít phù hợp với học sinh hoặc yếu. trung bình, yếu. Ví dụ - Vì sao nước clo có tính tẩy - khi dẫn khí clo vào nước xảy ra phản ứng nào? màu? - Xác định số oxi hóa của nguyên tố clo trong HClO? +1 - Cl có tính oxi hóa mạnh hay yếu? * Câu hỏi chốt và câu hỏi chồi Câu hỏi chốt Khái niệm Câu hỏi chồi Là câu hỏi do giáo viên soạn Là câu hỏi do học sinh đặt ra với trước để củng cố hoặc khắc sâu giáo viên trong quá trình giảng dạy. kiến thức trọng tâm của bài học. Đặc điểm - Xuất phát từ giáo viên. - Xuất phát từ học sinh. - Nhằm vào vấn đề cốt lõi, - Nảy sinh trong quá trình dạy học. quan trọng của bài học. - Có tính bất ngờ, không thể dự - Giáo viên có thể chuẩn bị kiến trước được. trước một cách chủ động. - Câu hỏi chồi gây ít nhiều khó khăn cho giáo viên, nhất là giáo viên trẻ, giáo viên có ít vốn kiến thức và kinh nghiệm. Ví dụ Tính chất của nguyên tố phụ Có thể xác định được màu sắc của thuộc vào cấu tạo nguyên tử các hạt cơ bản được không? của nó thế nào? * Một số dạng câu hỏi phát huy tính tích cực, sáng tạo - Câu hỏi tìm nguyên nhân (tại sao) Ví dụ: + Vì sao nước clo có thể tẩy trắng vải sợi? + Tại sao có thể điều chế nước clo, nhưng không thể điều chế được nước flo? + Vì sao để bảo vệ vỏ tàu khỏi bị ăn mòn, người ta gắn các khối kẽm vào thân tàu? + Tại sao SO2 lại có tính khử và tính oxi hóa trong khi CO2 chỉ có tính oxi hóa? + Tại sao khi cho viên kẽm tác dụng với dung dịch axit sunfuric thì khí thoát ra chậm nhưng nếu cho thêm một dây đồng tiếp xúc với viên kẽm thì khí thoát ra mạnh hơn? - Câu hỏi tìm hiểu bản chất của sự vật hiện tượng Ví dụ: + Quá trình hợp kim kẽm và đồng bị ăn mòn trong tự nhiên là ăn mòn hóa học hay ăn mòn điện hóa? Vì sao? + Giải thích hiện tượng ma trơi như thế nào? + Vì sao miếng chuối xanh tác dụng với dung dịch Iot cho màu xanh lam? + Vì sao nước ép của chuối chín cho phản ứng tráng gương? + Giải thích vì sao phèn chua lại làm trong nước. + Sự điện ly và điện phân có phải là quá trình oxi hóa - khử không? - Câu hỏi so sánh sự giống và khác nhau Ví dụ: + So sánh hiện tượng ăn mòn hóa học và ăn mòn điện hóa học. + So sánh phản ứng trùng hợp và phản ứng trùng ngưng. + So sánh cấu tạo giữa tinh bột và xenlulozơ. - Câu hỏi so sánh mức độ hơn kém Ví dụ: + So sánh độ linh động của nguyên tử hidro trong nhóm –OH của nước, rượu etylic và phenol. + Ion Fe3+ và ion Fe2+, ion nào bền hơn ? + So sánh tính axit của: axit fomic, axit axetic, axit cloaxetic, axit propanoic, axit bromaxetic, axit cacbonic. - Câu hỏi tổng hợp, hệ thống hóa kiến thức Ví dụ: + Loại muối nào dễ bị thủy phân? Phản ứng thủy phân có phải là phản ứng trao đổi proton không? + Vì sao trong phân nhóm chính nhóm I tính kim loại tăng theo chiều từ Li đến Fr ? 1.3.1.2. Căn cứ vào chất lượng lĩnh hội kiến thức (theo Bloom): * Mức 1: Câu hỏi biết - Là câu hỏi nhằm kiểm tra trí nhớ của học sinh về các dữ liệu, số liệu, các định nghĩa, định luật, quy tắc, khái niệm, tên người, địa phương … - Giúp học sinh ôn lại những gì đã biết, đã trải qua. Từ đó khắc sâu kiến thức. Khi hình thành câu hỏi giáo viên có thể sử dụng các từ sau đây : Ai…? Cái gì…? ở đâu …? Thế nào …? Khi nào…? Hãy định nghĩa…? Hãy mô tả… Hãy kể lại …. Ví dụ: + Nguyên tử Nhôm có bao nhiêu proton? + Ai là người phát minh ra bảng tuần hoàn các nguyên tố hóa học? * Mức 2: Câu hỏi hiểu - Là câu hỏi nhằm kiểm tra học sinh cách liên hệ kết nối các dữ kiện, số liệu, các đặc điểm … khi tiếp nhận thông tin. - Giúp học sinh có khả năng nêu ra được những yếu tố cơ bản trong bài học. - Biết cách so sánh các yếu tố, các sự kiện … trong bài học. - Khi hình thành câu hỏi giáo viên có thể sử dụng các từ sau đây : Vì sao…? Hãy giải thích…? Hãy so sánh…, Hãy liên hệ …. - Ví dụ: + Cho các dung dịch: NaCl, KOH, NaNO3, HCl. Dung dịch nào sau đây có pH >7 ? + Hãy so sánh tính axit của 2 dung dịch ancol etylic và phenol. * Mức 3: Câu hỏi áp dụng - Là câu hỏi nhằm kiểm tra học sinh khả năng áp dụng những thông tin đã tiếp thu được (các dữ kiện, số liệu, các đặc điểm … ) vào tình huống mới. - Giúp học sinh hiểu được nội dung kiến thức, các khái niệm, định luật. - Biết cách lựa chọn nhiều phương pháp để giải quyết vấn đề trong cuộc sống. - Khi dạy học giáo viên cần tạo ra các tình huống mới, các bài tập, các ví dụ, giúp học sinh vận dụng các kiến thức đã học. - Giáo viên có thể đưa ra nhiều câu trả lời khác để học sinh lựa chọn một câu trả lới đúng. Chính việc so sánh các lời giải khác nhau là một quá trình tích cực. - Ví dụ: Cho dung dịch chứa 6 gam axit axetic tác dụng với dung dịch chứa 13,8 gam etanol (có axit sunfuric đặc, đun nóng) thì thu được bao nhiêu gam este? (hiệu suất 75%) * Mức 4: Câu hỏi phân tích - Là câu hỏi nhằm kiểm tra học sinh khả năng phân tích nội dung vấn đề, để tìm ra mối liên hệ hoặc chứng minh luận điểm hoặc đi đến kết luận. - Giúp học sinh tìm ra được các mối quan hệ trong hiện tượng, sự kiện, tự diễn giải hoặc đưa ra kết luận riêng, từ đó phát triển được tư duy lôgic . - Câu hỏi phân tích thường đòi hỏi học sinh phải trả lời : Tại sao? (khi giải thích nguyên nhân). Em có nhận xét gì? (khi đi đến kết luận). Em có thể diễn đạt như thế nào? (khi chứng minh luận điểm) - Câu hỏi phân tích thường có nhiều lời giải. - Ví dụ: + Tại sao khi nhiệt kế bị bể người ta cho lưu huỳnh vào rồi mới dọn dẹp? + Cho một ít bột sắt đốt trong khí oxi thì chất rắn thu được có thể chứa những chất nào? * Mức 5: Câu hỏi tổng hợp - Là câu hỏi nhằm kiểm tra khả năng của học sinh có thể đưa ra những dự đoán, cách giải quyết vấn đề, các câu trả lời hoặc đề xuất có tính sáng tạo. - Kích thích sự sáng tạo của học sinh, hướng các em tìm ra nhân tố mới … - Giáo viên cần đưa ra những tình huống, những câu hỏi, khiến học sinh phải suy đoán, có thể tự do đưa ra những lời giải mang tính sáng tạo riêng của mình. - Câu hỏi tổng hợp đòi hỏi giáo viên phải có nhiều thời gian chuẩn bị. - Ví dụ: Khi dạy bài Cấu tạo nguyên tử, giáo viên có thể hỏi học sinh : Em biết gì về nguyên tử? * Mức 6: Câu hỏi đánh giá - Là câu hỏi nhằm kiểm tra khả năng đóng góp ý kiến, sự phán đoán của học sinh trong việc nhận định đánh giá các ý tưởng, sự kiện, hiện tượng.. dựa trên các tiêu chí đã đưa ra. - Thúc đẩy sự tìm tòi tri thức, sự xách định giá trị của học sinh. - Giáo viên có thể tham khảo một số gợi ý sau đây để xây dựng các câu hỏi đánh giá : Hiệu quả sử dụng của nó như thế nào? Việc làm đó có thành công không? Tại sao? Theo em trong số các giả thuyết nêu ra, giả thuyết nào hợp lý nhất và tại sao? - Ví dụ : Khi dạy bài Lưu huỳnh, giáo viên có thể hỏi câu hỏi sau: Xác định số oxi hóa của nguyên tố S trong các chất sau: H2S, S, SO2, SO3. Từ đó, hãy dự đoán tính chất hóa học của Lưu huỳnh đơn chất? 1.3.2. Phân loại câu hỏi dựa vào các hình thức diễn đạt * Câu hỏi lựa chọn - Là dạng câu hỏi được sử dụng rộng rãi trong các bài kiểm tra khách quan như chọn câu trả lời đúng trong số 4 hoặc 5 phương án. - Ví dụ: Chất nào sau đây có khả năng tham gia phản ứng tráng bạc? A. CH3CHO. B. CH3COOH. C. C2H5OH. D. CH3COOCH3. * Câu hỏi đúng sai - Là dạng câu hỏi có thể kiểm tra kiến thức một cách nhanh chóng. Câu dẫn của loại câu hỏi này phải thật hoàn toàn rõ ràng để câu trả lời dứt khoát là “có” hay “không”. - Ví dụ: Hãy điền chữ Đ (đúng) hoặc chữ S (sai) vào ô vuông trong các phát biểu sau: a) Sản phẩm xà phòng hóa este luôn gồm muối và ancol. b) Amino axit là hợp chất lưỡng tính.   c) Este no, đơn chức, mạch hở có công thức phân tử CnH2nO2 với n≥2.  d) Hợp chất HCOOCH3 không phải là este. e) Glucozơcó khả năng bị khử bởi AgNO3 trong dung dịch NH3.  * Câu hỏi hoàn chỉnh câu - Là dạng câu hỏi mà học sinh phải điền thêm từ, cụm từ, số hoặc kí hiệu còn để trống của một câu trực tiếp hoặc một câu nhận định còn chưa đầy đủ. - Ví dụ: Hãy điền từ, cụm từ hoặc kí hiệu thích hợp vào chỗ trống. Để tạo thành liên kết trong NaCl, nguyên tử Na đã ......một electron cho nguyên tử.......tạo thành ion......., nguyên tử......đã.......một electron của nguyên tử.......tạo ion....., sau đó hai ion đã hút nhau tạo thành NaCl. Bước 2. SỬ DỤNG CÂU HỎI 2.1. Xây dựng câu hỏi 2.1.1. Nguyên tắc xây dựng câu hỏi - Bám sát mục tiêu dạy học. - Đảm bảo tính chính xác khoa học. - Đảm bảo phát huy tính tích cực của học sinh. - Đảm bảo tính hệ thống. - Đảm bảo tính thực tiễn. 2.1.2. Quy trình xây dựng câu hỏi - Bước 1: Xác định mục tiêu dạy học - Bước 2: Phân tích cấu trúc, nội dung bài học - Bước 3: Liệt kê, sắp xếp những nội dung kiến thức có thể mã hoá thành câu hỏi theo logic bài học. - Bước 4: Diễn đạt các khả năng mã hoá nội dung kiến thức đó thành câu hỏi. - Bước 5: Chỉnh, sửa lại nội dung và hình thức diễn đạt của câu hỏi để đưa vào hệ thống phù hợp với mục đích lí luận dạy học 2.1.3. Ví dụ minh họa Ví dụ 1: Dạy phần tính chất vật lí của axit nitric, có thể thực hiện quy trình xây dựng câu hỏi dạy học như sau: - Xác định mục tiêu dạy học: giúp học sinh nắm được tính chất vật lí của axit nitric. - Dạy phần tính chất vật lí sau phần cấu tạo phân tử. - Những nội dung có thể mã hóa thành câu hỏi: màu sắc, trạng thái tồn tại, tính kém bền ngoài ánh sáng,.. - Mã hóa nội dung trên thành câu hỏi : Dựa vào các hình ảnh sau đây, hãy đặt câu hỏi để dạy học sinh phần tính chất vật lí của axit nitric? Ví dụ 2: Xây dựng câu hỏi để dạy phần tính chất hóa học của phenol? - Xác định mục tiêu dạy học: giúp học sinh hiểu được tính chất hóa học của phenol - Dạy sau phần cấu tạo phân tử và tính chất vật lí nên sẽ khai thác đặc điểm cấu tạo để suy đóan tính chất hóa học. Ngoài ra bài ancol đã được học , có điểm cấu tạo giống với phenol, nên sẽ so sánh với ancol để khắc sâu tính chất của phenol hơn. - Liệt kê những nội dung có thể đặt câu hỏi: + Phản ứng thế nguyên tử H của nhóm –OH . Tác dụng với kim loại kiềm . Tác dụng với dd bazơ . Phenol có tính axit yếu, dung dịch phenol không làm đổi màu quỳ tím + Phản ứng thế nguyên tử H của vòng benzen : Phenol làm mất màu nước brom và có kết tủa trắng. - Mã hóa các nội dung trên thành những câu hỏi như sau: + Ancol và phenol có phản ứng nào giống nhau, vì sao? + So sánh độ phân cực của liên kết O – H trong phân tử phenol và ancol etylic? Giải thích? + Giải thích tại sao phenol có tính axit? Viết PTHH để chứng minh? Ancol có phản ứng này không? + Tính axit của phenol mạnh hay yếu? Dung dịch phenol có làm đổi màu quỳ tím không? So sánh tính axit của phenol với axit cacbonic? Viết PTHH minh họa + So sánh độ bền của liên kết C–O ở phenol và ở ancol? Phenol có tác dụng với HCl không? + Viết ptpư chứng minh sự ảnh hưởng của nhóm hidroxyl –OH đến vòng benzen? + Nêu phương pháp hóa học để phân biệt 3 chất lỏng: benzen, stiren và phen.ol? 2.1.4. Chú ý khi xây dựng câu hỏi - Giáo viên phải nắm chắc từng đối tượng của lớp mình dạy. - Giáo viên phải xác định được nội dung, cấu trúc, phương pháp dạy học của từng bài dạy cụ thể. Xác định được kiến thức trọng tâm, kiến thức cần truyền đạt cho học sinh trong một bài dạy. - Giáo viên phải xác định học sinh đã được trang bị những kiến thức gì và mình cần trang bị những kiến thức gì cho học sinh. - Giáo viên phải lượng trước được mức độ các kiến thức của học sinh qua câu trả lời. - Giáo viên luôn bám sát SGK, triệt để sử dụng đầy đủ những đặt điểm cơ bản của SGK ( về hình thức trình bày, về độ phức tạp, về công cụ sư phạm, về công cụ kĩ thuật, về nội dung, về minh họa ). - Chú ý xây dựng câu hỏi một cách linh hoạt, đa dạng, bao quát rộng, có chiều sâu và thích hợp về mặt tâm lí, có nội dung chính xác và tập trung vào mục đích hỏi. - Không nêu lên những câu hỏi cụt, quá dễ dãi: + Không đặt loại câu hỏi chỉ cần lắc hay gật đầu, có hay không, trả lời thế nào cũng đúng và kích thích sự đoán mò, nói liều hay câu trả lời thiếu suy nghĩ. Không nêu loại câu hỏi đã có đáp án ngay cạnh đó hoặc câu hỏi không bao giờ có đáp án, cũng như những câu hỏi về chân lý muôn thuở. + Không dùng những câu hỏi áng chừng, mập mờ hoặc có cách phát biểu không rõ ràng, lấp lửng, tuy câu hỏi không đến nỗi thiếu xác định. Không chẻ câu hỏi thành những ý vụn vặt, những mẩu âm thanh rời rạc nhằm tìm những thông tin vô ích. - Không đặt những câu hỏi trùng lặp, tối nghĩa hoặc có thể hiểu theo nhiều nghĩa khác nhau - Không đặt câu hỏi mớm lời, gà cách trả lời, mach nước lộ liễu - Không nêu những câu hỏi bỏ ngỏ phần đuôi để học sinh dễ dàng có dịp nói theo, nói dựa và cười đùa Ví dụ: NaCl trong dung dịch sẽ điện ly ra mấy ion? Dung dịch NH3 có mùi gì? Loại câu hỏi như vậy dễ làm ồn lớp, khiến học sinh chỉ có cách liệt kê, không cần phải suy nghĩ gì, dẫn đến những phản ứng đồng thanh. - Không nên đặt những câu hỏi làm học sinh bối rối, bế tắt - Không nêu những câu hỏi sẵng giọng, gắt gỏng, tra xét, thẩm vấn. 2.2. Sử dụng câu hỏi 2.2.1. Các hình thức sử dụng câu hỏi 2.2.1.1. Sử dụng câu hỏi trong kiểm tra miệng hay trả bài đầu tiết học - Ý nghĩa Việc kiểm tra bài cũ đóng vai trò quan trọng khi giảng dạy kiến thức mới. + Giúp cho học sinh ôn lại những kiến thức đã học. Từ đó, học sinh sẽ khắc sâu hơn, nắm rõ hơn kiến thức đó. + Giúp giáo viên nắm được mức độ lĩnh hội tri thức của học sinh, có phải tất cả học sinh đều lĩnh hội chính xác điều đã học không? Từ đó giáo viên điều chỉnh lại những kiến thức thiếu xót, chưa chính xác của học sinh. Điều này giúp cho giáo viên trong việc truyền thụ kiến thức mới, lựa chọn những kiến thức mới thích hợp để giảng dạy. - Câu hỏi sử dụng khi kiểm tra bài cũ + Nội dung câu hỏi tuỳ thuộc vào nội dung bài đã được học ở tiết học trước và bài tập cho về nhà. + Thường hỏi những kiến thức trọng tâm của bài trước. Những kiến thức hay sử dụng khi làm bài tập, những kiến thức có liên quan đến kiến thức mới, dẫn dắt học sinh đi vào kiến thức mới. + Câu hỏi ngắn gọn, chính xác, không đánh đố học sinh, ít tốn thời gian. + Thường sử dụng câu hỏi tái hiện. Đối với học sinh khá có thể sử dụng câu hỏi yêu cầu cao hơn để học sinh phải vận dụng kiến thức, suy nghĩ tích cực, tuy nhiên không nên hỏi quá khó. + Không nên sử dụng câu hỏi lớn, tổng quát để hỏi học sinh. Câu hỏi nên được chia nhỏ nhiều phần để học sinh có thể trả lời từng phần. 2.2.1.2. Sử dụng câu hỏi trong giảng bài mới - Ý nghĩa Cung cấp kiến thức mới cho học sinh. Giúp học sinh thấy được mối liên hệ giữa kiến thức cũ và kiến thức mới. Vận dụng kiến thức cũ vào kiến thức mới. - Sử dụng câu hỏi khi giảng kiến thức mới + Thường sử dụng cả câu hỏi tái hiện và câu hỏi phát huy tính tích cực của học sinh. Số lượng của hai loại câu hỏi tuỳ thuộc nội dung bài. + Có thể sử dụng câu hỏi nêu vấn đề không cần học sinh trả lời. + Câu hỏi đặt ra phải thoả các nguyên tắc khi xây dựng câu hỏi. 2.2.1.3. Sử dụng câu hỏi trong củng cố và hoàn thiện kiến thức - Ý nghĩa + Là phần không thể thiếu trong mỗi bài dạy. kiến thức mà giáo viên cung cấp cho học sinh trong một bài dạy rất nhiều, khó có thể yêu cầu học sinh nắm rõ toàn bộ kiến thức đó. Do đó, muốn học sinh hiểu bài, giáo viên phải lựa chọn những kiến thức trọng tâm, những kiến thức cần nhấn mạnh cho học sinh qua hình thức củng cố bài từng phần và củng cố toàn bài. + Là hình thức giúp học sinh khắc sâu, nhớ lâu các kiến thức trọng tâm của bài. Giúp học sinh biết được đâu là kiến thức nhất thiết phải nắm và đâu là kiến thức mở rộng. - Câu hỏi sử dụng khi củng cố bài + Thường là câu hỏi đòi hỏi học sinh phải suy nghĩ, vận dụng, tổng hợp những kiến thức vừa mới học và những kiến thức cũ để trả lời. + Nội dung câu hỏi tập trung vào kiến thức trọng tâm, đòi hỏi học sinh phải suy luận. + Câu hỏi ngắn gọn, rõ ràng, chính xác, nêu bật trọng tâm bài. 2.2.1.4. Sử dụng câu hỏi trong kiểm tra viết - Ý nghĩa Các câu hỏi này sẽ giúp cho giáo viên kiểm tra được toàn bộ lớp học về kiến thức, về kĩ năng, về khả năng vận dụng. Qua kết quả thu được, giáo viên tự đánh giá cách dạy của mình để kịp thời sửa đổi cho phù hợp. Giáo viên cũng phát hiện các lỗi để sửa cho học sinh và cũng là biện pháp cần thiết để nhắc nhở cho học sinh chăm chỉ, siêng năng học tập tự rèn luỵên và hoàn thiện. - Câu hỏi sử dụng trong kiểm tra viết + Câu hỏi phải kiểm tra được hầu hết các vấn đề cơ bản của phần đã học. + Trong một bài kiểm tra cần có nhiều loại câu hỏi khác nhau, câu hỏi phù hợp với trình độ của học sinh, câu hỏi thông minh đòi hỏi học sinh phải tư duy sáng tạo. 2.2.2. Chú ý khi sử dụng câu hỏi - Nên chuẩn bị trước hệ thống câu hỏi hợp lí ứng với mỗi bài học, tránh tùy hứng. Với những câu hỏi lớn cần có sẵn những câu hỏi phụ để sử dụng khi cần thiết. - Không nên lặp đi lặp lại một dạng câu hỏi ( gây sự nhàm chán ). - Có câu hỏi cho HS khá giỏi, HS trung bình và cả HS yếu. - Cần phải có sự chuẩn bị ở cả hai lọai: câu hỏi tái hiện và câu hỏi sáng tạo. - Nên bắt đầu bằng câu hỏi tái hiện, dễ trả lời, sau mới dùng câu hỏi sáng tạo,trừu tựơng. - Để cho mỗi học sinh đều có cơ hội trả lời như nhau. Chú ý những học sinh yếu, nhút nhát cần gọi đích danh. - Đặt câu hỏi cho tòan lớp học. Không gọi tên trước, hỏi sau. - Dành thời gian thích hợp cho học sinh suy nghĩ (tuỳ nội dung câu hỏi và mức độ yêu cầu trả lời). - Khuyến khích học sinh trả lời, không chế giễu, nạt nộ. - Nếu học sinh không trả lời được, nên tìm cách diễn đạt câu hỏi dễ hiểu hơn hoặc gọi học sinh khác để khỏi lãng phí thời gian; tránh được không khí chờ đợi nặng nề hay sự mất trật tự. - Khi học sinh trả lời, giáo viên phải chú ý lắng nghe, không làm bất cứ việc gì khác. - Sau khi học sinh trả lời, giáo viên phải nhận xét chính xác, không nhận xét chung chung chiếu lệ. Cố gắng tìm ra ý đúng trong câu trả lời sai. - Nếu có thể, nên tạo điều kiện để học sinh có thể hỏi lẫn nhau hoặc hỏi ngược lại thầy (học một cách chủ động) 3.3. Khả năng áp dụng của giải pháp - Có khả năng ứng dụng cho tất cả giáo viên giảng dạy Hoá Học ở cấp Trung học phổ thông. - Tư liệu tham khảo cho giáo viên giảng dạy ở các môn học khác 3.4. Hiệu quả, lợi ích thu được hoặc dự kiến có thể thu được do áp dụng giải pháp Với các cách đặt câu hỏi đã thực hiện bên trên, tôi nhận thấy một số kết quả như sau: - Đặt được một câu hỏi phù hợp với nội dung bài học, mục đích yêu cầu của vấn đề đặt ra. - Phát huy được khả năng sáng tạo của giáo viên, tính tích cực và năng động. - Góp phần nâng cao chất lượng của bài giảng. - Tạo sự tương tác tốt với người học. Từ đó, giúp người dạy nắm rõ tâm lý, nhu cầu của học sinh. - Kích thích tính tò mò của học sinh, phân loại được học sinh. - Học sinh tích cực trong giờ học và nắm bài tốt hơn. 3.5. Những người tham gia tổ chức áp dụng sáng kiến lần đầu 3.6. Tài liệu kèm theo