trÝ nµo tö¬ng tù nhö c¸i cao trong c¹p v¸y Möêng hay kh«ng.
24. Kh«ng cã kh¸c biÖt g× ®¸ng kÓ gi÷a m«tÝp “tr¸i nghÐn” trªn c¹p
v¸y Möêng vµ ng«i sao t¸m c¸nh ®· c¸ch ®iÖu hãa ë møc cao cña c¸c
hiÖn vËt ë T©y Nguyªn.
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
Mãn ¨n HuÕ, mãn ¨n MÖêng...
Mãn ¨n HuÕ lµ mãn ¨n Möêng, vèn ra ®i tõ mãn ¨n
Möêng... ChuyÖn ®ã, tõ khi biÕt ®öîc, t«i cø kÓ cho b¹n bÌ gèc
HuÕ nghe. Gäi lµ chuyÖn vui, ®öîm chót c¶m ®éng, khi cïng
nhau nhí vÒ quª cò. Anh b¹n §µo Hïng còng ®· nh¾c ®Õn
chuyÖn nµy, khi anh viÕt bµi cho t¹p chÝ S«ng Hö¬ng, c¸ch ®©y
mét sè n¨m råi. Giê (gi÷a ngöêi HuÕ víi nhau ®¸ng ra ph¶i nãi
“chõ”), xin kÓ l¹i mét lÇn n÷a, víi nhiÒu chi tiÕt h¬n. Còng lµ cho
vui th«i...
Håi míi ra tröêng, tuæi cßn trÎ, lßng ®Çy h¸o høc t×m hiÓu,
n¨m nµo t«i còng lªn Möêng ®Õn n¨m th¸ng, chia lµm hai ®ît,
mét ®ît ba th¸ng, mét ®ît hai. §Õn möêi n¨m liÒn nhö thÕ. Qua
nh÷ng n¨m th¸ng Êy, kh«ng nãi chuyÖn ®i, nh×n, suy nghÜ, hái,
ghi... chØ nãi chuyÖn ¨n th«i th× ngµy nµo ch¶ ¨n c¬m Möêng hai
lÇn, chöa kÓ n¨m th× möêi häa cßn ¨n cç n÷a. Cç Möêng Êy. ThÕ
mµ ph¶i ®Õn n¨m n¨m, trong ®Çu t«i míi b¾t ®Çu le lãi mét ý
®Çu tiªn vÒ mèi quan hÖ gi÷a c¬m Möêng vµ c¬m HuÕ. Mµ m×nh
160
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
lµ ngöêi HuÕ ®Êy chø, ¨n c¬m HuÕ ®Õn hai mö¬i n¨m míi ra ®i...
§Çu ®u«i nhö thÕ nµy. H«m Êy, t«i qua lµng bªn c¹nh vµo
lóc trêi s¾p tèi, ®Þnh bông ë l¹i suèt ®ªm ®Ó nghe mo. “Nghe mo”
chØ lµ mét c¸ch nãi: ®óng h¬n lµ ®Ó dù tang lÔ, v× tõ mo trong
tiÕng Möêng cã nghÜa lµ tang ca, råi ngöêi hµnh lÔ cho ®¸m tang,
®ång thêi l¹i lµ “®éng tõ”, nÕu cã thÓ nãi thÕ, chØ viÖc ng©m tang
ca. Thùc ra, ®¸m tang Möêng thêi tröíc cã thÓ kÐo dµi ®Õn möêi
hai ®ªm mo, tøc möêi hai ®ªm ng©m tang ca, cã lÏ tõ trªn n¨m
mö¬i n¨m nµy råi, ®· bÞ thu vÒ chØ mçi mét ®ªm.
Thùc ra, viÖc ®ã ch¼ng mÊy quan träng ®èi víi c©u chuyÖn
®ang kÓ ®©y. §¸ng löu ý h¬n lµ ngöêi Möêng, Ýt nhÊt còng cho
®Õn thêi hµng n¨m t«i míi lªn víi hä, rÊt thÝch th¬ mo, còng ph¶i
nãi lµ rÊt mª mo, dï cho ai ®· ®Õn tuæi tröëng thµnh còng thuéc
lßng tõng c©u chuyÖn dµn tr¶i qua tõng ¸ng tang ca. Cã lÏ chÝnh
v× vËy mµ nhµ cã tang, vµo ®ªm mo, cø chËt nÝch ngöêi: tröíc hÕt
lµ d©n lµng, ®Æc biÖt ®µn «ng, råi ®Õn mét sè d©n c¸c lµng gÇn
®Êy; vµ c¶ sè Ýt bµ con ë c¸c lµng xa, ®«i khi xa vµi mö¬i c©y sè,
còng lÆn léi c¶ nöa ngµy ®öêng vÒ dù tang lÔ. Cø ngåi xÕp b»ng
trßn suèt ®ªm mµ l¾ng tai nghe, nhÊt lµ nÕu tröíc ®ã ®· ®¸nh bé
c¶ mét qu·ng ®öêng dµi, tÊt cã mét lóc mÖt, buån ngñ, cÇn “gi¶i
lao” trong chèc l¸t. Ph¶i ch¨ng v× nhu cÇu ®ã mµ nhµ nµo cã tang
còng ®öîc mét ngöêi hµng xãm cho möîn nhµ trong ®ªm Êy, lµm
n¬i chiªu ®·i kh¸ch? Kh«ng ph¶i dõng hµnh lÔ ®Ó mµ chiªu ®·i
mäi ngöêi, sau ®ã l¹i tiÕp tôc. Kh«ng ph¶i thÕ, ngöêi hµnh lÔ, tøc
bè mo, cø mo suèt ®ªm, mÖt th× nhµ cã tang ®· ®Æt s½n c¹nh bè
mét be röîu, mét hai ®Üa ®å nh¾m, ®Ó bè lÊy l¹i søc, trong khi
mäi ngöêi cø ngåi ®Êy trß chuyÖn, ®îi bè ng©m tiÕp. Cßn nhö ai
®ã thÊy cÇn, th× cø tù nhiªn, ®øng dËy ra ngoµi, qua nhµ bªn
c¹nh. Nãi thÕ, ®Ó thÊy râ kh«ng khÝ tho¶i m¸i cña c¸c ®ªm mo
trªn ®Êt Möêng.
161
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
Ph¶i gÇn nöa ®ªm míi ra ngoµi. Cïng ra cã hai cô ®· ngåi
c¹nh t«i tõ ®Çu h«m. §Õn nhµ bªn, l¹i gÆp mÊy cô n÷a ®ang chê,
v× chöa ®ñ sè ngöêi võa mét m©m. ThÕ lµ chóng t«i sµ vµo ngay.
¡n uèng, nhÊt lµ ¨n cç, ngöêi Möêng cø chËm r·i, cã thÓ nãi lµ
“kÒ cµ” h¬n ngöêi Kinh nhiÒu. Tîp mét ngôm röîu, g¾p mét
miÕng vµo b¸t, nhöng ®· ¨n ngay ®©u. §Æt ®òa lªn miÖng b¸t,
ngöêi võa g¾p chèng hai tay lªn ®ïi, hoÆc vßng hai tay tröíc
bông, nh×n vµo mäi ngöêi cïng m©m, nãi tiÕp c©u chuyÖn ®ang
dë. C¸c ngöêi kh¸c còng vËy, thöêng g¸c ®òa l¹i mµ l¾ng nghe,
cã khi cßn bµn thªm. Cø thÕ, cø trß chuyÖn lµ chÝnh, cßn ¨n chØ
lµ ®Öm vµo c©u chuyÖn. Nhöng ®ªm Êy, chóng t«i “thanh to¸n”
tö¬ng ®èi nhanh. Cã g× ®©u, trõ t«i ra, cßn c¸c cô cïng m©m ®Òu
tõ xa ®Õn, mµ ®Õn vµo lóc ®· tèi, khi ®ªm mo ®· më mµn; chöa
kÞp ¨n sau mét chÆng ®öêng dµi, hä ph¶i dù lÔ ngay... GÇn s¹ch
m©m råi, mµ kh¸ch cßn ngåi ®Êy, vÉn chuyÖn trß r©m ran, th×
ngöêi nhµ l¹i böng thªm thøc ¨n ra, cã thÕ th«i: thãi tôc cç bµn
Möêng lµ nhö vËy, nhÊt lµ khi chiªu ®·i kh¸ch ®öêng xa. Huèng
chi, lµm cç mêi ®«ng ngöêi, phô n÷ Möêng thöêng dù trï mét
mãn dÔ nÊu v× kh«ng tèn kÐm nguyªn liÖu còng nhö c«ng phu g×
cho l¾m, cã thÓ nãi lµ cÇn bao nhiªu cã bÊy nhiªu. V× chÝnh c¸i
mãn “®¹i trµ” ®ªm Êy, mµ b©y giê t«i míi ®öîc ¨n lÇn ®Çu tiªn
víi ngöêi Möêng, bçng gîi cho t«i sùc nhí ®Õn mãn ¨n quª m×nh.
Mét ý nghÜ m¬ hå thÕ th«i, mµ ph¶i qua nhiÒu n¨m sau t«i míi
biÕn ®öîc thµnh mét niÒm tin ch¾c ch¾n.
Nhöng h·y nãi ®Õn c¸i mãn “®¹i trµ” Êy ®·. §¬n gi¶n l¾m.
VÒ nguyªn liÖu, chØ cã hai thøc chÝnh: xö¬ng tr©u hay xö¬ng lîn,
dÝnh vµo xö¬ng tÊt cã tÝ mì, g©n, c¶ Ýt nhiÒu thÞt th«, vµ lâi mÒm
mµu tr¾ng bªn trong th©n c©y chuèi, mµ ngöêi néi trî ®· th¸i
thµnh nh÷ng nh¸t ngang mong máng. Cè t×nh nãi ng¾n gän l¹i
thÕ th«i, nhöng ch¾c h¼n b¹n ®äc nµo ngöêi HuÕ còng ®· nhËn
162
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
ra ®öîc mét mãn ¨n quen thuéc cña quª m×nh.
Cã ®iÒu ®õng thÊy nã ®¬n gi¶n nhö thÕ, ®¬n gi¶n tõ
nguyªn liÖu cho ®Õn c¸ch nÊu, mµ ®· véi quy kÕt nã vµo lo¹i thøc
¨n ®Æc b×nh d©n. õ, th× nãi b×nh d©n còng ®öîc, v× cã ai cÊm nhµ
nghÌo nÊu mãn Êy. Nhöng håi cßn ë HuÕ, t«i thÊy nhiÒu gia ®×nh
vµo lo¹i giµu sang trong thµnh phè còng nÊu mãn ¨n nhö thÕ,
tÊt nhiªn lµ gi÷a nhiÒu mãn kh¸c n÷a, mµ Ýt nhÊt còng hai ba
h«m liÒn, vµo lóc mïa chuyÓn tõ n¾ng qua möa. BÊy giê, cã
nh÷ng ngöêi lín tuæi cßn cho biÕt thªm r»ng ngay c¶ “trong Néi”
(ngöêi HuÕ ®ö¬ng thêi quen nãi “trong Néi” chø kh«ng dïng hai
ch÷ “§¹i Néi” nhö ngµy nay) còng cã thãi quen nÊu mãn Êy vµo
mét sè ngµy nhÊt ®Þnh (?). Cßn trong tröêng hîp ngöêi Möêng,
th× nãi chung hä chØ cã thÓ lµm viÖc ®ã vµo dÞp ®¸m tang: mçi
®ªm cö hµnh tang lÔ ®ßi hái nhµ cã tang ph¶i h¹ mét con tr©u,
nghÌo th× mét con lîn, vµ cã thÕ th× míi ®ñ xö¬ng nÊu mãn “®¹i
trµ” kia cho bao nhiªu lµ kh¸ch. Tõ nh÷ng chi tiÕt trªn, dÊy lªn
mét c©u hái: Mãn xö¬ng thó vËt vµ th©n c©y chuèi, ®ãng vai trß
g× trong c¸c lÔ tiÕt cña mét thêi xa xöa, khiÕn cho, ®Õn tËn rÊt
gÇn ®©y, nã chñ yÕu ®öîc ngöêi Möêng nÊu khi cö hµnh tang lÔ,
cßn ngöêi HuÕ th× vµo nh÷ng lóc thêi tiÕt chuyÓn ®æi? Cho ®Õn
nay, t«i vÉn chöa tù tr¶ lêi cho m×nh ®öîc.
§iÒu l¹ h¬n lµ vÒ sau t«i ®· t×m xem ngöêi Kinh ë miÒn
B¾c cã nÊu mãn ¨n ®ã hay kh«ng, nhöng t×m m·i mµ ®Õn nay
vÉn chöa ra. Ngöêi Kinh miÒn B¾c kh«ng ph¶i kh«ng ¨n xö¬ng,
hÇm: nãi ®©u xa, c¸ch ®©y ch¶ l©u la g×, xö¬ng phë cßn lµ mãn
¨n ®öîc ngöêi Hµ Néi thÝch nh¾m víi röîu, thöêng lµ vµo lóc
gÇn khuya, mµ ®©u ph¶i dµnh riªng cho ngöêi nghÌo khã. Lâi
tr¾ng mÒm bªn trong th©n chuèi còng vËy, nã kh«ng thÓ v¾ng
mÆt trªn ®Üa rau sèng, mµ còng ®öîc th¸i thµnh nh÷ng l¸t mong
máng. Nhöng gép c¶ hai l¹i thµnh mét mãn hÇm, th× cho ®Õn
163
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
nay, sau mÊy mö¬i n¨m th¨m hái, t«i vÉn chöa nghe nãi ®Õn nã
ë miÒn B¾c, trªn ®Þa bµn Kinh. §ã lµ mãn ¨n cña ngöêi Möêng
vµ ngöêi HuÕ: Ýt nhÊt th× còng cã thÓ t¹m thêi nãi thÕ.
MÊy lêi vÒ tªn gäi mãn ¨n. §¸ng ra, t«i ph¶i nãi ®Õn nã
ngay tõ ®Çu. Nhöng t«i muèn dµnh cho b¹n ®äc, nhÊt lµ b¹n ®äc
ngöêi HuÕ mèi bÊt ngê nho nhá, mµ t«i mong lµ lý thó. LÇn ®Çu
tiªn ®öîc ¨n mãn ®ã trong mét ®¸m tang Möêng, sau khi nÕm
vµi lÇn, vµ nh×n kü tõng thµnh phÇn trong b¸t ®ùng, nhËn ra
®öîc nh÷ng tö¬ng tù víi mét mãn ¨n quª m×nh, t«i bÌn hái c¸c
cô cïng m©m nã mang tªn g× trong tiÕng Möêng. C¸c cô ®Òu tr¶
lêi: loäng. A, töëng g× chø loäng th× t«i ®©u cã l¹: bÊy giê ®· bËp
bâm tiÕng Möêng, t«i hiÓu r»ng tõ Êy chØ lâi mÒm trong th©n c©y
chuèi. Nhöng còng chÝnh nhê c¸c cô ®ªm Êy mµ t«i biÕt thªm
r»ng nã cßn lµ tªn cña mãn ¨n d©n téc ®öîc nÊu ra tõ chÊt liÖu
®ã. §Õn ®©y, h¼n nhiÒu b¹n ®äc ngöêi HuÕ ®· ng¹c nhiªn, thËm
chÝ thÝch thó, khi ®èi chiÕu loäng víi tõ HuÕ chØ còng mãn ¨n Êy,
Ýt nhÊt còng mét mãn tö¬ng tù. Cßn t«i, th× bÊy giê t«i ®· quªn
b½ng c¸ch nãi ë quª m×nh, tr»n träc mÊy ®ªm mµ kh«ng nhí ra,
t«i tù hÑn vÒ ®Õn Hµ Néi sÏ hái l¹i mÑ m×nh (hay “m¹ miÒng”,
nÕu nãi giäng HuÕ ®¸ quª). Nghe t«i hái, cô ngËp ngõng mét l¸t,
råi cöêi, h¬i xÊu hæ, tr¶ lêi t«i ®Æc giäng HuÕ: “Tau quªn råi, mi
®i hái mÊy bµ b¹n HuÕ cña tau nê” (phiªn ra giäng B¾c: tao quªn
råi, mµy ®i hái mÊy bµ b¹n HuÕ cña tao Êy). Còng nhö “m¹” t«i,
c¸c cô ®Òu quªn c¶. Mµ còng nhö “m¹” hä ®Òu lµ néi trî c¶ ®Êy
chø. Ph¶i ch¨ng v× håi ë HuÕ c¸c cô chØ nÊu mãn Êy mçi n¨m cã
vµi ba lÇn, cßn tõ khi ra B¾c th× hä th«i, kh«ng nÊu n÷a, nªn
quªn c¶ tªn gäi? Ph¶i chê ®Õn n¨m 75, ®öîc vÒ HuÕ ch¬i sau ba
mö¬i n¨m xa c¸ch, t«i míi hái ra. Cã g× ®©u: “läm”. Loäng, “läm”,
hai biÕn ©m kh¸c nhau cña mét tõ th«i. Hãa ra mãn ¨n nãi ®©y,
dï do ngöêi Möêng hay ngöêi HuÕ nÊu, vèn ra ®i tõ mét mãn
164
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
duy nhÊt, h¬n thÕ n÷a, vèn mang mét tªn gäi chung.
Ngöîc vÒ thêi mµ giê ®©y t«i thÊy ®· qu¸ xa x«i, c¸i thêi
lÇn ®Çu tiªn ®öîc ¨n loäng vµo mét ®ªm dù ®¸m tang, th× ®iÒu
tho¸ng thÊy lóc bÊy giê míi chØ lµ mét tÝn hiÖu, chØ míi ®Æt ra
mét c©u hái. Nhö bao c©u hái, th× còng thö tr¶ lêi. Qua nh÷ng
n¨m sau, nh÷ng chuyÕn ®i sau, t«i cø tuÇn tù ghi c¸ch nÊu n÷a,
nÕu gÆp lóc phô n÷ nhµ quen ®ang nÊu, mµ m×nh ®ang rçi. Råi
theo ch©n mét vµi c« g¸i ®i h¸i rau hoang, cè lªn mét cuèn söu
tËp nhá: kh¸c víi ngöêi Kinh trªn ®Êt B¾c, kÓ c¶ ngöêi nghÌo
khã, ngöêi Möêng, kh«ng lo¹i trõ con nhµ giµu, cßn thêi tröíc
C¸ch m¹ng th× c¶ thµnh viªn nhµ lang, tøc lµ quý téc thuë Êy,
¨n rau hoang lµ chÝnh. Mµ ngöêi HuÕ còng ¨n kh¸ nhiÒu rau
hoang, nhµ sang còng vËy, h¬n thÕ, c¶ “trong Néi” n÷a, Ýt nhÊt
còng so víi ngöêi Kinh miÒn B¾c. Cã g× ®©u, vµo thêi t«i thöêng
xuyªn lªn ®Êt Möêng, ngöêi ®Þa phö¬ng chöa cã thãi quen trång
rau quanh nhµ nhö giê ®©y. Cßn vÒ ngöêi HuÕ, th× khã nãi h¬n:
cã thÓ lµ tËp tôc xöa, thêi nghÒ trång trät chöa ph¸t triÓn cao
l¾m, qua thêi gian dµi ®· trë thµnh thÞ hiÕu cè ®Þnh. Mét thø
“gu”! Ngoµi ra, cßn c¶ b¸nh tr¸i n÷a, t«i muèn nãi c¸c thøc tr¸ng
miÖng khi bµy cç bµn hay trong lÔ l¹t.
KÕt qu¶ cña cuéc th¨m hái qua nhiÒu n¨m Êy, t«i ®· nãi
ngay tõ ®Çu bµi viÕt: “mãn ¨n HuÕ lµ mãn ¨n Möêng...”. Nãi thÕ
lµ cè t×nh nãi qu¸ lªn, ®Ó nhÊn m¹nh. Thùc ra, thøc ¨n Möêng
còng bao gåm mét sè mãn Th¸i, chØ v× ngöêi Th¸i ®· sèng bªn
c¹nh ngöêi Möêng tõ h¬n mét thiªn niªn kû nay råi. Ngoµi ra,
thøc ¨n HuÕ l¹i thiÕu g× nh÷ng mãn nÊu tõ h¶i s¶n, c¸c mãn
t«m- c¸ biÓn ch¼ng h¹n, mµ thøc ¨n Möêng kh«ng cã, v× ngöêi
Möêng sèng xa biÓn. Nhöng ngoµi c¸c biÕn ®iÖu thuéc lo¹i Êy ra,
th× thøc ¨n Möêng kh«ng thiÕu nh÷ng mãn ®ång ®iÖu víi mét sè
mãn HuÕ, kh¸c h¼n thøc ¨n Kinh ngoµi B¾c. Ph¶i chi ®©y lµ mét
165
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
bµi nghiªn cøu, th× t«i ®· ph¶i kÓ tØ mØ tõng mãn ¨n Möêng, ®èi
chiÕu víi tõng mãn HuÕ mµ t«i nghi lµ tö¬ng ®ö¬ng. Nhöng ®©y
chØ lµ mét c©u “chuyÖn vui”, nhö t«i ®· nãi. Cho nªn, ngoµi vÝ dô
loäng hay “läm” ®· kÓ dµi dßng trªn kia, chØ xin thªm mét vÝ dô
kh¸c, cã lÏ ng¾n gän h¬n, tröíc khi chÊm hÕt.
VÝ dô nµy, t«i cè t×nh chän tõ b¸nh tr¸i, cho kh¸c thøc ¨n
b×nh thöêng nhö loäng. Míi ®i Möêng ®öîc vµi n¨m, nãi tiÕng
Möêng chöa sâi, t«i ®· thuéc hÕt c¸c tªn b¸nh tr¸i Möêng. Thùc
ra, cho ®Õn lóc bÊy giê t«i ®· ®öîc ¨n b¸nh Möêng lÇn nµo ®©u.
ThÊy b»ng m¾t, còng chöa ®öîc thÊy. Míi kh¸ng chiÕn xong lÇn
thø nhÊt, l¹i cø lo ph¶i x«ng vµo mét cuéc thø hai, ngöêi sèng
ch¾t chiu l¾m, ch¼ng mÊy gia ®×nh Möêng lµm b¸nh, kÓ c¶ gia
®×nh nhµ lang cò. Êy thÕ mµ t«i cø thuéc mäi tªn b¸nh. Ph¶i
ch¨ng v× t«i sinh ra vµ lín lªn ë HuÕ, m¶nh ®Êt cã thÓ nãi lµ
“®iÓn h×nh” cña b¸nh tr¸i?
BÊy giê t«i may m¾n ®öîc kÕt nghÜa anh- em víi mét cô
«ng rÊt th©n t«i. KÕt nghÜa ®óng kiÓu Möêng Êy: cã lµm lÔ tröíc
bµn thê, cã buéc chØ mµu vµo cæ tay... Tõ ®ã, chóng t«i thµnh
anh- em, c¶ nhµ gäi t«i lµ “chó”: gäi b»ng tiÕng Kinh kia ®Êy, vµ
còng tõ ngµy Êy, tröíc mÆt t«i, c¶ nhµ thöêng chØ nãi tiÕng Kinh,
kÓ c¶ khi hä nãi víi nhau, cã lÏ ®Ó tá t×nh mÕn träng mét ngöêi
th©n nhöng kh¸c téc. Cã h«m, ®ang lµm viÖc t¹i mét lµng kh¸c
kh«ng xa, nh©n mét buæi rçi r·i t«i ®¹p xe ®Õn th¨m «ng “anh”.
C¶ gia ®×nh v¾ng hÕt, cã mÆt ë nhµ chØ mçi m×nh bµ cô, “chÞ” t«i.
ChuyÖn trß håi l©u, khi t«i ®øng dËy ra vÒ, chÞ dÆn: Tröa ngµy
kia chó l¹i ®Õn nhÐ, tèi h«m Êy nhµ cã giç. Sùc nhí ®Õn b¸nh tr¸i
Möêng mµ t«i chöa hÒ ®öîc thÊy, chöa hÒ ®öîc ¨n, t«i véi göi chÞ
Ýt tiÒn, v× nhµ chÞ bÊy giê còng tóng, nhê chÞ nh©n ngµy giç lµm
n¨m thø b¸nh, mµ t«i nªu tªn tõng thø mét. ChÞ buån cöêi: ChØ
cã chó míi ®ßi l¾m thø b¸nh thÕ, thöêng th× mçi lÇn lµm hai- ba
166
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
thø lµ cïng.
Ngµy giç, t«i ®Õn tõ s¸ng sím. §óng nhö lêi t«i dÆn, bµ chÞ
®· ®Æt mäi nguyªn- vËt liÖu lªn sµn ngoµi (s©n nhá kh«ng cã m¸i
che, ¸p s¸t mét cöa sæ), chê t«i ®Õn míi b¾t tay vµo gãi b¸nh.
N¨m thø b¸nh, mµ chÞ t«i cïng c¸c ch¸u kh«ng gãi xen nhau,
tr¸i l¹i, gãi xong thø nµy míi qua thø kia, ®Ó t«i tiÖn theo dâi,
ghi chÐp, c¶ gãi thö mét ®«i lÇn cho nhí. N¨m thø b¸nh, n¨m lÇn
t«i kinh ng¹c ®Õn lÆng c¶ ngöêi, v× chóng gÇn xa gièng b¸nh
HuÕ. ë ®©y, chØ xin kÓ ra mét tröêng hîp th«i lµm vÝ dô.
PÑng goÑng (mµ ngöêi Möêng, khi nãi tiÕng Kinh, qua
phiªn ©m thµnh “b¸nh ho¸nh”), c¸i tªn Êy, t«i biÕt ®· l©u, nhöng
nã kh«ng hÒ gîi cho t«i mét h×nh ¶nh nµo, mét khÈu vÞ g× c¶.
Nghe cø xa l¹ lµm sao! Êy thÕ mµ chÞ t«i chØ gãi mét lÇn tröíc
mÆt t«i, nhÊt lµ sau ®Êy, khi t«i gãi thö mét lÇn tröíc sù kiÓm
so¸t cña chÞ, t«i ®· hiÓu ra ngay. Nµy nhÐ, mµ nãi tãm t¾t th«i.
Nguyªn- vËt liÖu: nguyªn liÖu chÝnh lµ bét m× öít lµm b»ng g¹o
tÎ (chø kh«ng ph¶i g¹o nÕp); nh©n r¾c vµo bét öít lµ c¸ con (b¾t
ë suèi, ao) b¨m nhá ra, vµ ®¶o qua ®¶o l¹i nhiÒu lÇn trªn ch¶o;
vËt liÖu ®Ó gãi lµ l¸ chuèi (chø kh«ng ph¶i l¸ dong). C¸ch nÊu:
luéc trong nöíc, cho kú s«i. §Õn ®©y, b¹n ®äc ngöêi HuÕ ch¾c ®·
nhËn ra ®öîc lo¹i b¸nh tö¬ng ®ö¬ng ë quª m×nh. Nhöng c¸i tªn
pÑng goÑng, “b¸nh ho¸nh”, cø lµm t«i b¨n kho¨n kh«ng th«i.
Trong nhµ anh- chÞ m×nh, t«i tr¸nh kh«ng mÊy khi nãi tiÕng
Möêng: tiÕng Möêng cña t«i bÊy giê cßn qu¸ kÐm; h¬n n÷a,
ngöêi ta ®· cè t×nh nãi tiÕng Kinh ®Ó tá lßng tr©n träng m×nh,
m×nh kh«ng thÓ lê ®i tröíc tÊm lßng Êy... Nhöng lÇn nµy, t«i bÊt
thÇn hái chÞ b»ng tiÕng Möêng, gäi lµ cè t×nh g©y mét bÊt ngê,
®Ó cã g× chÞ nãi tuét ra ngay: CËy pÑng ni cä hé«c la pÑng l¹
ch¨ng (c¸i b¸nh nµy cã gäi lµ b¸nh l¸ kh«ng)? ChÞ t«i bá ®òa
xuèng, nh×n t«i tr©n tr©n håi l©u, råi bu«ng nhá (b»ng tiÕng
167
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
Kinh): “Chó giái qu¸, chó giái qu¸”. Quay l¹i hai ch¸u g¸i ®ang
gãi b¸nh, chÞ trá tay vµo chóng: Chó biÕt, t«i biÕt, chø chóng nã
cã biÕt ®©u. Råi chÞ gi¶ng gi¶i: ngµy chÞ cßn bÐ, bÐ h¬n chóng nã
b©y giê nhiÒu, lo¹i b¸nh nµy ®öîc gäi b»ng tªn, hoÆc pÑng goÑng,
hoÆc pÑng l¹ (b¸nh l¸); nhöng råi chÞ lín lªn, kh«ng hiÓu sao tªn
pÑng l¹ cø mÊt dÇn, ®Õn nay th× hÇu nhö líp trÎ kh«ng cßn biÕt
®Õn nã n÷a...
Ch¸u g¸i lín nhÊt (bÊy giê ch¸u ®· möêi chÝn tuæi, ®· häc
xong cÊp hai) ph× cöêi b¶o mÑ (còng b»ng tiÕng Kinh): MÑ buån
cöêi thùc, chó Êy ®i kh¾p n¬i råi, chó biÕt c¶ råi, giê míi hái mÑ
®Ó kiÓm tra l¹i ®Êy chø. T«i nh×n c¸c ch¸u mØm cöêi, kh«ng nãi
g×. Thùc ra, c¶ hai mÑ con chÞ ®Òu nhÇm: t«i cã biÕt g× ®©u mµ
“giái”, nhö chÞ ®¸nh gi¸; h¬n n÷a, cho ®Õn s¸ng h«m Êy, t«i ®·
hái ai vÒ b¸nh tr¸i Möêng ®©u, nhö ch¸u töëng. Cã ®iÒu t«i lµ
ngöêi HuÕ. Mµ ®· lµ ngöêi HuÕ, cã dÞp nh×n ngöêi Möêng gãi
pÑng goÑng, nhÊt lµ cã dÞp tù tay thö gãi mét lÇn, qua ®ã mµ v«
t×nh nh×n vµo cÊu tróc cña nã, th× kh«ng thÓ kh«ng nhËn ra c¸i
“b¸nh l¸” HuÕ.
TÊt nhiªn, th× còng mét lo¹i b¸nh Êy th«i, nhöng ë hai n¬i
kh«ng khái cã nh÷ng kh¸c biÖt vÒ chi tiÕt: nh©n cña pÑng goÑng
Möêng ®öîc chÕ tõ c¸ con ë suèi, ë ao, cßn trong tröêng hîp
“b¸nh l¸” HuÕ th× ®Êy l¹i lµ “t«m chÊy” (tiÕng b¾c: ruèc t«m),
nhöng mÆt kh¸c biÖt Êy ch¼ng mÊy quan träng, trong chõng
mùc c¶ hai ®Òu lµ thñy s¶n, vµ ®öîc chÕ biÕn s½n trªn löa cho
gÇn thµnh bét, ®Ó ®ãng vai nh©n b¸nh; cßn vÒ c¸ch gãi, cïng trªn
mét m¶nh l¸ chuèi nhö nhau mµ ngöêi HuÕ th× ®æ bét öít ra vµ
gãi l¸ l¹i thµnh h×nh ch÷ nhËt, cßn ngöêi Möêng l¹i xÕp c¶ bét
öít vµ l¸ gãi l¹i thµnh hai tói nhá t¸ch nhau b»ng mét nÕp gÊp.
MÆc nh÷ng dÞ biÖt nho nhá Êy, cø nh×n vµo cÊu tróc mµ nãi, th×
pÑng goÑng cßn mang c¶ tªn pÑng l¹ (b¸nh l¸).
168
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
ChØ hai vÝ dô th«i, loäng - “läm” vµ pÑng goÑng - “b¸nh l¸”,
còng ®· gióp ta Ýt nhiÒu möêng töîng ra mèi quan hÖ chÆt chÏ
gi÷a thøc ¨n Möêng vµ thøc ¨n HuÕ. Mét c©u hái míi hiÖn ra
tröíc m¾t: Sao thÕ? Ngöêi Möêng vµ ngöêi Kinh ë HuÕ, hay ë
B×nh TrÞ Thiªn th× còng vËy, tõng cã quan hÖ víi nhau nhö thÕ
nµo, ®Õn møc nµo, mµ thøc ¨n Möêng, m·i ®Õn tËn h«m nay, cßn
®Ó l¹i nh÷ng vÕt tÝch ®Ëm ®µ ®Õn vËy trong thøc ¨n HuÕ? Kh«ng
dÔ g× tr¶ lêi cho tháa ®¸ng c©u hái ®ã, nhÊt lµ khi lêi gi¶i l¹i ®ßi
hái sù hîp lùc cña nhiÒu ngµnh h¬n n÷a (kh¶o cæ häc, ng«n ng÷
häc, biÕt ®©u c¶ §«ng Nam ¸ häc, thËm chÝ §«ng ¸ häc...) chø
kh«ng riªng c¸i nghÒ nho nhá cña t«i. Trong khung c¶nh ®ã,
nh÷ng g× t«i nãi ngay sau ®©y, ®Ó chÊm hÕt bµi viÕt, còng chØ lµ
“nãi” thÕ th«i, b¹n ®äc cø xem nhö mét “chuyÖn vui” thªm vµo
nh÷ng “chuyÖn vui” kh¸c ®· kÓ tõ ®Çu bµi.
Ba tØnh Thanh- NghÖ- TÜnh lµ quËn Cöu Ch©n cò thêi B¾c
thuéc. Nãi c¸ch kh¸c, ®ã còng lµ ®Êt nöíc ta, khi quèc gia ®éc lËp
®Çu tiªn ra ®êi (håi cuèi thÕ kû IX ®Çu thÕ kû X). BÊy giê vöît
§Ìo Ngang, vµo vïng ®Êt B×nh TrÞ Thiªn ngµy nay, lµ ®· ®Æt
ch©n lªn miÒn cùc B¾c cña nöíc Ch¨mpa xöa. Nhµ Lý (thÕ kû XI
- XII) ®· vöît ®Ìo, giÕt ®öîc vua, b¾t ®öîc hoµng hËu, nhöng
kh«ng chiÕm ®Êt, ®æi c«ng chóa HuyÒn Tr©n lÊy hai ch©u ¤- Lý
(c¬ b¶n tö¬ng ®ö¬ng víi B×nh TrÞ Thiªn giê ®©y). HuÕ ngµy nay
còng n»m trªn ®Êt hai ch©u Êy. T«i kh«ng tin r»ng ngöêi löu
d©n thuë tröíc, muèn di cö ®i n¬i kh¸c kiÕm sèng, ph¶i chê c¸c
thñ tôc ngo¹i giao, kÓ c¶ hé chiÕu... §ãi, mµ ®i ®öîc, lµ hä ®i.
ThÈm thÊu qua biªn giíi! Nhöng th«i, cø dùa vµo sö cò mµ cho
r»ng, ngöêi Kinh cã mÆt trªn ®Êt B×nh TrÞ Thiªn cã muén còng
vµo thêi TrÇn, sau vô ®æi HuyÒn Tr©n.
Ngöîc vÒ thêi tröíc kh«ng ph¶i qu¸ l©u, vµo kho¶ng thÕ kû
VIII nÕu tin vµo lêi mét sè nhµ ng«n ng÷ häc, th× ngöêi tiÒn ViÖt-
169
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
Möêng (hay tiÒn Kinh- Möêng còng thÕ th«i) míi b¾t ®Çu ph©n
hãa thµnh hai téc cho ®Õn ngµy nay. Qua nh÷ng thÕ kû ph©n hãa
®Çu tiªn, cho ®Õn thêi TrÇn vµ c¶ Ýt l©u sau, kho¶ng c¸ch gi÷a
ngöêi Kinh vµ ngöêi Möêng h¼n chöa qu¸ xa, nhÊt lµ quanh nÕp
sèng hµng ngµy: ¨n, mÆc,... C¸c nhµ d©n téc häc thöêng tin r»ng,
trªn ®Þa bµn cö tró cña mét céng ®ång, khu vùc trung t©m lµ n¬i
v¨n ho¸ nhanh chãng biÕn ®æi qua tiÕn hãa vµ tiÕp xóc, cßn khu
vùc ngo¹i vi, hay trªn biªn, thöêng l©u dµi l©m vµo t×nh tr¹ng
tr× trÖ, “®ãng b¨ng”. Döíi thêi TrÇn, B×nh TrÞ Thiªn ngµy nay
chÝnh lµ khu vùc trªn biªn cña ®Êt nöíc ta. Qua c¸c triÒu sau,
Ch¨mpa cßn tiÕp tôc bÞ ®Èy lïi xa h¬n n÷a vÒ phÝa Nam. Nhöng
chõng nµo ngöêi Ch¨m (hay Chµm) cßn cã mÆt trªn nh÷ng vïng
®· bÞ chiÕm, th× ®Êt tõ §Ìo Ngang trë vµo, bao gåm c¶ B×nh TrÞ
Thiªn giê ®©y, vÉn lµ “®Êt míi”, ®Êt cÇn ®öîc khai khÈn l¹i theo
mét phö¬ng thøc phï hîp víi quyÒn lîi cña nh÷ng ngöêi chiÕm
®ãng. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®ã, B×nh TrÞ Thiªn vÉn thuéc khu
vùc trªn biªn cña ®Êt nöíc: ngöêi ®Þnh cö ë ®Êy kh«ng cã quan
hÖ mËt thiÕt víi nh÷ng chuyÓn biÕn ë khu vùc trung t©m. Tõ
cuèi thÕ kû XVII, t×nh h×nh ®· kh¸c: Nam- B¾c ph©n tranh,
B×nh TrÞ Thiªn lµ ®Þa ®Çu cña khu vùc do c¸c chóa NguyÔn c¸t
cø, lµ n¬i c¸c chóa lËp ®«. Vµ böíc vµo thÕ kû XIX, th× HuÕ trë
thµnh kinh ®« cña ®Êt nöíc ®· thèng nhÊt.
Dï sao, HuÕ vµ B×nh TrÞ Thiªn ®· l©m vµo t×nh thÕ ®Êt
trªn biªn qua nhiÒu thÕ kû, kÓ tõ ®êi TrÇn, khi ngöêi ViÖt cßn
gi÷ ®öîc nhiÒu nÐt v¨n ho¸ chung víi ngöêi Möêng. Ph¶i ch¨ng
chÝnh v× thÕ mµ thøc ¨n Möêng, h¼n lµ bªn c¹nh nhiÒu mÆt kh¸c
n÷a, ®· ®Ó l¹i trong thøc ¨n HuÕ mét dÊu Ên khã nhËn ra? §ã lµ
®iÒu t«i tù hái. §ã còng lµ c©u hái t«i muèn ®Æt ra tröíc b¹n ®äc.
Hµ Néi th¸ng hai n¨m QuÝ DËu, 1993.
170
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
Tõ “theng wang” mÖêng
th¾c m¾c vÒ thµnh hoµng ViÖt*
Ngöêi Möêng (trªn ®Êt tØnh Hßa B×nh, ®Æc biÖt trªn ®Êt
huyÖn Kim B«i) còng thê “thµnh hoµng” (mµ hä ph¸t ©m lµ
“theng wang”) t¹i “quËn” cña tõng lµng (mµ hä diÔn dÞch ra tiÕng
ViÖt thµnh “qu¸n”, cã lÏ nhö qu¸n cña §¹o gi¸o, hay ®¹o qu¸n).
Trong tiÕng nãi hµng ngµy, “theng wang” chØ mét c¸ch chung
chung vÞ (hay c¸c vÞ) ®öîc thê t¹i “quËn”. §i s©u vµo h¬n, ta thÊy
cã ba lo¹i nh©n vËt ®öîc thê ë ®ã:
1. Gian gi÷a “Tøc Th¹nh T¶n Viªn Pa Vi” (§øc Th¸nh T¶n
Viªn Ba V×), vÞ thÇn nói cã mÆt trong mét huyÒn tÝch Ýt nhiÒu
mang d¹ng truyÒn thèng nguån gèc, do ®ã nh¾c nhë ®Õn thÇn
tho¹i khëi nguyªn(1).
2. Gian tr¸i “Theng wang quen lang tÊt ®¹c” (Thµnh hoµng
quan lang ®Êt nöíc) mµ mäi ngöêi Möêng ®Òu hiÓu lµ nh÷ng tæ
tiªn xöa cña dßng “lang” ®Þa phö¬ng (dßng quý téc cha truyÒn
con nèi trÞ v× ®Þa phö¬ng). §i s©u h¬n mét tÝ n÷a, ta thÊy c¸c tæ
171
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
tiªn Êy ®öîc mäi ngöêi Möêng g¸n cho c«ng lao tõng ®öa ngöêi
®Õn vµ bá cña ra ®Ó khai ph¸ ®Êt ®ai, lËp nªn “mö¬ng”
(möêng)(2), nªn “quªl” (lµng).
3. Gian ph¶i: “ChÞ pîi t©m, p¹ pîi na” (B¸c ®µo ®Çm, b¸ ®µo
ruéng), tøc nh÷ng ngöêi b×nh d©n xöa kia ®· theo “lang” ®Õn ®Þa
phö¬ng vµ trùc tiÕp bá søc ra khai ph¸ ®Êt ®ai(3).
MÊy ®iÒu t«i thÊy ®öîc:
1. MÆc dÇu ®Þa bµn Möêng tröíc ®©y bÞ ph©n ra thµnh
nhiÒu “möêng”, c¸c “möêng” ®Òu ®éc lËp lÉn nhau vÒ mÆt qu¶n
lý con ngöêi vµ ®Êt ®ai(4), téc ngöêi Möêng ®· cã mét thÇn ®iÖn
thèng nhÊt (Ýt nhÊt còng trªn ®Êt tØnh Hßa B×nh cò, ®Æc biÖt trªn
®Êt huyÖn Kim B«i).
§· lµ thÇn ®iÖn, tÊt nhiªn cã nhiÒu nh©n vËt ®öîc thê
chung, c¸c vÞ l¹i ®öîc ph©n mét c¸ch cã ý thøc thµnh nhiÒu lo¹i,
víi vÞ trÝ cao thÊp kh¸c nhau (tïy tõng gian thê).
2. ChØ cã lo¹i thø 2 (tæ tiªn dßng “lang” ®Þa phö¬ng) míi
®Ých thùc mang danh hiÖu “thµnh hoµng” (theng wang). MÆc
dÇu vËy, “thµnh hoµng” vÉn lµ mét danh hiÖu tËp thÓ kh«ng
ph¶i danh hiÖu c¸ thÓ, bëi lÏ:
a) Nã chØ c¸c tæ tiªn xa xöa cña dßng “lang” ®Þa phö¬ng
kh«ng nhÊt thiÕt ®öîc dµnh riªng cho mçi mét «ng tæ ®Çu(4).
b) Nhö ®· nãi trªn, trong ng«n ng÷ hµng ngµy, nã nhiÒu
khi l¹i ®öîc ngöêi Möêng dïng ®Ó chØ chung c¸c vÞ ®öîc thê t¹i
“qu¸n”(5).
3. Dï sao, néi mét viÖc danh hiÖu vèn dµnh riªng cho lo¹i
thø hai, trong c¸c lo¹i nh©n vËt ®öîc thê, l¹i böíc ®Çu trë thµnh
danh hiÖu chung cña c¶ thÇn ®iÖn, nghÜa lµ ®· böíc ®Çu lÊn ¸t
danh hiÖu cña nh©n vËt ®øng ®Çu thÇn ®iÖn, còng lµ mét dÊu
172
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
hiÖu ®¸ng löu ý:
Ph¶i ch¨ng cã thÓ ®äc lªn tõ ®Êy vai trß chi phèi cña chÕ
®é c¸c “lang” Möêng trªn ®Êt Hßa B×nh(6)? Hay ngöîc l¹i, còng
chÝnh v× vai trß Êy, mµ, “thµnh hoµng” xöa kia cã thÓ lµ mét kh¸i
niÖm chØ chung c¸c nh©n vËt trong thÇn ®iÖn, ®Õn mét thêi nµo
®ã, ®· böíc ®Çu tËp trung vµo mét lo¹i nh©n vËt th«i, lo¹i cã liªn
quan ®Õn tÇng líp trÞ v× x· héi.
4. Ba lo¹i kh«ng chØ kh¸c nhau vÒ vÞ trÝ cao thÊp trªn
thang t«n ti cña thÇn ®iÖn, mµ cßn kh¸c nhau vÒ b¶n chÊt cña
tõng lo¹i. “§øc th¸nh T¶n Viªn Ba V×” ®· ph¶ng phÊt chÊt thÇn
tho¹i, vµ cã lÏ do ®ã mµ ®øng ®Çu thÇn ®iÖn; cßn c¸c nh©n vËt
thuéc hai lo¹i sau chØ lµ tæ tiªn cña con ngöêi (nãi theo lèi cña
ngöêi ViÖt, th× ®Êy lµ “nh©n thÇn”), ngay trong hai lo¹i sau, c¸c
vÞ, tuy ®Òu lµ “nh©n thÇn” c¶, nhöng l¹i t¸ch biÖt nhau vÒ mÆt
®¼ng cÊp x· héi: lo¹i 2 lµ tæ tiªn cña quý téc; lo¹i 3 lµ tæ tiªn cña
b×nh d©n. Tuy nhiªn, mÆc nh÷ng kh¸c biÖt trªn, c¶ ba ®Òu gÆp
nhau Ýt nhÊt còng ë hai khÝa:
a) C¶ ba ®Òu dÝnh d¸ng ®Õn nguån gèc cña céng ®ång lµng;
hä lµ nh©n vËt chÝnh cña mét huyÒn tÝch mang chÊt truyÒn
thuyÕt nguån gèc, hoÆc lµ tæ tiªn cña nh÷ng ngöêi thê phông hä,
quý téc vµ b×nh d©n.
b) C¶ ba ®Òu hé tr× cho d©n lµng, ®Æc biÖt vÒ mÆt s¶n xuÊt
n«ng nghiÖp, v× “qu¸n”, n¬i c¶ ba ®öîc thê, lµ ®iÓm tÕ tù ®öîc
chñ yÕu dµnh cho c¸c nghi lÔ n«ng nghiÖp tËp thÓ cña lµng.
Tõ nh÷ng nhËn xÐt böíc ®Çu trªn ®©y vÒ “theng wang”
Möêng, biÕt tù hái g× vÒ thµnh hoµng ViÖt, nhÊt lµ khi chöa cã
döíi m¾t Ýt nhiÒu tµi liÖu cã ®Çu cã ®òa vÒ nh©n vËt nµy.
H·y thö liÕc vµo mét tröêng hîp cùc h¹n, mµ vÉn ë trªn
biªn (trªn biªn cña ®Þa bµn ViÖt ë B¾c Bé, ®öîc xem lµ trung
173
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
t©m): nh÷ng vÞ thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh lµng La Ch÷, trªn ®Êt
Thõa Thiªn cò. Sau hai cuéc kh¸ng chiÕn, thÇn ph¶ vµ c¸c s¾c
phong, vèn g¾n víi ®×nh, kh«ng cßn n÷a, v¨n b¶n duy nhÊt sãt
l¹i ®Õn nay lµ mét l¸ sí, nh©n mét lÇn tÕ ë ®×nh c¸ch ®©y ®· l©u
n¨m (hiÖn ë trong tay mét «ng sö giµ cã H¸n häc, ngöêi ®· gióp
lµng th¶o nã ra).
Qua mÊy ngµy th¨m dß La Ch÷ vÒ mét vÊn ®Ò kh«ng dÝnh
d¸ng g× vÒ ®×nh vµ thµnh hoµng ë ®Êy (vÊn ®Ò ruéng ®Êt) chØ
tranh thñ läc tõ l¸ sí ra danh hiÖu c¸c vÞ thÇn vµ trao ®æi vµi
c©u víi ngöêi ®· th¶o ra v¨n b¶n, t«i kh«ng nhËn xÐt ®öîc ®iÒu
g× gäi lµ cã chót c¬ së. ChØ ghi l¹i sau ®©y mÊy s¬ c¶m quanh
bãng d¸ng c¸c vÞ thÇn cã tªn trªn l¸ sí.
1. Sè löîng lín: 22 vÞ c¶ th¶y.
2. TiÓu sö m¬ hå: vÒ mÆt nµy, ngay «ng sö ®· th¶o ra l¸ sí
còng hoµn toµn kh«ng n¾m ®öîc g× c¶ (trõ mçi mét tröêng
hîp)(7), ngöêi giµ trong lµng còng thÕ.
3. DiÖn m¹o chung chung: nÕu c¨n cø vµo danh hiÖu cña
tõng vÞ mµ pháng ®o¸n, th× chØ thÊy:
a) HoÆc nh÷ng mü tõ kh«ng mang hµm nghÜa cô thÓ(8).
b) HoÆc nh÷ng biÓu hiÖn cña thiªn nhiªn (nói, nöíc, ®éng
vËt...) kh«ng cã khu«n mÆt c¸ thÓ (hay nãi cho ®óng h¬n, chöa
®öîc c¸ thÓ ho¸)(8);
4. HÖ thèng láng lÎo: Mét lÇn n÷a, «ng sö chÞu cøng kh«ng
d¸m nãi cho thùc ®Ých x¸c vÞ nµo “lín” nhÊt trong 22 vÞ, hay vÞ
nµo míi ®Ých thùc lµ thµnh hoµng lµng, ngöêi giµ kh¸c còng vËy.
Nãi cho cïng, kh¸i niÖm thµnh hoµng ë ®©y thùc tèi nghÜa vµ
®iÒu ®ã cµng nãi lªn tÝnh láng lÎo cña hÖ thèng thÇn linh.
5. Nguån gèc b¸c t¹p: §a sè c¸c vÞ thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh
174
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
®Òu cã mçi vÞ mét am hay miÕu riªng, hoÆc t¹i xãm nµy hoÆc t¹i
xãm kia trong lµng.
ThÓ nghiÖm thÇm hái tho¸ng qua vÒ c¸c vÞ thÇn ®öîc thê
t¹i ®×nh La Ch÷, t«i ®· thö lÆp l¹i t¹i 2 lµng kh¸c còng ë Thõa
Thiªn cò (mét lµng ®ång vµ mét lµng biÓn). KÕt qu¶ kh«ng kh¸c
lµ bao, so víi nh÷ng ®iÒu võa ghi nhËn trªn.
Nh÷ng ®iÒu Êy, xin nh¾c l¹i, chØ lµ nh÷ng s¬ c¶m trªn ®iÒn
d·, nghÜa lµ chöa ®öîc n©ng ®ì b»ng mét nÒn b»ng chøng cô thÓ.
Thùc ra nÕu thÇn ph¶ vµ c¸c s¾c phong cßn ®ã, nÕu cã th× giê ®i
s©u vµo c¸ch ph©n bè c¸c ®iÖn thê trªn c¸c mÆt b»ng cña ®×nh,
còng nhö lÞch vµ c¸ch tÕ lÔ t¹i ®×nh theo chu kú n¨m, nhÊt lµ cã
th× giê th¨m hái ngöêi giµ nhiÒu vµ l©u h¬n, biÕt ®©u nh÷ng g×
thu ho¹ch ®öîc l¹i ch¼ng kh¸c c¸c s¬ c¶m buæi ®Çu.
Dï sao tõ nh÷ng s¬ c¶m Êy mµ suy nghÜ thªm, trong mèi
quy chiÕu vµo nh÷ng ®iÒu ®· biÕt ®öîc vÒ “qu¸n” Möêng vµ
nh÷ng nh©n vËt ®öîc thê t¹i ®Êy, c¶ trong mèi quy chiÕu vµo
nh÷ng kiÕn thøc lÎ tÎ vµ c¶m tÝnh mµ mäi ngöêi sèng ë miÒn B¾c
®Òu cã vÒ thµnh hoµng B¾c vµ héi lµng B¾c, t«i vÉn gi÷ ®Õn h«m
nay mèi nghi ngê dai d¼ng vÒ c¸c vÞ thÇn ë ®×nh La Ch÷: c¸c vÞ
h×nh nhö “míi” ®öîc böíc ®Çu tËp hîp l¹i ®Êy th«i, chöa thùc sù
®öîc rµng buéc vµo nhau thµnh mét c¬ cÊu râ nÐt, vÝ nhö b»ng
mét hÖ thèng t«n ti døt kho¸t, mçi vÞ chöa ®öîc t« râ diÖn m¹o
b»ng mét tiÓu sö thªm sau, tãm l¹i, chöa thµnh thÇn ®iÖn hoµn
chØnh. “Míi” chØ lµ mét c¸ch nãi: ë ®©y, tÊt nhiªn, cã hiÖn töîng
®ãng b¨ng, hiÖn töîng hãa th¹ch thöêng thÊy ë trªn biªn.
C¶m gi¸c trªn l«i theo mét c©u hái: NÕu qu¶ thÕ th× t¹i
sao? T¹i chÝnh s¸ch riªng biÖt cña c¸c chóa NguyÔn vµ cña triÒu
NguyÔn, so víi chÝnh s¸ch cña Lª- TrÞnh, ®èi víi sinh ho¹t tinh
thÇn lµng m¹c? Hay t¹i c¬ cÊu cã phÇn kh¸c biÖt cña lµng- x· ë
175
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
§µng Trong so víi §µng Ngoµi? HoÆc gi¶ do vai trß lín h¬n cña
§¹o PhËt ë n«ng th«n §µng Trong?...
Cuèi cïng, nÕu cø ®Æt nh÷ng c¶m gi¸c cßn m¬ hå tröíc
thµnh hoµng La Ch÷ c¹nh nh÷ng nhËn xÐt cã c¬ së h¬n vÒ
“theng wang” Möêng, th× còng thÊy lµ cã mÉu sè chung nµo ®ã
gi÷a hai hÖ thÇn linh:
a) Sè löîng lín: mét hÖ gåm 22 vÞ; hÖ kia 3 lo¹i.
b) Nguån gèc b¸c t¹p: mét bªn, tõng vÞ cã am hay miÕu
riªng, bªn kia c¸c lo¹i ph« ra nh÷ng b¶n chÊt kh¸c nhau;
c) Sù tËp hîp thµnh hÖ thèng: tuy víi møc ®é kh¸c nhau
mét bªn, cã lÏ chöa thµnh thÇn ®iÖn h¼n hoi; bªn kia, râ rµng ®·
thµnh thÇn ®iÖn, víi thang t«n ti thÊy ®öîc.
Ra ®i tõ hai tröêng hîp trªn biªn, còng lµ ®Ó ®Æt mét vµi
c©u hái vÒ thµnh hoµng ViÖt ë trung t©m, trªn ®Þa bµn ViÖt ë
miÒn B¾c. Nh÷ng c©u hái Êy, sÏ gãp phÇn khoanh kh¸i niÖm
thµnh hoµng l¹i, qua ®ã mong räi ®öîc tia s¸ng nµo ch¨ng vµo
héi lµng, c©u chuyÖn ®öîc ®em ra bµn h«m nay ë ®©y.
TÊt nhiªn, khoanh kh¸i niÖm thµnh hoµng l¹i, tröíc hÕt,
lµ khoanh trªn thùc ®Þa, qua th¨m hái ®iÒn d·, dï chØ lµ th¨m
hái håi cè. Vµ bëi v×, ngay tõ giê, ta ®· biÕt r»ng hÖ thèng thÇn
®öîc thê t¹i ®×nh ViÖt ë B¾c Bé biÕn ®éng tõ lµng nµy qua lµng
kia, dï cïng huyÖn, cïng tæng chø kh«ng thèng nhÊt nhö “theng
wang” ë “qu¸n” Möêng (Ýt nhÊt còng trªn ®Êt Hßa B×nh cò, ®Æc
biÖt ë Kim B«i), cho nªn kh«ng thÓ chØ th¨m hái t¹i mét ®iÓm
th«i, mµ ph¶i ®Õn nhiÒu ®iÓm thuéc nh÷ng vïng kh¸c nhau
(vïng trung du, vïng bªn trªn mòi nhän tam gi¸c ch©u, xø §oµi
cò, vïng bªn döíi mòi nhän, xø §«ng cò)...
Dï sao, chÝnh ®Ó chuÈn bÞ cho c¸c cuéc th¨m hái nhö thÕ
176
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
mµ chóng ta, nh÷ng ngöêi ®i ®iÒn d·, cÇn tù vÊn tröíc vÒ c¸c lç
hæng trong hiÓu biÕt s½n cã cña m×nh quanh kh¸i niÖm thµnh
hoµng. Theo t«i cã thÓ ®Æt ra nh÷ng c©u hái xung quanh mét sè
träng ®iÓm cã liªn quan ®Õn c¸c lç hæng ë trªn. §i vµo néi dung
cña tõng träng ®iÓm v« h×nh chung lµ t¹o c¬ së cho c¸c c©u hái
cô thÓ, mµ tõng ngöêi ®i ®iÒn d· sÏ ®Æt ra trªn thùc ®Þa, khi ®·
n¾m qua t×nh h×nh cña ®iÓm m×nh ®Õn th¨m hái.
1. Kh¸i niÖm thµnh hoµng vµ hÖ thèng thÇn ®öîc thê
t¹i ®×nh
VÊn ®Ò chöa ph¶i lµ ®i vµo vÊn ®Ò gèc g¸c Trung Hoa cña
kh¸i niÖm thµnh hoµng mµ lµ böíc ®Çu thö khoanh nã l¹i theo
quan niÖm cña ngöêi ®Þa phö¬ng (nh÷ng ngöêi tõng trùc tiÕp
vËn dông kh¸i niÖm Êy qua nhiÒu ®êi vµ trong khu«n khæ mét
nÒn v¨n ho¸ téc ngöêi nhÊt ®Þnh).
Quanh chuyÖn nµy, ®iÒu tèi thiÓu hiÖn biÕt ®öîc lµ c¸c
®×nh B¾c kh«ng thê mçi ®×nh mét vÞ thÇn, vµ chØ mét th«i, mµ
thê nhiÒu vÞ. “Thê” nãi ®©y lµ kÓ c¶ thê väng; trong tröêng hîp
mét sè vÞ cã am hiÓu; hay ®Òn riªng (nhö ë La Ch÷), vµ, tÊt
nhiªn, bao gåm c¶ viÖc tÕ lÔ lín, mçi khi lµng më héi.
§Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, viÖc ph¶i lµm trªn thùc ®Þa lµ, lªn
danh s¸ch c¸c vÞ thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh, tøc ghi danh hiÖu cña
c¸c vÞ, mµ ghi theo mét trËt tù ®öîc thõa nhËn tõ l©u ®êi. May
m¾n nhÊt lµ ®öîc gÆp mét v¨n b¶n xöa mang c¸c danh hiÖu theo
trËt tù võa nãi (nhö l¸ sí ë La Ch÷): hoÆc b¾t gÆp trong hå s¬
H¸n- N«m nµo ®ã (cña ViÖn Th«ng tin, Së V¨n ho¸ tØnh, hay
phßng V¨n ho¸ huyÖn...); hoÆc b¾t gÆp t¹i chç, trªn thùc ®Þa.
ChÝnh v× thÕ, khi chän ®iÓm nªn chän nh÷ng n¬i nµo mµ c¸c v¨n
b¶n vÒ thµnh hoµng ®· ®öîc löu tr÷ s½n trong nh÷ng hå s¬ tö
liÖu ta víi tay ®Õn ®öîc. Cßn trong tröêng hîp ngöîc l¹i; th× chØ
177
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
cßn c¸ch dùa vµo ký øc cña ngöêi giµ trong lµng, kh«ng chØ vÒ
c¸c danh hiÖu, mµ c¶ vÒ trËt tù cña c¸c danh hiÖu (qua th¨m hái
vµ x¸c ®Þnh xem, theo quan niÖm tö¬ng ®èi thèng nhÊt vµ tù
nhiªn cña c¸c cô, vÞ nµo “lín” h¬n, hay “cao” h¬n vÞ nµo).
Tõ nh÷ng g× thu ho¹ch ®öîc, cßn ph¶i ®¸nh dÊu n¬i thê
dµnh cho tõng vÞ trªn mÆt b»ng cña ng«i ®×nh: trong kiÕn tróc
cã biÕn ®éng Ýt nhiÒu cña ng«i ®×nh ViÖt (thöêng lµ ®×nh
NguyÔn), c¸c n¬i thê kh¸c nhau Êy nãi lªn nh÷ng vÞ trÝ cao thÊp
kh¸c nhau trªn thang t«n ti cña thÇn ®iÖn. Vµ còng chÝnh v× thÕ,
khi chän ®iÓm, nªn chän nh÷ng n¬i nµo cßn gi÷ ®öîc ng«i ®×nh
(dï ®· bÞ biÕn thµnh trô së hay kho thãc) vµ song song víi nh÷ng
th¨m hái buæi ®Çu lªn s¬ ®å mÆt b»ng ng«i ®×nh. Víi tªn chuyªn
m«n chØ tõng phÇn cña kiÕn tróc.
Sau n÷a bëi v× nh÷ng hiÓu biÕt cã s½n, tuy cßn Ýt ái vµ lÎ tÎ
vÉn cho phÐp ngê r»ng thµnh hoµng, Ýt nhÊt còng trong thêi
NguyÔn, lµ mét kh¸i niÖm d©n gian h¬n lµ kh¸i niÖm chÝnh thøc
cña bé LÔ (do ®ã Ýt cã kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn trong c¸c v¨n b¶n ®·
nãi ®Õn), cho nªn cÇn ph¶i c¨n cø trªn danh s¸ch vµ trËt tù ®·
biÕt ®öîc mµ gi¶i quyÕt, qua th¨m hái, mét th¾c m¾c ®èi víi t«i
lµ lín: trong c¸c vÞ cã tªn trªn danh s¸ch, vÞ nµo lµ thµnh hoµng
vµ vÞ nµo lµ kh«ng ph¶i? “Lín”, v× cã thÕ míi mong böíc ®Çu
ph©n ®öîc nh÷ng lo¹i kh¸c nhau, nÕu cã, trong c¸c vÞ thÇn ®öîc
thê t¹i ®×nh. “Lín” cßn v×, qua kÕt qu¶ ph©n lo¹i böíc ®Çu võa
nãi, sÏ tho¸ng thÊy néi dung (hay nh÷ng néi dung kh¸c nhau)
cña kh¸i niÖm thµnh hoµng, tõ ®ã mµ chuÈn bÞ nh÷ng c©u hái cô
thÓ h¬n ®Ó ®i s©u h¬n vµo kh¸i niÖm.
TÊt nhiªn, ®Ó thÊy cho ®öîc (hay ph©n tÝch cho ra) néi
dung tö¬ng ®èi ®Çy ®ñ cña hai ch÷ thµnh hoµng, cßn ph¶i lµm
viÖc quanh mét sè träng t©m kh¸c.
178
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
2. Hai (hay c¸c vÞ) “thÇn chÝnh”
§Æt thÇn chÝnh vµo ngoÆc kÐp, v× ®©y kh«ng ph¶i lµ kh¸i
niÖm s½n cã trong m¾t nh×n vµ lêi ¨n tiÕng nãi cña d©n lµng, mµ
chØ lµ mét c¸ch xÕp t¹m, khi chöa ph©n ®Þnh cho thùc ®Ých x¸c
nh÷ng lo¹i thÇn kh¸c nhau ®öîc thê t¹i ®×nh. Dï sao, ®iÒu ®·
thÊy râ tõ l©u lµ: khi ®öîc hái vÒ thµnh hoµng lµng m×nh, hay vÞ
thÇn hé tr× lµng m×nh, ngöêi n«ng d©n ViÖt ë B¾c Bé thöêng cã
thãi quen nªu danh hiÖu cña mét vÞ th«i (vÝ nhö “vua Chñ”, tøc
Thôc An Dö¬ng Vö¬ng), hay cña mét bé gåm sè Ýt vÞ ®öîc g¾n
chÆt vµo nhau trong mét tÝch truyÖn chung, (nhö “Hai Bµ” tøc
TröngTr¾c, Tröng NhÞ; hay “«ng Côt, «ng Dµi” mµ ngöêi ta
thöêng ®ång nhÊt víi hai anh em Trö¬ng Hèng, Trö¬ng H¸t). Râ
rµng, ®Êy lµ vÞ (hay nh÷ng vÞ) chiÕm vÞ trÝ cao nhÊt trong thÇn
®iÖn, mµ ta t¹m gäi mét c¸ch chung chung lµ “thÇn chÝnh”.
§iÒu ®· biÕt, mµ biÕt mét c¸ch ch¾c ch¾n: “ThÇn chÝnh” lµ
nh©n vËt chÝnh thøc cña thÇn ®iÖn, ®öîc triÒu ®×nh c«ng nhËn
(s¾c phong), cã tiÓu sö chÝnh thøc do Bé LÔ so¹n th¶o (thÇn ph¶),
cã thÓ ®öîc vua nµy, triÒu vua kia n©ng “phÈm trËt” cho (n©ng
tõ h¹ ®¼ng thÇn lªn trung ®¼ng thÇn, hoÆc ban thªm mü tù vµo
danh hiÖu). ChÝnh v× thÕ, tröíc khi ®Õn ®iÓm kh¶o s¸t, cÇn truy
s½n c¸c v¨n b¶n cã liªn quan võa nªu, vµ, ngay trªn thùc ®Þa,
còng löu ý t×m thªm, qua ®ã, mµ khoanh l¹i khu«n mÆt chÝnh
thøc cña “thÇn chÝnh”.
Tuy nhiªn, ®©u ph¶i chØ qua vµi v¨n b¶n thÕ th«i mµ
khu«n mÆt chÝnh thøc kia ®· hiÖn râ. ë møc hiÓu biÕt hiÖn nay,
cßn bao th¾c m¾c ®ang chê ®öîc gi¶i ®¸p. Mµ gi¶i ®¸p c¶ b»ng
v¨n b¶n lÉn th¨m hái trªn thùc ®Þa. Mét vµi vÝ dô:
a) Trong tröêng hîp “ThÇn chÝnh” kh«ng chØ mçi mét vÞ,
mµ lµ c¶ mét bé gåm 2, 3 vÞ, cã ph¶i vÞ nµo còng cã khu«n mÆt
179
- Xem thêm -