Tài liệu Việc tham gia nhóm phi chính thức và hành vi sai lệch của học sinh trung học phổ thông tại thành phố hà nội

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ------------ PHẠM TRẦN THĂNG LONG VIỆC THAM GIA NHÓM PHI CHÍNH THỨC VÀ HÀNH VI SAI LỆCH CỦA HỌC SINH THPT TẠI THÀNH PHỐ HÀ NỘI Ngành: Xã hội học Mã số: 9.31.03.01 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: GS. TS. Đặng Cảnh Khanh HÀ NỘI – Năm 2022 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án với tiêu đề “Việc tham gia nhóm phi chính thức và hành vi sai lệch của học sinh THPT tại thành phố Hà Nội” hoàn toàn là kết quả nghiên cứu của riêng cá nhân tôi và chưa được công bố trong bất cứ một công trình nghiên cứu nào của người khác. Các kết quả trình bày trong luận án là trung thực. Trong quá trình thực hiện luận án, tôi đã thực hiện nghiêm túc các quy tắc đạo đức nghiên cứu; tất cả các tham khảo sử dụng trong luận án đều được trích dẫn tường minh, theo đúng quy định. Tác giả luận án PHẠM TRẦN THĂNG LONG iii LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn Học viện Khoa học xã hội, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi hoàn thành khóa đào tạo tiến sĩ ngành Xã hội học. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới tập thể các giảng viên, các nhà khoa học công tác tại Học viện Khoa học xã hội, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam đã nhiệt tình chia sẻ và giúp đỡ tôi hoàn thành các nội dung trong chương trình đào tạo tiến sĩ của Học viện. Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới thầy hướng dẫn là GS. TS. Đặng Cảnh Khanh đã luôn động viên, nhiệt tình hướng dẫn tôi hoàn thành luận án này. Tôi cũng xin bày tỏ sự biết ơn sâu sắc tới các thầy cô, các bạn đồng nghiệp, gia đình, bạn bè và các cán bộ, giáo viên đang công tác tại các nhà trường THPT tại Hà Nội, gồm trường THPT Phan Đình Phùng (quận Ba Đình), trường THPT Nhân Chính (quận Thanh Xuân), trường THPT Trần Hưng Đạo (quận Thanh Xuân), trường THPT Phan Huy Chú (quận Đống Đa), trường THPT Quang Trung (quận Đống Đa) đã hỗ trợ, hợp tác, chia sẻ, giúp đỡ tôi trong quá trình tổ chức hoạt động nghiên cứu của luận án. Và trên hết, xin chân thành cảm ơn gia đình thân yêu, những người bạn thân tín và đồng nghiệp chân tình đã luôn bền bỉ là chỗ dựa chắc chắc cho tôi để có thể vững tin vượt qua mọi thách thức, khó khăn trong hành trình này. Mặc dù đã rất cố gắng, nhưng chắc chắn luận án này không tránh khỏi những thiếu sót, rất mong nhận được sự đóng góp của các nhà khoa học, các nhà quản lý, các bạn đồng nghiệp và những người quan tâm để tác giả có thể hoàn thiện nghiên cứu của mình. Chân thành cảm ơn! Tác giả luận án PHẠM TRẦN THĂNG LONG iv MỤC LỤC MỞ ĐẦU ..................................................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của đề tài ....................................................................................................1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án .............................................................3 3. Đối tƣợng nghiên cứu và Phạm vi nghiên cứu của luận án .........................................4 4. Phƣơng pháp luận của luận án.........................................................................................8 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án...........................................................................9 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án.........................................................................9 7. Cấu trúc của luận án ....................................................................................................... 12 CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ........................................... 14 1.1. Nhận diện nhóm phi chính thức trong thanh thiếu niên ............................. 14 1.2. Ảnh hƣởng của nhóm phi chính thức đối với thanh thiếu niên.................. 21 1.3. Hành vi sai lệch của thanh thiếu niên ............................................................. 26 1.3.1. Các biểu hiện hành vi sai lệch của thanh thiếu niên ....................................... 27 1.3.2. Các yếu tố ảnh hưởng hành vi sai lệch của thanh thiếu niên ......................... 30 1.4. Nhận định chung ................................................................................................ 37 Tiểu kết chƣơng 1 ................................................................................................................. 41 CHƢƠNG 2 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU..................... 43 2.1. Khái niệm cơ bản sử dụng trong luận án ....................................................... 43 2.1.2. Khái niệm Nhóm phi chính thức ................................................................ 44 2.1.3. Khái niệm Việc tham gia nhóm phi chính thức trong học sinh trung học phổ thông ............................................................................................................... 48 2.1.4. Khái niệm Hành vi sai lệch......................................................................... 49 2.2. Các lý thuyết áp dụng trong nghiên cứu ........................................................ 53 2.2.1. Lý thuyết sinh thái xã hội ........................................................................... 53 2.2.2. Lý thuyết kết giao khác biệt ........................................................................ 56 2.2.3. Lý thuyết tương tác xã hội .......................................................................... 59 v 2.3. Đƣờng lối của Đảng và chính sách, pháp luật của Nhà nƣớc về giáo dục đạo đức – pháp luật cho học sinh trung học phổ thông ................................................. 62 2.4. Phƣơng pháp nghiên cứu của luận án ............................................................ 65 2.4.1. Phương pháp chọn mẫu và mô tả không gian mẫu .................................. 65 2.4.2. Phương pháp thu thập và xử lý thông tin .................................................. 67 Tiểu kết chƣơng 2 ................................................................................................................. 73 CHƢƠNG 3 THỰC TRẠNG THAM GIA NHÓM PHI CHÍNH THỨC CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ...................................................................... 74 3.1. Một số đặc điểm của học sinh trung học phổ thông tham gia nghiên cứu........... 74 3.2. Việc tham gia nhóm phi chính thức của học sinh trung học phổ thông............... 76 3.2.1. Kiểu nhóm phi chính thức, Mục đích tham gia nhóm của học sinh trung học phổ thông ..................................................................................................... 77 3.2.2. Vai trò tham gia, Cách thức tham gia và Quy định trong nhóm phi chính thức ..................................................................................................................... 83 3.2.3. Tương tác trong và ngoài nhóm phi chính thức........................................ 87 3.3. Mối quan tâm đƣợc chia sẻ và những hoạt động thông thƣờng của nhóm phi chính thức ............................................................................................................ 89 3.3.1. Mối quan tâm được chia sẻ giữa các thành viên nhóm phi chính thức ... 89 3.3.2. Hoạt động thông thường của nhóm phi chính thức.................................. 96 Tiểu kết chƣơng 3 ................................................................................................................. 99 CHƢƠNG 4 THỰC TRẠNG HÀNH VI SAI LỆCH CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THAM GIA CÙNG NHÓM PHI CHÍNH THỨC .................. 100 4.1. Mô tả chung về hành vi sai lệch cùng nhóm phi chính thức của học sinh trung học phổ thông ........................................................................................................... 100 4.2. Một số dạng hành vi sai lệch của nhóm phi chính thức trong học sinh trung học phổ thông ........................................................................................................... 106 4.2.1. Hành vi nguy cơ khi tham gia giao thông đường bộ cùng nhóm phi chính thức của học sinh trung học phổ thông.......................................................... 107 4.2.2. Hành vi nguy cơ đối với trật tự xã hội cùng nhóm phi chính thức của học sinh trung học phổ thông .................................................................................... 110 vi 4.2.3. Hành vi bạo lực học đường cùng nhóm phi chính thức của học sinh trung học phổ thông ................................................................................................... 114 4.3. Ứng xử của nhóm phi chính thức với thành viên có hành vi sai lệch ...... 119 4.4. Mô hình hồi quy logistic về hành vi sai lệch cùng nhóm phi chính thức của học sinh trung học phổ thông .................................................................................... 122 Tiểu kết chƣơng 4 ............................................................................................................... 131 KẾT LUẬN ......................................................................................................................... 132 1. Một số nhận định chính của đề tài .............................................................................. 132 2. Một số quan điểm định hƣớng rút ra từ kết quả nghiên cứu ................................. 134 3. Một số khuyến nghị nhằm phát huy vai trò của nhóm phi chính thức đối với phòng ngừa nguy cơ có hành vi sai lệch trong học sinh trung học phổ thông.......... 137 4. Kết luận ........................................................................................................................... 139 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ............................................................................................................................ 142 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................ 143 PHỤ LỤC 1 ......................................................................................................................... 152 PHỤ LỤC 2 ......................................................................................................................... 157 PHỤ LỤC 3 ......................................................................................................................... 158 PHỤ LỤC 4 ......................................................................................................................... 160 vii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT BLHĐ : Bạo lực học đường FB : Facebook GV : Giáo viên HS : Học sinh HVSL : Hành vi sai lệch MQH : Mối quan hệ PCT : Phi chính thức PH : Phụ huynh PVS : Phỏng vấn sâu TGGT : Tham gia giao thông đường bộ THPT : Trung học phổ thông TTXH : Trật tự xã hội viii DANH MỤC BẢNG ảng 2.1. Bảng tính toán số lƣợng phiếu khảo sát (Đơn vị: người) .....................66 ảng 2.2. Tóm tắt các biến nghiên cứu .................................................................70 Bảng 3.1. Kết quả kỳ học gần nhất chia theo Mức sống gia đình .......................75 Bảng 3.2. Việc hỏi gia đình khi gặp khó khăn của học sinh gắn với Giới tính và Mức sống gia đình ...................................................................................................76 Bảng 3.3. Mối liên hệ giữa Kiểu nhóm PCT của học sinh với Giới tính, Mức sống gia đình và Khối lớp .......................................................................................79 Bảng 3.4. Mục đích tham gia nhóm PCT của học sinh xét theo Giới tính, Mức sống gia đình, khối lớp ............................................................................................81 Bảng 3.5. Mối liên hệ giữa Mục đích tham gia với Kiểu nhóm PCT của học sinh ...................................................................................................................................82 Bảng 3.6. Cách thức tham gia xét theo Mục đích tham gia và Kiểu nhóm PCT ...................................................................................................................................84 Bảng 3.7. MQH Vai trò tham gia với Cách thức tham gia nhóm PCT ..............85 Bảng 3.8. Quy định trong nhóm xét theo Mục đích tham gia và Kiểu nhóm PCT ...................................................................................................................................87 Bảng 4.1. Hành vi sai lệch cùng nhóm PCT của học sinh THPT xét theo Giới tính, Mức sống gia đình, khối lớp ........................................................................104 Bảng 4.2. Hành vi sai lệch cùng nhóm PCT của học sinh THPT xét theo các thuộc tính nhóm PCT............................................................................................105 Bảng 4.3. Hành vi nguy cơ cùng nhóm PCT khi tham gia giao thông đƣờng bộ xét theo đặc điểm nhân khẩu học của học sinh THPT ......................................108 Bảng 4.4. Hành vi nguy cơ cùng nhóm PCT khi tham gia giao thông đƣờng bộ xét theo các thuộc tính của nhóm ........................................................................110 ix Bảng 4.5. Hành vi nguy cơ với trật tự xã hội cùng nhóm PCT xét theo đặc điểm nhân khẩu học của học sinh THPT ............................................................111 Bảng 4.6. Hành vi nguy cơ với trật tự xã hội cùng nhóm PCT xét theo các thuộc tính của nhóm..............................................................................................113 Bảng 4.7. Hành vi bạo lực học đƣờng cùng nhóm PCT xét theo đặc điểm nhân khẩu học của học sinh THPT ...............................................................................115 Bảng 4.8. Hành vi bạo lực học đƣờng cùng nhóm PCT xét theo các thuộc tính của nhóm ................................................................................................................117 Bảng 4.9. Danh sách biến chính trong hồi quy binary logisitc .........................123 Bảng 4.10. Kết quả phân tích hồi quy binary logistic về Hành vi sai lệch theo nhóm PCT của học sinh THPT ............................................................................125 x DANH MỤC HÌNH VẼ, BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ Hình 1. Khung ph n tích của luận án .....................................................................8 Biểu đồ 2.1. Cơ cấu mẫu khảo sát (%, n=448) .....................................................67 Biểu đồ 3.1. Mức sống hiện tại của gia đình học sinh (%, n=448) ......................74 Biểu đồ 3.2. Kiểu nhóm PCT của học sinh THPT (%, n=448) ...........................77 Biểu đồ 3.3. Mục đích tham gia nhóm PCT của học sinh THPT (%, n=448) ...80 Biểu đồ 3.4. Cách thức tham gia, Vai trò tham gia trong nhóm PCT của học sinh THPT (%, n=448)............................................................................................83 Biểu đồ 3.5. Quy định trong nhóm PCT của học sinh THPT (%, n=448) .........86 Biểu đồ 3.6. Hình thức tƣơng tác trong nhóm PCT của học sinh THPT (%, n=448) .......................................................................................................................88 Biểu đồ 3.7. Mức độ giao lƣu, liên kết của nhóm PCT với các nhóm khác (%, n=448) .......................................................................................................................88 Biểu đồ 3.8. Những chủ đề đƣợc trao đổi trong nhóm PCT (%, n=448) ...........90 Biểu đồ 3.9. Kiến thức và kỹ năng đƣợc thành viên trao đổi trong nhóm PCT (%, n=448) ................................................................................................................91 Biểu đồ 3.10. Xu hƣớng và phong cách sống đƣợc trao đổi trong nhóm PCT (%, n=448) .......................................................................................................................92 Biểu đồ 3.11. Nội quy nhà trƣờng đƣợc thành viên trao đổi trong nhóm PCT (%, n=448) ................................................................................................................93 Biểu đồ 3.12. Hành vi không hợp chuẩn đƣợc thành viên trao đổi trong nhóm PCT (%, n=448) .......................................................................................................94 Biểu đồ 3.13. Mối quan hệ liên cá nhân của thành viên trao đổi trong nhóm PCT (%, n=448) .......................................................................................................94 Biểu đồ 3.14. Hành động thông thƣờng của nhóm PCT (%, n=448) .................96 xi Biểu đồ 4.1. Hành vi sai lệch của nhóm PCT trong học sinh THPT (%, n=448) .................................................................................................................................101 Biểu đồ 4.2. Tình trạng và Lý do bị đình chỉ học của học sinh THPT (%, n=448) .....................................................................................................................103 Biểu đồ 4.3. Các dạng hành vi sai lệch của nhóm PCT trong học sinh THPT (%, n=448) ..............................................................................................................107 Biểu đồ 4.4. Ứng xử của nhóm PCT với thành viên có hành vi sai lệch (%, n=448) .....................................................................................................................120 xii MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Học sinh trung học phổ thông (THPT) là một nhóm xã hội gắn với một giai đoạn đặc biệt quan trọng trong cuộc đời của mỗi người – giai đoạn vị thành niên hoặc cũng còn được gọi là giai đoạn tiền trưởng thành. Ở độ tuổi này các em học sinh lĩnh hội đặc biệt nhiều và nhanh nhạy cùng với việc trở nên vô cùng nhạy cảm đối với các thông tin và các mối quan hệ tương tác xã hội xung quanh. Một mặt cuộc sống hiện đại và môi trường xã hội cởi mở trong kỷ nguyên công nghệ và thế giới phẳng hiện nay đem đến ngày càng nhiều những điều kiện thuận lợi cho học sinh trung học phổ thông tiếp cận với thông tin phong phú và các khả năng kết nối xã hội đa dạng. Trong những năm qua, một bộ phận không nhỏ các em học sinh trung học phổ thông đã khai thác hiệu quả cơ hội đó, không ngừng cố gắng phấn đấu, tự giác trong học tập, mở rộng tri thức, bồi dưỡng kinh nghiệm sống và bước đầu đạt được những thành tích đáng khen ngợi. Những kết quả rực rỡ ở các kỳ thi Olympic hay kỳ thi nghề quốc tế là những minh chứng rõ ràng. Những điều đó khẳng định tín hiệu tích cực cho niềm tin vào vai trò chủ nhân tương lai của đất nước được gửi gắm ở các em. Ở một phương diện khác, trong bối cảnh đó vẫn đang cho thấy có một thực trạng khác cùng song hành. Đó là việc xảy ra những hành vi sai lệch, thậm chí là vi phạm pháp luật trong người chưa thành niên và nhất là lứa tuổi trung học phổ thông không những tiếp tục tồn tại mà có chiều hướng gia tăng cả về số lượng và mức độ nghiêm trọng. Theo một báo cáo của Bộ Tư pháp và UNICEF năm 2019, những hành vi sai lệch đến mức vi phạm pháp luật do người chưa thành niên từ đủ 16 - 18 tuổi thực hiện có chiều hướng gia tăng và chiếm tỷ lệ cao nhất, khoảng 71,8%; từ đủ 14 đến dưới 16 tuổi chiếm 22,5% và dưới 14 tuổi chiếm khoảng 5,7% trong tổng số các vụ gây ra bởi người chưa thành niên và trẻ em tính đến năm 2013 [2]. 1 Như vậy, trong quá trình vận động của xã hội theo xu thế phát triển, của mục tiêu giáo dục, của điều kiện sống, cũng như xu thế phát triển của thời đại, các giá trị mới đang được hình thành và định hình trong lực lượng xã hội này. Như Karl Marx từng nói, con người là tổng hòa của các mối quan hệ xã hội nên có thể hiểu rằng, hành vi của học sinh trung học phổ thông có thể bị ảnh hưởng bởi môi trường xung quanh, bao gồm xã hội, nhà trường, gia đình và cả bạn bè đồng trang lứa. Gắn với môi trường đó, các em đã hình thành nên nhiều nhu cầu và mối quan tâm mới mẻ, có những hành vi mang tính tích cực cũng như tiêu cực, và tham gia vào những mối quan hệ xã hội có tính chính thức cũng như phi chính thức. Vì vậy, khi xem xét về những hoạt động gắn với học sinh trung học phổ thông và thanh thiếu niên nói chung, khái niệm “văn hóa nhóm” đã được nhiều nhà nghiên cứu nói đến, với tính cách là một “nền văn hóa phụ” tồn tại song hành trong mối quan hệ biện chứng với dòng văn hóa chủ đạo trong xã hội [15]. Tuy nhiên, một bộ phận xã hội và các cơ quan quản lý – giáo dục vẫn có nhiều phê phán hoặc không công nhận sự tồn tại khách quan của các nhóm và văn hóa nhóm gắn với các hình thái đó trong học sinh trung học phổ thông. Hạn chế này dẫn đến sự xem nhẹ, thậm chí bỏ qua hoặc phủ nhận, sự tồn tại khách quan của các nhóm phi chính thức. Điều này đã phần nào dẫn đến sự buông lỏng công tác quản lý, chăm sóc, giáo dục thanh thiếu niên, đứng trước những nguy cơ duy ý chí, lúng túng trong xử lý những vấn đề các hành vi sai lệch, tệ nạn xã hội và tội phạm vị thành niên có gắn với yếu tố nhóm, đồng thời đánh mất những cơ hội khai thác các khía cạnh tích cực của loại hình nhóm xã hội quan trọng này. Bên cạnh đó, nhìn nhận từ thực tế và trong lĩnh vực nghiên cứu xã hội học cho thấy các khía cạnh phi chính thức (PCT) thường ít được để tâm tới từ quan điểm chính thức, và tính phi chính thức gắn với hoạt động nhóm của học sinh chưa nhận được nhiều sự chú ý. Có một điểm tương đồng dễ nhận ra trong các nghiên cứu xã hội học về học sinh trong nhà trường là việc dựa trên những giá trị chuẩn mực chính thức để nhận diện và đánh giá các tương tác xã hội của các em, cho nên những giá trị phi chính thức ít khi được đề cập tới hoặc được đặt trong bối cảnh 2 phân tích chuyên biệt nếu được xem xét, ví dụ với các học sinh cá biệt hoặc học sinh trong các trường giáo dưỡng. Đồng thời học sinh trung học phổ thông cũng là một nhóm xã hội ít được nghiên cứu trong xã hội học mà tập trung nhiều hơn trong lĩnh vực tâm lý học. Trước tình hình đó, luận án tập trung vào tính phi chính thức của các nhóm xã hội có sự tham gia của học sinh trung học phổ thông và chú trọng vào đặc tính phi chính thức đó chi phối tới hành vi sai lệch của học sinh trung học phổ thông. Có một sự gần gũi giữa tính phi chính thức của nhóm xã hội và tính sai lệch trong hành vi của cá nhân tham gia nhóm xã hội khi xem xét tới điểm chung về việc chấp nhận thử thách về một điều không chính quy, không chính thống, ít sức ép từ chuẩn mực chung của xã hội. Cho nên, một mặt việc tham gia nhóm phi chính thức có bản chất là hàm chứa việc không chấp thuận quy chuẩn, gần với sự sai lệch khi gắn với tính không chính thức, không chịu giới hạn của các quy chuẩn nên thường được xem là mang mầm mống của sự sai lệch. Mặt khác tính phi chính thức của nhóm xã hội cũng phản ánh năng lực sáng tạo, năng động, tạo cơ hội giúp vượt qua được sự sai lệch. Chính trong tình hình thực tế đó và dựa trên cơ sở nhận thức như vậy, tác giả đã thực hiện luận án ngành Xã hội học với tiêu đề “Việc tham gia nhóm phi chính thức và hành vi sai lệch của học sinh trung học phổ thông tại thành phố Hà Nội”, nhằm tìm hiểu, làm rõ thực trạng của việc tham gia các nhóm phi chính thức của học sinh trung học phổ thông và mối quan hệ của việc tham gia đó với hành vi sai lệch của học sinh trung học phổ thông. Qua đó luận án khẳng định sự tiếp nối trong nghiên cứu xã hội học về tính phi chinh thức gắn với nhóm xã hội của thanh thiếu niên trong mối quan tâm sâu sắc về công tác giáo dục thế hệ trẻ vì mục tiêu phát triển con người và xã hội bền vững. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu 3 Mục đích của nghiên cứu này là góp phần tìm hiểu thực trạng tham gia nhóm phi chính thức và hành vi sai lệch của học sinh trung học phổ thông tại thành phố Hà Nội trong thời gian gần đây, trên cơ sở đó nêu ra một số khuyến nghị nhằm khai thác mặt tích cực và hạn chế mặt tiêu cực từ việc tham gia nhóm phi chính thức của học sinh trung học phổ thông trong phòng ngừa hành vi sai lệch ở lứa tuổi này. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tổng quan tình hình nghiên cứu của các tác giả trước để kế thừa thành tựu và các bài học kinh nghiệm trong tiếp cận và nhận diện, phân tích thực tiễn về việc tham gia nhóm phi chính thức và hành vi sai lệch trong thanh thiếu niên và học sinh trung học phổ thông nói riêng. - Xác định cơ sở lý luận và phương pháp luận nghiên cứu, bao gồm việc định nghĩa các khái niệm liên quan, thao tác hóa các khái niệm chính trong luận án và lựa chọn những lý thuyết, quan điểm lý luận giúp giải thích và phân tích các vấn đề nghiên cứu. - Tìm hiểu thực tế mối quan hệ giữa việc tham gia nhóm phi chính thức của học sinh trung học phổ thông và tình trạng biểu hiện của các hành vi sai lệch của trẻ. Cụ thể bao gồm việc tham gia nhóm phi chính thức của học sinh trung học phổ thông có những đặc điểm như thế nào về các nhóm phi chính thức và về tình trạng tham gia, tình hình học sinh trung học phổ thông có hành vi sai lệch cùng nhóm phi chính thức, mối quan hệ tồn tại giữa việc tham gia nhóm phi chính thức của học sinh trung học phổ thông và hành vi sai lệch ở lứa tuổi này. - Qua tìm hiểu thực trạng đó luận án sẽ đưa ra những đề xuất định hướng và giải pháp nhằm khai thác, phát huy vai trò phù hợp của nhóm phi chính thức đối với việc phòng ngừa hành vi sai lệch trong học sinh trung học phổ thông. 3. Đối tƣợng nghiên cứu và Phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu 4 Việc tham gia nhóm phi chính thức và hành vi sai lệch của học sinh trung học phổ thông. Theo quan điểm xã hội học, đối tượng nghiên cứu của luận án này là mối liên hệ giữa việc học sinh trung học phổ thông tham gia và có tương tác xã hội trong nhóm phi chính thức với hành vi sai lệch của học sinh. 3.2. Khách thể nghiên cứu Nghiên cứu này có khách thể là học sinh của 05 trường trung học phổ thông tại Hà Nội. Tiêu chí để lựa chọn khách thể là cá nhân đang tham gia học tập chính khóa tại một trong các khối lớp 10-11-12 ở mỗi trường trung học phổ thông được nghiên cứu tại thời điểm khảo sát. Mỗi cá nhân được đề nghị cung cấp thông tin về hoạt động tham gia nhóm phi chính thức và các hành vi sai lệch cùng nhóm phi chính thức nếu có của bản thân theo một mẫu bảng hỏi được thiết kế sẵn. Ngoài ra đề tài cũng khảo sát ý kiến thông qua phỏng vấn sâu với phụ huynh, học sinh, giáo viên ở các trường được khảo sát. 3.3. Phạm vi nghiên cứu 3.2.1. Về không gian Nghiên cứu được thực hiện tại 05 trường trung học phổ thông ở các quận Đống Đa, Ba Đình, và Thanh Xuân, thành phố Hà Nội. Cụ thể bao gồm: trường THPT Phan Đình Phùng (quận Ba Đình), trường THPT Phan Huy Chú (quận Đống Đa), trường THPT Quang Trung (quận Đống Đa), trường THPT Trần Hưng Đạo (quận Thanh Xuân), và trường THPT Nhân Chính (quận Thanh Xuân). 3.2.2. Về thời gian Nội dung của luận án bắt đầu thực hiện từ tháng 6 năm 2014, trong đó nghiên cứu sinh trực tiếp khảo sát tại thực địa trong khoảng thời gian từ tháng 03/2017 đến tháng 4/2017 và tháng 9/2017 đến tháng 10/2017. 5 3.2.3. Về vấn đề nghiên cứu Trên thực tế các vấn đề nghiên cứu thuộc chủ đề của luận án khá rộng về nhóm xã hội có tính phi chính thức và về hành vi sai lệch gắn với chủ thể là học sinh trung học phổ thông. Tuy nhiên luận án chỉ tập trung vào nhấn mạnh về đặc tính phi chính thức của nhóm xã hội của học sinh trung học phổ thông mà không đi vào lý giải phân loại nhóm, đồng thời xem xét những sự chi phối của những đặc tính đó tới một số hành vi sai lệch thực hiện cùng nhóm có xảy ra trong học sinh trung học phổ thông thường được đề cập tới theo quan điểm hiện hành của luật pháp và xã hội Việt Nam (xem mục 2.1.4 thuộc Chương 2). Vì vậy các phát hiện và nhận định trong luận án này không thể áp dụng suy rộng hay bao quát cho tất cả học sinh trung học phổ thông và với mọi dạng hành vi sai lệch. 3.4. Câu hỏi nghiên cứu Dựa trên mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu đặt ra của đề tài này, trong luận án đưa ra ba câu hỏi nghiên cứu như sau: Câu hỏi nghiên cứu 1: Thực trạng của việc tham gia nhóm phi chính thức trong học sinh trung học phổ thông hiện nay là gì? Câu hỏi nghiên cứu 2: Thực trạng có hành vi sai lệch cùng với nhóm phi chính thức của học sinh trung học phổ thông hiện nay như thế nào? Câu hỏi nghiên cứu 3: Việc tham gia nhóm phi chính thức có mối liên hệ ra sao với hành vi sai lệch của học sinh trung học phổ thông? 3.5. Giả thuyết nghiên cứu Tương ứng với các câu hỏi nghiên cứu nêu trên, luận án đưa ra ba giả thuyết nghiên cứu như sau: - Giả thuyết nghiên cứu 1: Học sinh trung học phổ thông tham gia các nhóm phi chính thức đa dạng, với các thuộc tính phản ánh xu hướng tương tác của cá nhân với các yếu tố bao quanh (gia đình, nhà trường, cộng đồng – xã hội). Các thuộc tính chính bao gồm kiểu dạng nhóm, mục đích tham gia nhóm, cách thức 6 tham gia nhóm, các tương tác trong và ngoài nhóm, quy định trong nhóm, mức độ giao lưu với nhóm khác, thái độ và hành động chung của nhóm. - Giả thuyết nghiên cứu 2: Các hành vi sai lệch được học sinh trung học phổ thông thực hiện cùng với nhóm có biểu hiện đa dạng theo loại hình và các khía cạnh đặc trưng cá nhân (như giới tính, khối lớp) và mức sống gia đình của học sinh. - Giả thuyết nghiên cứu 3: Các thuộc tính của việc tham gia nhóm phi chính thức có mối liên hệ với những hành vi sai lệch cùng nhóm của học sinh trung học phổ thông theo cả hai chiều thúc đẩy hoặc kiềm chế. 3.6. Khung phân tích Dựa trên mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu đã nêu, nội dung nghiên cứu của luận án được trình bày và phân tích trên cơ sở một khung phân tích về việc tham gia nhóm phi chính thức và mối quan hệ với hành vi sai lệch ở học sinh trung học phổ thông như tại hình 1. Bối cảnh nghiên cứu đặt ra cho luận án là các mối quan hệ trong học tập và sinh hoạt của học sinh trung học phổ thông với sự chú ý tập trung vào các hoạt động gắn với nhóm phi chính thức. Vận dụng điều đó, nghiên cứu này triển khai mô hình phân tích mối quan hệ giữa việc tham gia nhóm phi chính thức với hành vi sai lệch của học sinh trung học phổ thông là một hệ thống các yếu tố môi trường bao quanh một học sinh trung học phổ thông mà có thể tác động tới hành vi sai lệch được học sinh đó thực hiện cùng nhóm phi chính thức (Hình 1). Trong đó, hành vi sai lệch của học sinh trung học phổ thông được tiếp cận trong nghiên cứu này là hành vi vi phạm các chuẩn mực, nguyên tắc hành động hay những kỳ vọng của một nhóm, hoặc của xã hội, bao gồm những biểu hiện trong lĩnh vực văn hóa và trong pháp luật ([16], [29]). Những biểu hiện cụ thể của hành vi sai lệch được tìm hiểu phân tích trong luận án này được khu trú vào 09 trường hợp tương ứng ba nhóm dạng thức hành vi nguy cơ là: dạng thức hành vi nguy cơ khi tham gia giao thông đường bộ gồm các hành vi (1) đi xe đèo ba, (2) vượt đèn đỏ, (3) lạng lách đánh võng, (4) cổ vũ đua xe, (5) không đội mũ bảo hiểm; dạng thức hành 7 vi bạo lực học đường gồm (6) hành vi đánh nhau ở trường; và dạng thức hành vi nguy cơ đối với trật tự xã hội gồm các hành vi (7) chơi bài ăn tiền, (8) hái hoa bẻ Đặc điểm cá nhân học sinh THPT - Giới tính - Khối lớp Dạng thức hành vi nguy cơ khi tham gia giao thông đường bộ Đặc điểm gia đình học sinh THPT - Mức sống - Học sinh hỏi ý kiến Hành vi sai lệch của học sinh THPT Việc tham gia nhóm phi chính thức Đặc điểm nhóm - Kiểu nhóm - Quy định trong nhóm - Tương tác trong và ngoài nhóm Đặc điểm tham gia - Mục đích tham gia - Cách thức tham gia - Thái độ chia sẻ với nhóm - Hành động làm cùng nhóm Dạng thức hành vi bạo lực học đường Dạng thức hành vi nguy cơ đối với trật tự xã hội cành nơi công cộng, (9) chiếm giữ trái phép tài sản của người khác. Hình 1. Khung phân tích của luận án Tất cả những hành vi sai lệch nói trên được xem xét như là hệ quả của mối quan hệ tác động từ các yếu tố gắn với và bao quanh học sinh trung học phổ thông, bao gồm các thuộc tính của việc tham gia nhóm phi chính thức của học sinh, cùng đặc trưng cá nhân của bản thân học sinh và đặc điểm gia đình của học sinh. 4. Phƣơng pháp luận của luận án Luận án sử dụng phương pháp luận tiếp cận đối tượng từ những quan điểm đường lối của Đảng và pháp luật của Nhà nước về bảo vệ, chăm sóc và giáo dục người chưa thành niên làm nền tảng cho quá trình phân tích các yếu tố tác động tới 8 hành vi sai lệch trong học sinh trung học phổ thông gắn với thực tiễn vận hành của nhà trường, đời sống cộng đồng dân cư, truyền thông xã hội. Đồng thời luận án vận dụng lý thuyết tương tác xã hội, lý thuyết kết giao khác biệt, và lý thuyết sinh thái xã hội cùng quan điểm tiếp cận về các yếu tố nguy cơ – bảo vệ đối với người chưa thành niên trong quá trình phân tích mối quan hệ giữa việc tham gia nhóm phi chính thức và hành vi sai lệch của học sinh trung học phổ thông. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án - Về khách thể nghiên cứu: luận án tập trung vào nhóm học sinh trường trung học phổ thông tại thành phố Hà Nội để làm rõ việc tham gia nhóm phi chính thức, và mối liên hệ giữa thực trạng này với tình trạng có hành vi sai lệch cùng nhóm ở học sinh trung học phổ thông. - Về việc vận dụng lý thuyết và phương pháp tiếp cận vấn đề: người nghiên cứu tập trung chính ở lý thuyết sinh thái xã hội, lý thuyết kết giao khác biệt và lý thuyết tương tác xã hội nhằm viện dẫn cho những luận điểm được phân tích ở chương 3, chương 4. Đây đều là những lý thuyết xã hội học tương đối quen thuộc ở Việt Nam trong lý giải, biện luận cho nhóm xã hội dễ bị tổn thương hoặc nhóm xã hội bên lề như trong các nghiên cứu về trẻ em vô gia cư/lang thang, trẻ em trong trại giáo dưỡng … Tuy nhiên trong luận án này, cùng những lý thuyết đó được vận dụng để tiếp cận, phân tích về tính phi chính thức gắn với nhóm xã hội của học sinh trung học phổ thông vốn ít khi được xem xét tương tự. Điều này ít nhiều góp phần làm phong phú thêm cách thức tiếp cận nghiên cứu về xã hội học giáo dục, xã hội học lứa tuổi, xã hội học văn hóa trong bối cảnh hiện nay. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án Việc nghiên cứu về mối quan hệ giữa sự tham gia nhóm phi chính thức và hành vi sai lệch của học sinh trung học phổ thông hiện nay có ý nghĩa cả về lý luận và thực tiễn. 9