Tài liệu Việt thanh chiến dịch quân thanh tiến vào thăng long ( nguyễn duy chính)

VIEÄT THANH CHIEÁN DÒCH QUAN Â THANH TIEN Á VA O Ø THAÊNG LONG Nguyeãn Duy Chính LÔØI NOÙI ÑAÀU Cuoäc tieán quaân cuûa nhaø Thanh ñöôïc Khaâm Ñònh Vieät Söû Thoâng Giaùm Cöông Muïc cheùp chöa ñaày 30 gioøng nhö sau: ... Khi Só Nghò vaâng maïng vua Thanh, saép ra quaân, thì boïn Duy Ñaûn vöøa sang ñeán nôi, Só Nghò môøi vaøo hoäi kieán, raát möøng, beøn truyeàn cho caùc ñaïo quaân ñoàng thôøi cuøng tieán: - Ñeà toång Vaân Quyù, hoï OÂ, töø Tuyeân Quang traøn vaøo; - Tri phuû Ñieàn Chaâu, Saàm Nghi Ñoáng töø Cao Baèng keùo xuoáng; - Só Nghò vaø ñeà ñoác Höùa Theá Hanh do ñöôøng lôùn töø Traán Nam quan xuaát phaùt. Töôùng giaëc, Phan Khaûi Ñöùc, traán thuû Laïng Sôn ñem caû traán thaønh ñaàu haøng quaân Thanh. Só Nghò tieán ñeán Kinh Baéc. Vaên Sôû sai töôùng cheïn giöõ beán ñoø Xöông Giang. Laïi sai noäi haàu Phan Vaên Laân ñem hôn vaïn quaân tinh nhueä ôû Thaêng Long leân ñoùng ôû Thò Caàu. Sau khi phaù vôõ luoân ñöôïc maáy caùnh quaân cuûa Taây Sôn, quaân Thanh tieán leân chieám ñoùng nuùi Tam Taèng. Vaên Laân, nhaân ñang ñeâm, xoâng pha reùt laïnh, leùn vöôït soâng Nguyeät Ñöùc, vaây doanh traïi Toân Só Nghò. Nhöng traän theá cuûa Só Nghò vöõng chaéc, khoâng lay chuyeån, ñoàng thôøi suùng hoaû sang cuûa quaân Thanh laïi cuøng baén ra: giaëc khoâng ñeán gaàn ñöôïc. Tröông Só Long, tieân phong cuûa quaân Thanh, xung phong gieát giaëc. Cung teân cuûa hai caùnh quaân taû döïc vaø höõu döïc nhaø Thanh laïi baén chaâu vaøo: quaân giaëc bò cheát voâ keå. Tröôùc ñoù, Só Nghò ra quaân kyø, do phía thöôïng löu vöôït qua soâng, ñaùnh uùp doanh traïi Thò Caàu. Troâng thaáy trong traïi boác löûa, giaëc caû sôï, phaûi vöôït luyõ maø chaïy. Quaân Thanh thöøa thaéng, ruoåi daøi, caû phaù ñöôïc giaëc. Vaên Laân chaïy veà Thaêng Long. Só Nghò tieán ñeán bôø phía Baéc soâng Nhò. Vaên Sôû vaø Ngoâ (Thì) Nhaäm baøn nhau, cho raèng Thaêng Long quyeát khoâng theå giöõ ñöôïc, beøn thu thaäp soá quaân coøn laïi, chaïy vaøo Thanh Hoa, ñoùng ñoàn thuyû ôû haûi phaän Bieän Sôn, coøn quaân boä thì cheïn ôû ñeøo Ba Doäi (Tam Ñieäp sôn) ñeå phoøng thuû cho vöõng chaéc, roài cho ngöôøi veà caùo caáp vôùi Vaên Hueä ... 1 Haàu heát caùc söû gia tröôùc ñaây ñeàu döïa theo nhöõng chi tieát treân ñeå mieâu taû cuoäc tieán quaân cuûa nhaø Thanh. Ngoaøi ra, Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí vaø moät soá daõ söû, daät söû ñöôïc duøng laøm taøi lieäu boå tuùc cho chính söû. Tuy nhieân caùc taøi lieäu daân gian thöôøng chuû quan theo tin ñoàn neân khoâng khoûi sai laïc, chöa keå vì quan ñieåm chính trò coù khaùc nhau neân moãi ngöôøi vieát moät caùch. Phaàn lôùn nhöõng taøi lieäu coøn löu laïi ñeán ngaøy nay laø do caùc cöïu thaàn nhaø Leâ vôùi khuynh höôùng choáng Taây Sôn, thaân trieàu Nguyeãn neân mieâu taû quaân Nam baèng nhöõng neùt tieâu cöïc. 2 Veà phía ñoái phöông, taøi lieäu cuûa nhaø Thanh veà chieán dòch naøy coøn khaù nhieàu, nhaát laø ñoaïn ñöôøng töø Nam Quan xuoáng ñeán Thaêng Long. Tröôùc ñaây, khi tìm kieám taøi lieäu veà ñôøi Taây Sôn, hoïc giaû Hoaøng Xuaân Haõn coù ñeà caäp ñeán boä Ñaïi Thanh thaät luïc vaø hai taùc phaåm môùi tìm ra sau naøy laø Quaân Doanh Kyû Löôïc (Traàn Nguyeân Nhieáp) vaø Thaùnh Vuõ Kyù (Nguî Nguyeân) 2. Nhöõng taùc phaåm maø cuï Hoaøng ñeà caäp ñeán quaû coù nhöõng giaù trò nhaát ñònh nhöng raát tieác cuõng chæ laø taøi lieäu cuïc boä, coøn caùc chi tieát maø Nguî Nguyeân ñöa ra phaàn lôùn chæ cheùp laïi töø Cao Toâng thöïc luïc. Tuy nhieân vieäc khai thaùc nhöõng taøi lieäu ñoù coù hai trôû ngaïi: - Thöù nhaát, nhöõng chi tieát mieâu taû cuoäc tieán binh khoâng phaûi laø moät loaïi nhaät kyù haønh quaân maø chuû yeáu döïa treân caùc taáu trieäp Toân Só Nghò göûi veà trieàu baùo caùo tin thaéng traän. Nhöõng vaên thö ñoù coù theå cho chuùng ta moät soá döõ kieän, thôøi khaéc, ñòa ñieåm ... nhöng chaéc chaén raát chuû quan. Quaân Thanh thu phuïc ñöôïc kinh thaønh Thaêng Long quaù deã daøng neân Toân Só Nghò khoâng khoûi bòa ñaët ñeå chieán coâng theâm hieån haùch, vöøa ñeïp loøng vua Cao Toâng, vöøa gia taêng uy tín cho chính mình. Vieäc hö caáu, phoùng ñaïi cuõng coù theå laø moät caùch ñeå thuyeát phuïc vua Caøn Long chaáp thuaän cho böôùc tieán thöù hai cuûa hoï Toân laø tieán ñaùnh Thuaän Hoaù. - Thöù hai, nhöõng vaên thö cuûa Toân Só Nghò göûi veà trieàu töø tröôùc Teát Nguyeân Ñaùn thì coøn löu giöõ ñöôïc nhöng nhöõng chæ duï cuûa Thanh ñình, nhöõng maät leänh cuûa vua Caøn Long thì laïi bò thaát laïc trong traän ñaùnh ôû Thaêng Long. Soá taøi lieäu quaân ta thu nhaët ñöôïc thì khoâng coøn laïi ñeán ngaøy nay neân söû saùch chæ cho bieát raát sô löôïc moät vaøi ñieåm nhaéc ñeán trong Khaâm Ñònh Vieät Söû hay Quoác Trieàu Chính Bieân soaïn döôùi trieàu Nguyeãn. Chính vì theá, vieäc döïng laïi caùc traän ñuïng ñoä giöõa quaân Thanh vaø quaân Nam trong voøng moät thaùng tieán binh cuûa hoï caàn phaûi ñöôïc caân nhaéc ñeå khoâng quaù sô saøi nhö söû nöôùc ta maø cuõng khoâng hueânh hoang phoùng ñaïi nhö söû Trung Hoa. Vaán ñeà quaân soá nhaø Thanh ñem sang nöôùc ta laø bao nhieâu cuõng caàn ñöôïc ñaùnh giaù laïi. Vieäc khaúng ñònh 20, 30 hay 50 vaïn nhö nhieàu saùch vôû khoù coù theå coi laø chính xaùc, phaàn lôùn do nhaän ñònh chuû quan vaø döïa treân öôùc ñoaùn toång quaùt. Rieâng saùch vôû cuûa Trung Hoa thì hoï luoân luoân nhaéc laïi con soá trong Ñaïi Thanh Thöïc Luïc laø moät vaïn quaân maët ñoâng vaø taùm ngaøn quaân maët taây ñöa ñeán con soá 18,000 quaân cho caû hai maët. Thöïc ra, cuoäc chieán Vieät Thanh quaù ngaén nguûi vaø nhaø Thanh coá tình chæ ñeà caäp ñeán soá quaân ñieàu ñoäng sô khôûi maø khoâng nhaéc ñeán nhöõng chuaån bò laâu daøi. Vieäc ñieàu chænh keá hoaïch haønh quaân theo bieán chuyeån cuûa tình hình cho thaáy moãi luùc moät khaùc vaø döïa vaøo nhöõng tính toaùn veà löông boång cuûa hoï, chuùng ta coù theå khaúng ñònh raèng ñaèng sau nhöõng ngoân töø hoa myõ, quaû thöïc hoï coù aâm möu thoân tính nöôùc ta moät caùch qui moâ, khoâng phaûi chæ laø moät cuoäc ñoäng binh vì nhöõng muïc tieâu ñoaûn kyø. Chuùng ta cuõng ít chuù yù ñeán toå chöùc quaân söï, kyõ thuaät vaø phöông thöùc ñieàu hôïp cuûa nhaø Thanh, khoâng phaân bieät quaân chieán ñaáu vaø löïc löôïng haäu caàn. Moät toå chöùc quaân ñoäi 3 caøng chính qui bao nhieâu thì cô caáu caøng coàng keành vaø heä thoáng tieáp lieäu caøng phình lôùn. Nhöõng khaùc bieät cô baûn cuûa hai ñaïo quaân Nam vaø quaân Baéc cuõng ít ai neâu ra maø chæ so saùnh töông quan hai beân baèng soá löôïng. Vieäc döïng laïi chieán dòch naêm Kyû Daäu khoâng nhöõng phaûi nhìn laïi töông quan giöõa hai beân, öu vaø khuyeát ñieåm cuûa hai quaân ñoäi, maø coøn phaûi xeùt ñeán nhöõng yeáu toá hoaøn caûnh, thôøi tieát, quaân nhu, vuõ khí, caùch boá phoøng ... ngoõ haàu coù nhöõng ñaùp soá cho thoaû ñaùng. Chính vì theá, nghieân cöùu naøy seõ ñöôïc chuùng toâi boå tuùc qua bieân khaûo “Quaân Söï nhaø Thanh” ñeå trình baøy veà cô cheá binh bò vaø “Chính saùch cuûa nhaø Thanh ñoái vôùi khu vöïc Ñoâng Nam AÙ” ñeå löôïc qua quan ñieåm chieán löôïc vaø aâm möu baønh tröôùng cuûa hoï xuoáng khu vöïc nam Trung Hoa. Moät trong nhöõng ñaëc ñieåm cuûa cuoäc chieán Vieät Thanh naêm 1789 laø vua Caøn Long chæ söû duïng löïc löôïng cuûa boán tænh phía nam vaø taây nam nhö moät cuoäc chieán uyû nhieäm, khaùc haún caùc chieán dòch khaùc thöôøng ñieàu ñoäng nhieàu caùnh quaân töø nhieàu vuøng, nhaát laø Baùt Kyø Binh ôû mieàn baéc. Chieán dòch naøy cuõng do nhöõng quan laïi goác Haùn toäc chæ huy maø haàu nhö khoâng coù maët moät nhaân vaät Maõn Chaâu naøo ñaùng keå. Nhö theá coù nghóa laø quan ngöôøi Haùn chæ huy quaân ñoäi ngöôøi Haùn vaø thoå binh maø khoâng coù söï tham döï cuûa quaân ñoäi hay quan laïi Maõn Chaâu. Ñaây cuõng laø moät yeáu toá khaù quan troïng maø caùc söû gia ít ai löu taâm. Trong moät thôøi gian khaù daøi, vieäc tìm hieåu veà thôøi kyø naøy trôû neân beá taéc vì ngöôøi ta khoâng tìm theâm ñöôïc ñieàu gì môùi. Caùc söû gia trong nöôùc thì coá gaéng ñaøo saâu vaøo daät söû vaø moät soá thaàn tích ñòa phöông nhöng keát quaû raát khieâm nhöôøng, neáu khoâng noùi raèng taøi lieäu coù nhieàu choã ñaùng ngôø. Maõi tôùi gaàn ñaây, sau khi Trung Hoa Daân Quoác (Ñaøi Loan) saép xeáp vaø phaân loaïi xong caùc vaên khoá vaø cho pheùp caùc hoïc giaû ñöôïc söû duïng, chuùng ta môùi thaáy nhieàu taøi lieäu coù giaù trò hôn nhöõng taøi lieäu neâu treân ñöôïc phaùt hieän, ñieån hình laø caùc taáu trieäp giöõa Toân Só Nghò, Phuùc Khang An vaø Quaân Cô Xöù, trong ñoù phaàn lôùn laø baûn chính coøn löu tröõ, vôùi caû lôøi chaâu pheâ cuûa vua Caøn Long. Tuy chuùng ta vaãn phaûi ñaùnh giaù laïi caùc chi tieát naøy nhöng ít nhieàu cuõng coù theå döïng laïi moät caùch khaù chính xaùc veà thôøi bieåu, lòch trình tieán quaân, caùc loaïi quaân nhu, vuõ khí cuûa quaân Thanh, khoâng phaûi duøng phöông phaùp loaïi suy nhö cuï Hoaøng Xuaân Haõn ñaõ phaûi aùp duïng trong moät soá tröôøng hôïp. Vaû laïi, theo qui cheá nhaø Thanh, caùc taáu trieäp naøy laø loaïi “toái maät” neân phaàn lôùn khoâng ñöôïc coâng boá maø Nguî Nguyeân duø coù laøm vieäc trong Noäi Caùc thì cuõng chæ ñöôïc ñoïc caùc loaïi söû lieäu chính thöùc coøn söû nhaø Thanh thì ít nhieàu cuõng ñaõ ñöôïc trình baøy laïi theo quan ñieåm cuûa trieàu ñình. Chính vì theá, trong noã löïc mieâu taû laïi thôøi kyø cuoái theá kyû 18, chuùng toâi coá gaéng söû duïng caùc loaïi taøi lieäu nguyeân thuyû caøng nhieàu caøng toát, trong ñoù bao goàm caû caùc chi tieát trong taáu trieäp cuûa nhaø Thanh, thô vaên cuûa vua Caøn Long khi nghe baùo tin thaéng traän (coù nhaéc ñeán dieãn tieán chieán dòch maø ñaïi thaàn trong Quaân Cô Xöù giaûi thích) vaø lôøi thuaät cuûa ñaùm toøng vong nhaø Leâ ñi cuøng vôùi quaân Thanh. Moät chi tieát trong tieán trình ñi tìm taøi lieäu toâi cuõng muoán ghi laïi nhö moät phuï chuù ngoaøi leà. Nguyeân trong cuoán Thanh Cao Toâng Thaäp Toaøn Voõ Coâng Nghieân Cöùu (Trang Caùt Phaùt, Baéc Kinh: Trung Hoa thö cuïc, 1987) coù in laïi 6 taám hình “Bình Ñònh An Nam 4 Chieán Ñoà” laø nhöõng baûn khaéc trong soá haøng traêm hoaï baûn ñôøi nhaø Thanh ghi laïi nhöõng chieán dòch lôùn cuûa hoï. Saùu böùc tranh naøy goàm 5 böùc veõ caùc traän ñaùnh theo thöù töï Gia Quan – Ha Hoä, Tam Dò – Truï Höõu, Thoï Xöông, Thò Caàu vaø Phuù Löông. Böùc thöù saùu veõ caûnh Nguyeãn Quang Hieån sang Baéc Kinh trieàu caän vua Thanh trong kyø nhaän saéc vaø aán phong vöông maø chuùng toâi ñaõ keøm trong bieân khaûo “Baõo Kieán hay Baõo Taát?”.3 Vieäc söû duïng nhöõng hình aûnh trong caû hai cuoán naøy ñeàu gaëp trôû ngaïi vì khoâng roõ (cuoán Thaäp Toaøn Voõ Coâng laø baûn chuïp laïi cuûa Baéc Kinh, in aán lem nhem) maø cuoán Caøn Long Troïng Yeáu Chieán Tranh chi Quaân Nhu Nghieân Cöùu (Lai Phuùc Thuaän, 1984) thì laïi chæ coù moät taám hình Phuù Löông Giang Chi Chieán4. May sao, saùu böùc tranh naøy coù in laïi trong Thanh Ñaïi Cung Ñình Baûn Hoaï5 (töø trang 245 ñeán 247) töông ñoái roõ raøng coøn nhöõng baøi thô vaø ghi chuù cuûa nhaø Thanh thì ñöôïc cheùp trong boä Thanh Cao Toâng ngöï cheá thi vaên toaøn taäp (清高宗御製詩文全集)(10 quyeån) (Ñaøi Baéc: Quoác Laäp Coá Cung Baùc Vaät Vieän, 1976) neân toâi coù theå phuïc hoài nguyeân baûn. Cuoán saùch cuõng noùi roõ nguyeân thuyû vaø theå thöùc aán loaùt theo loái khaéc baûn ñoàng maø nhaø Thanh thueâ ngöôøi AÂu Chaâu thöïc hieän neân cuõng coù theâm moät soá chi tieát maø chuùng toâi soaïn rieâng thaønh moät bieân khaûo nhan ñeà “An Nam Chieán Dòch Ñoà”, boå tuùc cho baøi “Quaân Thanh Tieán Vaøo Thaêng Long”. Ñeå taùi taïo nhöõng baûn ñoà taäp trung vaø tieán quaân cuûa nhaø Thanh, chuùng toâi may maén tìm ñöôïc moät boä saùch ñaùng ñeå yù. Ñoù laø boä Trung Quoác Lòch Söû Ñòa Ñoà Taäp (中國曆史地 圖集) goàm 8 cuoán do Vieän Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Trung Quoác baûo trôï (Ñaøm Kyø Töông 潭其驤 chuû bieân, Baéc Kinh: Trung Quoác Ñòa Ñoà xb xaõ, 1996). Ngoaøi nhöõng chi tieát haønh chaùnh cuûa ñôøi Thanh vaøo thôøi kyø sang ñaùnh nöôùc ta, hoaï ñoà cuõng veõ roõ raøng ñòa giôùi hai beân caùch ñaây 200 naêm, xaùc ñònh moät soá vò trí ngaøy tröôùc thuoäc veà nöôùc ta nhöng nay ñaõ bò maát veà tay ngöôøi Taøu, giaûi thích nghi vaán taïi sao quaân Thanh laïi taäp trung ôû Maõ Baïch Quan tröôùc khi tieán sang nöôùc ta maø ñòa ñieåm naøy ngaøy nay ñaõ naèm saâu trong noäi ñòa Trung Quoác. Baûn ñoà mieàn Baéc nöôùc ta khoù kieám hôn, chuùng toâi chæ coù ñöôïc moät baûn ñoà ñôøi Leâ cuoái theá kyû 17 (trích trong Anthony Reid: Southeast Asia in the Age of Commerce 14501680, Vol. II: Expansion and Crisis New Haven and London: Yale University Press, 1993) tr. 44 vaø baûn ñoà thaønh Thaêng Long cuõng trong cuoán saùch naøy tr. 78. Hoaï ñoà do ngöôøi Taây Phöông veõ thì baûn gaàn nhaát laø “Map of the Kingdoms of Siam and Cochin China” do John Walker bieân soaïn ñeå cho phaùi ñoaøn John Crawfurd söû duïng ñaàu theá kyû 19 trích töø John Crawfurd: Journal of an Embassy from the Governor-General of India to the Courts of Siam and Cochin China exhibiting a view of the Actual State of Those Kingdoms (London: Henry Colburn, New Burlington Street, 1828) (baûn in laïi do Asian Educational Services, New Delhi, 2000). Chuùng toâi cuõng boå tuùc caùc ñòa danh döïa vaøo An Nam Ñaïi Quoác Hoaï Ñoà veõ naêm 1838 (Tabula Geographica Imperii Anamitici) thöôøng goïi laø baûn ñoà Tabert trích trong Boä Söu Taäp Baûn Ñoà Coå Vieät Nam cuûa Nguyeãn Khaéc Ngöõ (Montreùal: Nhoùm Nghieân Cöùu Söû Ñòa Vieät Nam, 1987) hoaï ñoà soá 57. 5 Lòch söû nöôùc ta quaû laø moät chuoãi daøi ñaáu tranh ñeå soáng coøn. Muoán giöõ vöõng neàn ñoäc laäp vaø töï chuû, oâng cha chuùng ta ñaõ toán raát nhieàu maùu xöông vaø chaáp nhaän nhöõng hi sinh cöïc kyø to lôùn. Nhìn laïi caùi giaù phaûi traû ñeå toàn taïi ñöôïc ñeán ngaøy nay, haäu boái khoâng khoûi buøi nguøi khi thaáy caùi hoaï Baéc xaâm vaãn maõi maõi laø moät aùm aûnh cuûa caû daân toäc. Nguyeãn Duy Chính 3/2005 6 AÂM MÖU CUÛA NHAØ THANH Ñem binh xuoáng phöông nam khoâng phaûi chæ vì caùi cô hoäi nhaát thôøi maø ñaõ naèm trong keá hoaïch môû roäng bieân cöông cuûa nhaø Thanh töø laâu. Vua Caøn Long muoán toû ra mình laø moät vì vua duõng lieät neân tìm ñuû moïi caùch ñeå baønh tröôùng theá löïc vaø laõnh thoå ra moïi phía. Nhaø Thanh trong haäu baùn theá kyû 18 ñaõ coù aûnh höôûng quan troïng ñoái vôùi Xieâm La khi moät ngöôøi Taøu goác Quaûng Ñoâng teân laø Trònh Chieâu (鄭昭) vì coù coâng ñaùnh ñuoåi quaân Mieán Ñieän neân leân laøm vua (töùc vua Taksin). OÂng ta laäp töùc sai söù sang Baéc Kinh caàu phong nhöng söù giaû chöa kòp veà ñeán nhaø thì Trònh Chieâu ñaõ bò moät töôùng laõnh cuûa oâng ta laø Maha Kasatsuk laät ñoå leân laøm vua töùc Chakri6 hay Rama I. Tuy nhieân Chakri cuõng sôï nhaø Thanh truy cöùu vieäc gieát vua Taksin neân ñoåi teân Haùn laø Trònh Hoa (鄭華), maïo xöng laø con cuûa Trònh Chieâu ñeå noái ngoâi vaø ñöôïc phong laøm Xieâm La quoác vöông. Nhaø Thanh cuõng nhaân cô hoäi naøy tìm caùch vöôn daøi aûnh höôûng tôùi thaønh phaàn Hoa kieàu ngaøy caøng trôû neân coù theá löïc caû kinh teá laãn chính trò ôû vuøng Ñoâng Nam AÙ7. Baét ñöôïc yù ñònh ñoù, khi nghe tin quaân Thanh sang ñaùnh, Nguyeãn AÙnh ñaõ cöôùp laáy tieân cô cuûa Xieâm La baèng caùch chôû gaïo töø Ñoàng Nai ra cung öùng nhöng chaúng may bò baõo ñaém thuyeàn maát saïch. Ngoaøi Xieâm La, nhaø Thanh cuõng tìm caùch môû roäng aûnh höôûng xuoáng Mieán Ñieän. Cuõng nhö Vieät Nam, Mieán Ñieän luoân luoân bò aùp löïc tröïc tieáp vì coù moät khoaûng bieân giôùi tieáp giaùp vôùi nöôùc Taøu. Ngöôøi Mieán cuõng laø moät daân toäc quaät cöôøng, luoân luoân choáng laïi vaø coù nhöõng thaéng lôïi raát töông caän vôùi thaéng lôïi cuûa Ñaïi Vieät.8 Tôùi haäu baùn theá kyû 18, nhaø Thanh laán chieám moät soá khu vöïc phía taây vaø taây nam tænh Vaân Nam nhöng ngöôøi Mieán Ñieän cöông quyeát ñoøi laïi. Naêm 1765, vua Hsinbyushin cuûa Mieán Ñieän baét moät soá tieåu quoác ngöôøi Shan trieàu coáng neân gaây chieán vôùi moät soá boä laïc maø ngöôøi Trung Hoa baûo trôï. Quaân Thanh thua, toång ñoác Vaân Nam Löu Taûo (劉藻) töï saùt. Naêm 1767, toång ñoác keá nhieäm laø Döông ÖÙng Cö (楊應琚) cuõng bò ñaùnh baïi khieán vua Caøn Long noåi giaän ñem hoï Döông ra xöû töû roài sai Minh Thuî (明瑞) ñem quaân sang ñaùnh Mieán Ñieän. Naêm 1768, Minh Thuî bò vaây vaø töû traän. A Queá, vò töôùng löøng danh cuûa Thanh trieàu trong caùc traän ñaùnh Taân Cöông, Moâng Coå ñem quaân sang laàn thöù ba naêm 1769 nhöng cuõng bò ñaïi baïi. Sau ba laàn thua Mieán Ñieän, noäi boä Thanh trieàu ñaõ coù nhöõng raïn nöùt vaø baát ñoàng, nhieàu töôùng taøi bò hi sinh nhaát laø vua Mieán Hsinbyushin laïi cöùng ñaàu khoâng chòu thaàn phuïc. Moät soá töôùng laõnh vaø quaân só bò baét laøm tuø binh khoâng ñöôïc thaû vaø vua Caøn Long ñaønh phaûi chaáp nhaän raèng Mieán Ñieän laø xöù noùng khoâng thích hôïp cho kî binh nhaø Thanh nhö khi chinh phuïc vuøng Taân Cöông.9 May sao, quaân Mieán luùc naøy phaûi ñoái phoù vôùi quaân 7 Xieâm La vaø Laøo taán coâng ôû phía nam neân nhaø Thanh coù cô hoäi ñaøm phaùn caàu hoaø cho ñôõ maát maët. Ñeå tröøng phaït, vua Caøn Long haï leänh caám thoâng thöông vôùi Mieán Ñieän vaø hai beân chæ trôû laïi sinh hoaït bình thöôøng naêm 1788, maáy thaùng tröôùc khi hoï ñem quaân sang nöôùc ta. Cuõng trong maáy traêm naêm qua, Xieâm La (baây giôø laø Thaùi Lan) coù moät chính saùch thaân Trung Hoa hôn baát cöù quoác gia naøo khaùc trong vuøng Ñoâng Nam AÙ. Haàu nhö trieàu ñaïi naøo ngöôøi Trung Hoa cuõng muoán döông oai dieäu voõ baèng caùch ñem quaân xaâm laêng Mieán Ñieän vaø Vieät Nam. Trong khi ñoù, Xieâm La luoân luoân thaàn phuïc vaø trieàu coáng thieân trieàu vaø thöôøng khai thaùc nhöõng cô hoäi ñeå truïc lôïi. Coù leõ ñoù cuõng laø moät lyù do taïi sao Mieán Ñieän vaø Xieâm La coù nhöõng xung khaéc vaø hai beân ñaõ xaûy ra nhieàu cuoäc chieán khoác lieät. Rieâng vôùi Vieät Nam, Xieâm La cuõng laø nôi dung chöùa nhöõng thaønh phaàn ñoái nghòch, ñeå coù dòp seõ laøm suy yeáu nöôùc ta. Cuoái theá kyû 18, chuùa Nguyeãn AÙnh, sau naøy laø vua Gia Long, löu vong taïi Bangkok vaø khi oâng trôû veà naém quyeàn, trong moät thôøi gian ngaén ñaõ chaáp nhaän laø moät thuoäc quoác cuûa Xieâm La tröôùc khi coù ñuû tö caùch ñeå ñöùng rieâng, khoâng chòu aûnh höôûng cuûa hoï nöõa.10 Rieâng vôùi Ñaïi Vieät, Thanh ñình vaãn e ngaïi bò thaát baïi nhö nhöõng trieàu tröôùc neân khoâng muoán chuû ñoäng gaây chuyeän can qua. Vieäc nöôùc ta chia thaønh hai mieàn Ñaøng Trong vaø Ñaøng Ngoaøi voâ hình chung phuø hôïp vôùi chuû tröông khoâng muoán coù moät quoác gia cöôøng thònh ôû phöông nam neân chuùa Nguyeãn cuõng ñöôïc nhaø Thanh ñoái xöû ngang haøng nhö moät phieân vöông. Ñaõ nhieàu laàn xöù Ñaøng Trong toan taùch ra thaønh moät quoác gia ñi thaúng vôùi Thanh trieàu thay vì phaûi thaàn phuïc vua Leâ ôû mieàn Baéc nhöng vì khoâng muoán taïo ra nhöõng khoù khaên môùi neân nhaø Thanh coøn ngaàn ngöø chöa baèng loøng. Ñeán khi nhaø Taây Sôn noåi leân, theá phaän lieät Nam Baéc cuõ ñaõ maát, Thanh trieàu nhìn thaáy ñaây laø moät cô hoäi baèng vaøng ñeå can thieäp vaøo phöông nam, roài seõ tuyø theo tình hình maø khai thaùc. Theo moät soá vaên thö qua laïi, chuùng ta coù theå tìm ra moät soá aån yù daáu sau nhöõng lôøi leõ keû caû cuûa Thieân trieàu. Thoaït tieân, nhaø Thanh vaãn chuû tröông laøm sao cho nhöõng phieân thuoäc khoâng quaù maïnh, neân muoán Vieät Nam chia ra thaønh ít nhaát laø hai tieåu quoác. Toân Só Nghò11 vì theá ñaõ töông keá töïu keá, ñöa ra moät keá hoaïch chia caét Ñaïi Vieät thaønh hai phaàn12, mieàn Nam seõ giao laïi cho Xieâm La (khi ñoù ñang khoáng cheá caû Chaân Laïp), vaø mieàn Baéc daønh cho nhaø Leâ (döôùi quyeàn baûo hoä cuûa nhaø Thanh). Tuy nhieân vua Caøn Long ñaõ boû keá hoaïch ñoù vì khoâng muoán cho Xieâm La nhuùng tay vaøo ngaïi raèng seõ laøm maát theå dieän thieân trieàu phaûi lieân minh vôùi moät thuoäc quoác13. Döïa theo nhöõng taâu trình cuûa Leâ Chieâu Thoáng vaø boïn toøng vong, vua Caøn Long ñöa ra moät keá hoaïch ra veû keû caû hôn. Ñoù laø giao mieàn Trung laïi cho Chieâm Thaønh laáy côù nöôùc Chieâm ñaõ töøng trieàu coáng xöng thaàn maáy traêm naêm qua maø queân raèng vöông quoác naøy ñaõ hoaøn toaøn maát haún treân baûn ñoà vaø nhöõng vuøng ñaát cuõ cuûa hoï nay chæ toaøn ngöôøi Vieät.14 Duø ñaïi keá coù thay ñoåi nhöng muïc tieâu chính cuûa nhaø Thanh vaãn laø chieám mieàn baéc Vieät Nam, coi nhö moät xöù baûo hoä do moät trieàu ñình tay sai cai trò maëc daàu trong buïng cuõng vaãn nghó con chaùu nhaø Leâ laø haïng voâ tích söï “ñeán buø nhìn cuõng khoâng ñaùng” (incompetent, even as a 8 figurehead), coøn Chieâm Thaønh thì dó nhieân cuõng laø moät thöù taàm göûi khaùc, phaûi hoaøn toaøn leä thuoäc vaøo Trung Hoa. Chia caét vaø duøng theá löïc noï ñeå ñaùnh theá löïc kia vaãn laø moät leà thoùi saün coù cuûa Thanh trieàu neân khi nghe tin con chaùu nhaø Leâ caàu cöùu, vua Caøn Long lieàn nghó ñeán chuyeän ñem binh xuoáng phöông nam ñeå laøm moài cho nhöõng ñaùm caàn vöông coù cô hoäi noåi daäy, quaân Thanh chæ aùn binh ñöùng chôø cho nhöõng nhoùm phuø Leâ thay theá hoï tieâu dieät quaân Taây Sôn. Trong moät laù thö göûi Toân Só Nghò, vua Caøn Long ñaõ vieát: 伊等皆因聞天朝聲罪致討，其以群起響應，思滅阮扶黎，若仍按兵不動，伊 等自復心生觀望。此是極好機會，看來此時内地官兵竟有不得不動之勢15 Dòch aâm ... Y ñaúng giai nhaân vaên Thieân trieàu thanh toäi trí thaûo, thò dó quaàn khôûi höôûng öùng, tö dieät Nguyeãn phuø Leâ, nhöôïc nhöng aùn binh baát ñoäng, y ñaúng töï phuïc taâm sinh quan voïng. Thöû thò cöïc haûo cô hoäi, khaùn lai thöû thôøi noäi ñòa quan binh caùnh höõu baát ñaéc baát ñoäng chi theá ... Dòch nghóa ... Boïn chuùng (töùc baày toâi nhaø Leâ ôû Baéc Haø) khi nghe quaân Thieân trieàu ñeán chinh phaït, aét seõ noåi leân höôûng öùng raát ñoâng, tính chuyeän dieät Nguyeãn phuø Leâ, luùc aáy haõy cöù aùn binh baát ñoäng, chuùng seõ coù daï troâng chôø. Ñaây laø moät cô hoäi raát toát, khi ñoù xem ra quan quaân noäi ñòa (töùc quaân Thanh) seõ coù ñöôïc caùi theá khoâng phaûi ñoäng … Chieán löôïc ñoù khoâng phaûi môùi meû gì vì cuõng laø ñaïi keá hoaïch maø ngöôøi Maõn Chaâu tröôùc ñaây ñaõ hoaïch ñònh ra ñeå laøm chuû Trung Nguyeân. Nhö chuùng ta ñaõ thaáy, tröôùc khi thoân tính nhaø Minh, ngöôøi Maõn Chaâu cuõng neâu cao danh nghóa giuùp ngöôøi Haùn taùi laäp moät vöông trieàu trong saïch hôn trieàu ñình thoái naùt hieän ñang trò vì vaø coâng lao chieám ñoùng Trung Hoa cuõng nhôø phaàn lôùn vaøo nhöõng keû noäi phaûn, ñieån hình laø caùc töôùng laõnh traán ñoùng ôû maïn Baéc coù nhieäm vuï ngaên chaën nhöõng gioáng daân du muïc. Sau khi laøm chuû Giang Baéc, ngöôøi Maõn Chaâu cuõng söû duïng nhöõng töôùng laõnh nhaø Minh ñaõ ñaàu haøng ñeå chieám noát mieàn Nam Trung Hoa vaø chính nhöõng thaønh phaàn ñoù laäp ñöôïc nhieàu coâng lôùn, keå caû vieäc truy saùt nhöõng oâng vua cuoái cuøng cuûa nhaø Minh ñang thaát theá troán laùnh trong röøng saâu nuùi thaúm. Hoï ñaõ ñöôïc phong vöông, cai trò moät caùch khaù ñoäc laäp nhieàu khu vöïc lôùn maø söû goïi laø Tam Phieân (三藩) (Three Feudatories) maáy chuïc naêm sau môùi thöïc söï bò töôùc ñoaït quyeàn bính.16 Vôùi nhöõng kinh nghieäm ñoù, ngöôøi Maõn Chaâu muoán chinh phuïc nöôùc ta, tröôùc heát nhôø tay ñaùm thaàn töû nhaø Leâ tieãu tröø Taây Sôn, sau ñoù seõ phong vöông cho hoï theo nghóa phieân traán noäi thuoäc nhö boïn Ngoâ Tam 9 Queá (吳三桂), Caûnh Troïng Minh (耿仲明), Thöôïng Khaû Hæ (尚可喜) roài daàn daàn bieán thaønh quaän huyeän cuûa Taøu nhö chính saùch thôøi ñaàu nhaø Thanh. Keá hoaïch ñoàng hoaù töøng böôùc ñoù ñaõ thaønh coâng taïi nhöõng quoác gia Taây Vöïc vaø hoï cuõng toan aùp duïng ôû phöông nam. Vieäc can thieäp vaøo nöôùc ta bao goàm nhieàu lyù do, chính cuõng nhö phuï, toång quaùt cuõng nhö caù nhaân. Chính saùch cuûa Trung Hoa ñoái vôùi phieân thuoäc luoân luoân vöøa muoán toû ra thieân trieàu voã yeân di ñòch, vöøa thöïc hieän tham voïng baønh tröôùng laõnh thoå qua boán beà (ñôøi Caøn Long laø moät trong nhöõng giai ñoaïn maø Trung Hoa xaâm laêng caùc quoác gia laùng gieàng nhieàu hôn caû). Chuùng ta seõ khoâng theå khoâng nghieân cöùu veà chính saùch ñoái vôùi phieân thuoäc cuûa Trung Hoa ñeå tìm nhöõng ñaàu moái cuûa cuoäc chieán tranh naøy. Moät trong nhöõng vaán ñeà cuûa nhaø Thanh khi ñem quaân sang nöôùc ta laø caàn moät danh nghóa chính ñaùng ñeå laøm beà ngoaøi che ñaäy nhöõng daõ taâm cuûa hoï. Danh nghóa ñoù neáu chæ vin vaøo vai troø thieân trieàu ñeå can thieäp vaøo phieân thuoäc thì khoâng ñuû vì vieäc höng sö khoâng nhöõng phaûi tính toaùn cho chu ñaùo, sao cho caùi lôïi nhieàu hôn caùi haïi, giaûm thieåu ñöôïc veà nhaân maïng cuõng nhö veà taøi chaùnh. Maëc duø tham voïng cuûa Toân Só Nghò ñaõ roõ reät nhöng oâng ta cuõng caàn nhöõng baèng chöùng cuï theå ñeå thuyeát phuïc vua Caøn Long cho pheùp ñoäng binh neân phaûi tìm ñuû moïi caùch ñeå cho ñöôïc danh chính ngoân thuaän. Cho ñeán giôø phuùt naøy, caùc söû gia Trung Hoa vaãn khaêng khaêng cho raèng vieäc nhaø Thanh ñem quaân sang giuùp Leâ Chieâu Thoáng laø moät haønh vi “nhaân chí nghóa taän” 仁至義盡 (heát söùc nhaân nghóa) hoaøn toaøn chæ vì muïc tieâu muoán döïng laïi doøng chính thoáng keá thöøa cho nhaø Leâ chöù khoâng coù chuùt aâm möu chieám ñoùng hay tham voïng ñaát ñai naøo. Theo lôøi taâu cuûa Toân Só Nghò (toång ñoác Löôõng Quaûng) vaø Toân Vónh Thanh 孫永清 (tuaàn phuû Quaûng Taây) thì tröôùc ñaây khi vua Hieån Toâng baêng haø, “hoaøng toân Leâ Duy Kyø khoâng coù quoác aán vì khi hoï Trònh coøn naém quyeàn ñaõ aên troäm maát aán tín ñeå möu vieäc soaùn ñoaït. Leâ Duy Kyø coù vieát bieåu taâu leân ñeå xin moät quaû aán khaùc (töùc aán An Nam quoác vöông cuûa nhaø Thanh phong cho) nhöng Toân Só Nghò chöa tieáp ñöôïc baûn caùo ai, laïi chöa ñöôïc chieáu chæ cho pheùp neân ñaõ töø choái”. 17 Tuy nhieân, caên cöù vaøo ñoù, hoaøng toân Leâ Duy Kyø ñöôïc coi nhö doøng chính thoáng vaø vieäc Nguyeãn Hueä chieám Thaêng Long laø moät haønh vi baïn nghòch vaø nhaø Thanh coù nhieäm vuï can thieäp ñeå laáy laïi nöôùc cho vua Leâ. Ñeå thöïc hieän aâm möu luõng ñoaïn, chieán dòch ñem quaân can thieäp cuûa nhaø Thanh ít nhaát cuõng bao goàm hai giai ñoaïn chính: a/ Taùi chieám Baéc Haø ñeå giao laïi cho nhaø Leâ: Theo söû nhaø Thanh, moãi laàn hoï ñoäng binh ñeàu “chính ñaùng”, khoâng bình ñònh noäi loaïn thì cuõng chinh phaït ngoaïi hoaïn ... Tuyø tröôøng hôïp maø hoï duøng moät ñoäng töø thaät keâu chaúng haïn nhö bình ñònh Kim Xuyeân, ñaõng bình Chuaån Caùt Nhó, chinh phuïc Hoài boä, thaûo phaït Mieán Ñieän, tónh tuy Ñaøi Loan, thaûo haøng An Nam ... Rieâng vieäc ñem quaân sang nöôùc ta hoï neâu cao chuû tröông “höng 10 dieät keá tuyeät, phaát lôïi kyø thoå ñòa thaàn daân”18 (興滅繼絶，弗利其土地臣民) vaø hai chuû tröông: - Taùi laäp Leâ trieàu vì nhaø Leâ tröôùc nay thaàn phuïc nhaø Thanh, theo nhö hoï nhaän ñònh laø “ñeå döïng laïi moät trieàu ñaïi ñaõ bò caét ñöùt” vì nhaø Leâ ñaõ thaàn phuïc vaø trieàu coáng Trung Hoa trong hôn moät traêm naêm qua. Vieäc noái laïi trieàu Leâ laø moät haønh vi thích ñaùng vì thieân trieàu coù boån phaän vôùi thuoäc quoác, khoâng theå ñeå cho loaïn thaàn ngang nhieân cöôùp ngoâi moät doøng hoï ñaõ ñöôïc hoï coâng nhaän chính thöùc. - Vua Caøn Long cuõng khaúng ñònh laø vieäc ñem quaân sang nöôùc ta khoâng phaûi vì coù tham voïng muoán chieám ñaát ñai hay daân chuùng. Trong nhieàu vaên thö, oâng cuõng ra leänh ñem gaïo thoùc töø “noäi ñòa” sang ñeå nuoâi quaân, khoâng tô haøo taøi saûn cuûa nöôùc Nam vaø ra leänh cho Toân Só Nghò öôùc thuùc quaân lính khoâng cho quaáy nhieãu.19 b/ Tieán quaân ñaùnh Thuaän Hoaù: Thanh trieàu khoâng chæ laáy kinh ñoâ Thaêng Long roài giao laïi cho nhaø Leâ - moät haønh vi quaù nhaân nghóa maø duø nhöõng keû caû tin nhaát cuõng khoâng daùm mô töôûng ñeán - maø coi vieäc taùi chieám Baéc Haø môùi laø böôùc ñaàu ñeå xaây döïng moät vöông trieàu buø nhìn hoaøn toaøn tuyø thuoäc vaøo Trung Hoa. Sau ñoù nhaø Thanh seõ tieáp tuïc tieán quaân tieâu dieät quaân Taây Sôn vaø thoân tính nöôùc ta trong moät aâm möu can thieäp lôùn hôn. Töø vò trí moät ngoaïi phieân (töông töï nhö Trieàu Tieân, Löu Caàu, Xieâm La ...), An Nam seõ trôû thaønh moät noäi phieân nhö Taây Taïng, Moâng Coå, Taân Cöông ... tuy vaãn coù nhöõng laõnh tuï baûn xöù nhöng chæ laø nhöõng quan laïi cuûa trieàu ñình. AÂm möu ñoù tröôùc khi xuaát chinh khoâng roõ reät laém – coù theå chæ môùi döï tính nhöng chöa toû loä yù ñònh thi haønh – thì sau khi chieám ñöôïc Thaêng Long laïi trôû neân khaù roõ reät. Coù leõ vieäc tieán quaân quaù deã daøng khieán vua Caøn Long vaø Toân Só Nghò ñeàu tin raèng quaân Thanh coù theå laøm hôn theá nöõa maø khoâng coù gì goïi laø quaù ñaùng. Ngay sau khi chieám ñöôïc Thaêng Long, Toân Só Nghò lieàn xuùc tieán keá hoaïch ñoùng thuyeàn vaø laäp ñaøi traïm töø Thaêng Long vaøo Thuaän Hoaù ñeå ñeán ra gieâng tieán quaân xuoáng phöông Nam.20 Keá hoaïch ñoù neáu khoâng phaûi töø chính vua Caøn Long thì cuõng ñaõ ñöôïc chaáp thuaän moät caùch baùn chính thöùc vaø chính vì theá nhöõng thöôïng duï yeâu caàu trieät binh ngay sau khi phong cho Leâ Duy Kyø laøm An Nam quoác vöông coøn ghi laïi trong Cao Toâng thöïc luïc vaø Thanh Söû Caûo e raèng chæ laø nhöõng maøn khoùi maø caùc söû thaàn nhaø Thanh ñöa ra ñeå bieän minh cho vua Cao Toâng vaø che ñaäy moät cuoäc baïi traän khoâng laáy gì laøm veû vang cuûa trieàu ñình. Neáu coù thöïc nhö theá, chuû tröông naøy cuõng ñaõ thay ñoåi khi Thanh trieàu thaáy chieán thaéng quaù deã daøng vaø Toân Só Nghò khi thua traän chaïy veà cuõng khoâng bò tröøng phaït naëng neà nhö nhöõng tröôøng hôïp ngoä thaát quaân cô khaùc. 11 CHUAÅN BÒ Tröôùc khi xuaát quaân, vua Cao Toâng sai toång ñoác Vaân Nam – Quí Chaâu theo ñöôøng Moâng Töï hö tröông thanh theá, laïi muoán ñaùnh ñoøn taâm lyù neân tung ra moät tôø hòch giaû vôø ñeå cho Nguyeãn Hueä moät sinh loä coát cho löïc löôïng Nam binh ngaõ loøng, nguyeân vaên nhö sau: Nguyeân vaên 雲貴總督全銜，為愷切傳諭事，照得該國逆賊阮岳，阮惠兄弟，妄逞兵端， 將黎城佔據，逼令嗣孫出奔，黎氏帣屬投至天朝兩廣總督部堂孫奏明大皇帝 發兵進討。 現在阮岳惶懼奔逃，其弟阮惠雖尚思屯聚，但已不敢佔據黎城，伊兄弟等窘 蹙之餘，自俱必立就擒縛，該國嗣孫仗天朝兵力，可以剋期恢復。 本部堂總督雲南貴州等處地方與廣東廣西總督部堂孫俱管轄兩省，同奉聖旨 督兵剿賊，念爾鎮目等自祖父以來，臣事黎氏，今其子孫不能振作，亦應心 協力，為嗣孫捍禦外侮，方為正理，豈可背主事仇，甘心虧節，且阮賊逐主 亂常，虐民厚斂，行同梟獍，即日大兵雲集會討，自必立就殘滅，即其附從 黨羽，亦必咸伏厥辜。為此檄諭爾鎮目等務各凜思大義，若能志切同仇，招 集兵民，掃除逆賊，迎戴故主，不特忠於該國，即大皇帝亦必渥於恩獎。 倘靦顏從逆，轉為阮賊所用，竊據一方，則是爾鎮目等毫無人心，不知天理 。大兵進討，電疾風行，必將助惡之鎮目等先行誅滅。現在本部堂調集雲南 貴州數萬兵馬，會同兩廣總督部堂孫訂期進發，一俟兩廣孫總督知會進兵日 期，本部堂即督率官兵兩路會勦，料爾等竊據彈丸，豈能稍延旦夕，天兵所 到，必成齏粉，爾鎮目等尚其各加猛省助順，則名節俱完，從逆則身家不保 ，禍福昭然，惟其自取，庶咸抒革命之忱，無自蹈噬臍之戚。 至爾阮岳，阮惠本屬黎氏之臣，乃敢作不靖，稱兵逐主，該國臣民無不心懷 忿恨，現在孫總督親統大兵進討，又有諒山鎮目潘啟德糾約七州人馬及廠民 暨文淵州民黃僚達，七泉州社目阮仲科等率眾前驅，兩廣兵威壯盛，諒阮岳 ，阮惠么魔21小醜，豈能復逞螳臂，一經拏獲，必將伊立正刑誅，即逃遁山 僻，該國人眾亦必將伊擒獻黎王，該國王被爾攻逐，豈肯復從寬恕。 計阮岳，阮惠於廣西一路此時無所逃命，此固二人罪由自取。但如果及早悔 罪自新，改邪歸正，或投至雲南邊境，本部堂尚可代為奏聞大皇帝格外施恩 ，宥其一死，即如從前爾安南夷目黃公纘因得罪黎王內投，曾蒙大皇帝加恩 安插內地，至今安居保全許多性命。 12 若阮岳等能即速改圖，本部堂當奏聞大皇帝量寬一綫，仿照辦理，此本部堂 仰體大皇帝如天好生之德，特為指示迷途，予以自新生路，禍福轉旋在於頃 刻，可不凜諸，須檄諭者。22 Dòch aâm Vaân Quí toång ñoác toaøn haøm, vi khaûi thieát truyeàn duï söï, chieáu ñaéc cai quoác nghòch taëc Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä huynh ñeä, voïng sính binh ñoan, töông Leâ thaønh chieám cöù, böùc leänh töï toân xuaát boân, Leâ thò quyeán thuoäc ñaàu chí thieân trieàu, Löôõng Quaûng toång ñoác boä ñöôøng Toân taáu minh hoaøng ñeá phaùt binh tieán thaûo. Hieän taïi Nguyeãn Nhaïc hoaøng cuï boân ñaøo, kyø ñeä Nguyeãn Hueä tuy thöôïng tö truaân tuï, ñaûn dó baát caûm chieám cöù Leâ thaønh, y huynh ñeä ñaúng quaãn tuùc chi dö, töï caâu taát laäp töïu caàm phoïc, cai quoác töï toân tröôïng thieân trieàu binh löïc, khaû dó khaéc kyø khoâi phuïc. Baûn boä ñöôøng toång ñoác Vaân Nam - Quí Chaâu ñaúng xöù ñòa phöông döõ Quaûng Ñoâng - Quaûng Taây toång ñoác boä ñöôøng Toân caâu quaûn haït löôõng tænh, ñoàng phuïng thaùnh chæ ñoác quaân tieãu taëc, nieäm nhó traán muïc ñaúng töï toå phuï dó lai, thaàn söï Leâ thò, kim kyø töû toân töùc baát naêng chaán taùc, dieäc öùng ñoàng taâm hieäp löïc, vi töï toân haõn ngöï ngoaïi vuõ, phöông vi chính lyù, khôûi khaû boäi chuû söï cöøu, cam taâm khuy tieát, thaû Nguyeãn taëc truïc chuû loaïn thöôøng, ngöôïc daân haäu lieãm, haønh ñoàng kieâu caùnh, töùc nhaät ñaïi binh vaân taäp hoäi thaûo, töï taát laäp töïu taøn dieät, töùc kyø phuï toøng ñaûng vuõ, dieäc taát haøm phuïc quyeát coâ. Vi thöû hòch duï nhó traán muïc ñaúng vuï caùc laãm tö ñaïi nghóa, nhöôïc naêng chí thieát ñoàng cöøu, chieâu taäp binh daân, taûo tröø nghòch taëc, nghinh ñaùi coá chuû, baát ñaëc trung ö cai quoác, töùc ñaïi hoaøng ñeá dieäc taát aùc ö aân töôûng. Thaûng ñieán nhan toøng nghòch, chuyeån vi Nguyeãn taëc sôû duïng, thieát cöù nhaát phöông, taéc thò nhó traán muïc ñaúng haøo voâ nhaân taâm, baát tri thieân lyù. Ñaïi binh tieán thaûo, ñieän taät phong haønh, taát töông trôï aùc chi traán muïc ñaúng tieân haønh tru dieät. Hieän taïi baûn boä ñöôøng ñieàu taäp Vaân Nam – Quí Chaâu soå vaïn binh maõ, hoäi ñoàng Löôõng Quaûng toång ñoác boä ñöôøng Toân ñính kyø tieán phaùt, nhaát só Löôõng Quaûng Toân toång ñoác tri hoäi tieán binh nhaät kyø, baûn boä ñöôøng töùc ñoác suaát quan binh löôõng loä hoäi tieãu, lieäu nhó ñaúng thieát cöù ñaïn hoaøn, khôûi naêng saûo dieân ñaùn tòch, thieân binh sôû ñaùo, taát thaønh teâ phaán, nhó traán muïc ñaúng thöôïng kyø caùc gia maõnh tænh trôï thuaän, taéc danh tieát caâu toaøn, toøng nghòch taát thaân gia baát baûo, hoaï phuùc chieâu nhieân, duy kyø töï thuû, thöù haøm tröõ caùch meänh chi thaàm, voâ töï ñaïo pheä teà chi thích. 13 Chí nhó Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä baûn thuoäc Leâ thò chi thaàn, naõi caûm taùc baát tònh, xöng binh truïc chuû, cai quoác thaàn daân voâ baát taâm hoaøi phaãn haän, hieän taïi Toân toång ñoác thaân thoáng ñaïi binh tieán thaûo, höïu höõu Laïng Sôn traán muïc Phan Khaûi Ñöùc cuû öôùc thaát chaâu nhaân maõ caäp xöôûng daân kî Vaên Uyeân chaâu daân Hoaøng Lieâu Ñaït, Thaát Tuyeàn chaâu xaõ muïc Nguyeãn Troïng Khoa ñaúng xuaát chuùng tieàn khu, Löôõng Quaûng binh uy traùng thònh, löôïng Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä ma ma tieåu xuù, khôûi naêng phuïc trình ñöôøng tí, nhaát kinh noa hoaïch, taát töông y laäp chính hình tru, töùc ñaøo ñoän sôn tòch, cai quoác nhaân chuùng dieäc taát töông y caàm hieán Leâ vöông, cai quoác vöông bò nhó coâng truïc, khôûi khaúng phuïc toøng khoan thöù. Keá Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä ö Quaûng Taây nhaát loä thöû thôøi voâ sôû ñaøo meänh, thöû coá nhò nhaân toäi do töï thu. Ñaûn nhö quaû caäp taûo hoái toäi töï taân, caûi taø qui chính, hoaëc ñaàu chí Vaân Nam bieân caûnh, baûn boä ñöôøng thöôùng khaû ñaïi vi taáu vaên ñaïi hoaøng ñeá caùch ngoaïi thi aân, höïu kyø nhaát töû, töùc nhö toøng tieàn nhó An Nam di muïc Hoaøng Coâng Toaûn nhaân ñaéc toäi Leâ vöông noäi ñaàu, taèng moâng ñaïi hoaøng ñeá gia aân an thaùp noäi ñòa, chí kim an cö baûo toaøn höùa ña tính meänh. Nhöôïc Nguyeãn Nhaïc ñaúng naêng töùc toác caûi ñoà, baûn boä ñöôøng ñöông taáu vaên ñaïi hoaøng ñeá löôïng khoan nhaát tuyeán, phöông chieáu bieän lyù, thöû baûn boä ñöôøng ngöôõng theå ñaïi hoaøng ñeá nhö thieân hieáu sinh chi ñöùc, ñaëc vi chæ thò meâ ñoà, dö dó töï taân sinh loä, hoaï phuùc chuyeån toaøn taïi ö khoaûnh khaéc, khaû baát laãm chö, tu chí hòch duï giaû. Dòch nghóa Toaøn haøm toång ñoác Vaân – Quí thieát tha truyeàn duï raèng, vì chöng anh em boïn giaëc Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä, ngoâng cuoàng voïng khôûi binh ñao, chieám cöù Leâ thaønh, aùp böùc töï toân boû chaïy neân quyeán thuoäc nhaø Leâ phaûi chaïy sang thieân trieàu, (nhôø) ñoác boä ñöôøng toång ñoác Löôõng Quaûng taâu leân ñaïi hoaøng ñeá phaùt binh trò toäi. Hieän nay Nguyeãn Nhaïc ñaõ hoaûng sôï boân ñaøo, coøn em y laø Nguyeãn Hueä tuy vaãn toan ñoùng binh ôû laïi nhöng cuõng khoâng daùm chieám cöù Leâ thaønh, anh em y trong tình hình quaãn baùch, bieát seõ bò baét ngay, moät khi töï toân nhôø ñöôïc binh löïc thieân trieàu theo ñuùng haïn kyø sang laáy laïi nöôùc. Baûn boä ñöôøng toång ñoác caùc tænh Vaân Nam – Quí Chaâu cuøng vôùi toång ñoác Quaûng Ñoâng – Quaûng Taây hoï Toân ñeàu troâng coi hai tænh, cuøng phuïng thaùnh chæ ñem quaân tieãu tröø boïn giaëc. Nghó ñeán toå tieân traán muïc caùc ngöôi töø tröôùc ñeán nay vaãn laø baày toâi hoï Leâ, nay ñeán chaùu con laïi khoâng bieát cuøng ñöùng leân, ñoàng taâm hieäp löïc, vì töï toân ngoaøi choáng xaâm laán, trong söûa sang chính söï, laïi ñem loøng phaûn chuû, theo keû thuø, cam taâm laøm ñieàu taø vaïy, ñeán noãi Nguyeãn taëc ñuoåi chuû laøm loaïn 14 luaân thöôøng, taøn haïi daân chuùng, söu cao thueá naëng, laøm ñieàu traùi nghóa. Moät khi ñaïi quaân taäp hôïp cuøng tieãu tröø, boïn chuùng laäp töùc bò tieâu dieät, coøn nhöõng keû huøa theo ñaûng giaëc, aét seõ bò (daân) noåi leân cheùm gieát. Chính vì theá, nay ta truyeàn hòch cho caùc traán muïc caùc ngöôi haõy nghó ñeán ñaïi nghóa, cuøng nhau ra söùc moät loøng, chieâu taäp binh daân, queùt saïch nghòch taëc, ngheânh ñoùn chuû cuõ, khoâng nhöõng ñöôïc tieáng trung vôùi quoác gia, maø cuõng coøn ñöôïc ñaïi hoaøng ñeá aân thöôûng. Coøn nhö muoái maët maø chaïy theo giaëc, quay sang cho Nguyeãn taëc duøng, chieám giöõ moät vuøng, thì boïn traán muïc caùc ngöôi quaû laø voâ nhaân taâm, khoâng bieát gì ñeán thieân lyù. Ñaïi binh tieán leân tieãu tröø, nhanh nhö saám chôùp, aét nhöõng keû ñi theo giaëc seõ bò tru dieät tröôùc heát. Hieän nay baûn boä ñöôøng ñang taäp hôïp maáy vaïn binh maõ Vaân Nam – Quí Chaâu, cuøng toång ñoác boä ñöôøng hoï Toân cuûa Löôõng Quaûng ñònh kyø tieán phaùt. Ñôïi khi Löôõng Quaûng Toân toång ñoác cho bieát ngaøy giôø tieán quaân roài, baûn boä ñöôøng seõ töùc toác ñoác thuùc quan binh hai maët cuøng ñaùnh vaøo, caùc ngöôi moãi ñöùa chieám cöù moät vuøng nhoû baèng vieân ñaïn, lieäu choáng ñôõ ñöôïc bao laâu, thieân binh tôùi nôi, aét thaønh tro buïi. Coøn nhö traán muïc caùc ngöôi bieát tænh ngoä maø theo ñöôøng thuaän, danh tieát cuõng veïn toaøn, coøn nhö chaáp meâ theo ñöôøng nghòch thì thaân mình, gia quyeán khoâng baûo veä ñöôïc, hoaï phuùc ñaõ roõ raøng, haõy töï choïn laáy, aáy laø tình thöïc baûo cho bieát ñieàu thay cuõ ñoåi môùi, chaúng phaûi laø ta xui caùc ngöôi laøm ñieàu phaûn phuùc. Coøn nhö Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä caùc ngöôi voán laø baày toâi hoï Leâ, nay daùm laøm ñieàu phaûn loaïn, ñem quaân ñuoåi chuû, daân trong nöôùc khoâng ai laø khoâng phaãn haän, hieän nay Toân toång ñoác ñích thaân daãn ñaïi binh tieãu tröø, laïi coù traán muïc Laïng Sôn laø Phan Khaûi Ñöùc cuøng nhaân maõ baûy chaâu, theâm xöôûng daân chaâu Vaên Uyeân laø Hoaøng Lieâu Ñaït, xaõ muïc chaâu Thaát Tuyeàn laø Nguyeãn Troïng Khoa taát caû keùo nhau ñi tröôùc. Binh maõ Löôõng Quaûng uy phong cöôøng traùng, lieäu boïn Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä yeâu ma tieåu xuù caùc ngöôi, daùm giô caùi caøng boï ngöïa choáng traû, moät khi baét ñöôïc roài aét seõ laäp töùc tru dieät, coøn nhö troán chaïy vaøo nôi nuùi röøng, thì daân trong nöôùc cuõng seõ baét laáy ñem hieán cho vua Leâ, quoác vöông caùc ngöôi tröôùc bò ñuoåi ñi, leõ naøo baây giôø laïi dung thöù? Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä ñöôøng Quaûng Taây ñaõ khoâng coøn caùch naøo chaïy, toäi thaät do chính caùc ngöôi gaây ra. Neáu nhö sôùm hoái loãi ñoåi môùi, caûi taø qui chính, mang thaân ñeán bieân caûnh Vaân Nam, baûn boä ñöôøng aâu cuõng thay maët taâu leân ñaïi hoaøng ñeá gia aân ñaëc bieät, tha cho khoûi cheát, cuõng nhö tröôùc ñaây An Nam di muïc caùc ngöôi laø Hoaøng Coâng Toaûn vì ñaéc toäi vôùi Leâ vöông maø chaïy qua, cuõng ñöôïc ñaïi hoaøng ñeá gia aân cho sinh soáng nôi noäi ñòa, cho ñeán nay baûo toaøn ñöôïc bao nhieâu tính maïng. Neáu nhö Nguyeãn Nhaïc bieát töùc toác quay ñaàu, baûn boä ñöôøng seõ taâu leân ñaïi hoaøng ñeá môû cho moät ñöôøng, tìm caùch chieáu lieäu. Baûn boä ñöôøng ngöôõng voïng ñöùc hieáu 15 sinh cuûa ñaïi hoaøng ñeá nhö trôøi neân ñaëc bieät chæ ñöôøng meâ cho ngöôi, tìm moät sinh loä môùi, hoaï phuùc hay khoâng chæ trong khoaûnh khaéc, chôù neân chaàn chôø, haõy vaâng theo lôøi duï naøy. Ngöôøi em thöù ba cuûa Leâ Duy Kyø laø Leâ Duy Chæ tröôùc ñaây ñaõ trôû veà nöôùc cuõng taäp hoïp daân chuùng, höông duõng tính chuyeän khoâi phuïc, khi nghe tin quaân Thanh qua ñaùnh, ngaøy 20 thaùng 9 ñaõ trình leân Toân Só Nghò moät tôø baåm nhö sau: Nguyeân vaên 安南國王第三弟蘭郡公黎維祗頓首跪申總督大人爵前，稟者: 祗兄德薄災生，逆賊肆起，禍及國家，宗社將覆。自去年十一月阮賊入寇黎 城，祗兄維祁出奔，祗幼穉無知，亦倉遑避亂，幸有世臣等保護，祗母及眷 屬避難太原。 不意逆賊阮岳，阮惠不念祗祖父之恩，敢肆倒戈之慘，將祗母及眷屬追至斗 奧隘外，必欲殺盡一家。正在危急之際，仰蒙天朝大恩，濟難扶危，將祗母 眷屬六十餘口救入龍州內隘，賞衣給食，更荷制憲大人專奏大皇帝移駐南寧 ，安居飽食，上下人等頓沾恩賜。 更念祗祖父以來臣事天朝，不忍黎氏絕祀，調兵數十萬住札三關，代祗兄力 圖恢復，先發告示檄文，以破賊膽。祗現避難波篷，聞命之下，感激涕零。 伏思祗祖宗國祚皆天朝所賜，百餘年來食德飲和久在覆載之中。玆因逆寇臨 境，復蒙救於水火之內，使祗母子兄弟危而復安，亡而復存，此皆大皇帝再 造之鴻恩也。 祗以草茅下乘，待罪羈旅，無由上達天聽，仰懇大人將祗母子兄弟一家感激 微忱轉奏天廷，以表犬馬報主之心。 祗於本年五月二十六日在波篷廠被阮寇遣刺客刀砍數傷，幸得廠民救護，立 將刺客殺死。祗傷今已平愈，現在糾集義民，號召鄉勇，遵循命令，力圖先 復黎城，人心均亦踴躍。 若得祗兄歸國，骨肉團圓，世世子孫，生當隕首，死當結草矣。維祗臨稟不 勝戰兢涕零之至。 乾隆五十三年九月二十日稟。23 Dòch aâm 16 An Nam quoác vöông töï toân ñeä tam ñeä Lan Quaän Coâng Leâ Duy Chæ ñoán thuû quî thaân toång ñoác ñaïi nhaân töôùc tieàn, baåm giaû: Chæ huynh ñöùc baïc tai sinh, nghòch taëc töù khôûi, hoaï caäp quoác gia, toâng xaõ töông phuùc. Töï khöù nieân thaäp nhaát nguyeät Nguyeãn taëc nhaäp khaáu Leâ thaønh, Chæ huynh Duy Kyø xuaát boân, Chæ aáu tró voâ tri, dieäc thöông hoaøng tò loaïn, haïnh höõu theá thaàn ñaúng baûo hoä, Chæ maãu caäp quyeán thuoäc tò naïn Thaùi Nguyeân. Baát yù nghòch taëc Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä baát nieäm Chæ toå phuï chi aân, caûm töù ñaûo qua chi thaûm, töông Chæ maãu caäp quyeán thuoäc truy chí Ñaåu AÙo aûi ngoaïi, taát duïc saùt taän nhaát gia. Chính taïi nguy caáp chi teá, ngöôõng moâng thieân trieàu ñaïi aân, teá naïn phuø nguy, töông Chæ maãu quyeán thuoäc luïc thaäp dö khaåu cöùu nhaäp Long Chaâu noäi aûi, thöôûng y caáp thöïc, caùnh haø cheá hieán ñaïi nhaân chuyeân taáu ñaïi hoaøng ñeá di truù Nam Ninh, an cö baõo thöïc, thöôïng haï nhaân ñaúng ñoán trieâm aân töù. Caùnh nieäm Chæ toå phuï dó lai thaàn söï thieân trieàu, baát nhaãn Leâ thò tuyeät töï, ñieàu binh soå thaäp vaïn truï traùt tam quan, ñaïi Chæ huynh löïc ñoà khoâi phuïc, tieân phaùt caùo thò hòch vaên, dó phaù taëc ñaûm. Chæ hieän tò naïn Ba Boàng, vaên meänh chi haï, caûm kích theá linh. Phuïc tö Chæ toå toâng quoác toä giai thieân trieàu sôû töù, baùch dö nieân lai thöïc ñöùc aåm hoaø cöûu taïi phuùc taûi chi trung. Tö nhaân nghòch khaáu laâm caûnh, phuïc moâng cöùu ö thuyû hoaû chi noäi, söù Chæ maãu töû huynh ñeä nguy nhi phuïc an, vong nhi phuïc toàn, thöû giai ñaïi hoaøng ñeá taùi taïo chi hoàng aân daõ. Chæ dó thaûo mao haï thöøa, ñaõi toäi ky löõ, voâ do thöôïng ñaït thieân thính, ngöôõng khaån ñaïi nhaân töông Chæ maãu töû huynh ñeä nhaát gia caûm kích vi thaàm chuyeån taáu thieân ñình, dó bieåu khuyeån maõ baùo chuû chi taâm. Chæ ö baûn nieân nguõ nguyeät nhò thaäp luïc nhaät taïi Ba Boàng xöôûng bò Nguyeãn khaáu khieån thích khaùch ñao khaûm soå thöông, haïnh ñaéc xöôûng daân cöùu hoä, laäp töông thích khaùch saùt töû. Chæ thöông kim dó bình duõ, hieän taïi cuû taäp nghóa daân, hieäu trieäu höông duõng, tuaân tuaàn meänh leänh, löïc ñoà tieân phuïc Leâ thaønh, nhaân taâm quaân dieäc duõng döôïc. Nhöôïc ñaéc Chæ huynh qui quoác, coát nhuïc ñoaøn vieân, theá theá töû toân, sinh ñöông vaãn thuû, töû ñöông keát thaûo hó. Duy Chæ laâm baåm baát thaéng chieán caêng theá linh chi chí. Caøn Long nguõ thaäp tam nieân cöûu nguyeät nhò thaäp nhaät baåm. Dòch nghóa Em thöù ba töï toân cuûa quoác vöông nöôùc An Nam laø Lan Quaän Coâng Leâ Duy Chæ raäp ñaàu quì tröôùc toång ñoác ñaïi nhaân taâu leân raèng: 17 Anh cuûa Chæ naøy vì ñöùc baïc neân tai vaï xaûy ra, nghòch taëc noåi leân khieán hoaï ñeán quoác gia, toâng mieáu xaõ taéc gaàn nhö suïp ñoå. Vaøo thaùng 11 naêm ngoaùi (1787), quaân giaëc hoï Nguyeãn tieán vaøo Leâ thaønh, anh cuûa Chæ laø Duy Kyø boû chaïy, Chæ naøy coøn non treû khoâng bieát gì, cuõng hoaûng hoát traùnh loaïn, may nhôø ñöôïc caùc baày toâi baûo hoä, meï cuûa Chæ vaø quyeán thuoäc tò naïn Thaùi Nguyeân. Ngôø ñaâu nghòch taëc Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä khoâng nghó gì ñeán ôn cuûa oâng Chæ (töùc vua Hieån Toâng), quay giaùo gieát choùc, ñuoåi theo meï Chæ vaø quyeán thuoäc tôùi taän ngoaøi aûi Ñaåu AÙo, toan beà gieát saïch caû nhaø. Trong côn nguy caáp, may nhôø ñaïi aân thieân trieàu, teá naïn phuø nguy, cöùu meï Chæ vaø quyeán thuoäc hôn saùu möôi nhaân maïng veà Long Chaâu beân kia aûi, cho côm aên aùo maëc, laïi ñöôïc cheá hieán ñaïi nhaân taâu leân hoaøng ñeá ñöa veà Nam Ninh, soáng yeân oån no ñuû, treân döôùi ai ai cuõng ñöôïc höôûng ôn möa moùc. (Hoaøng ñeá) laïi nghó ñeán oâng cha Chæ naøy tröôùc nay thôø phuïng thieân trieàu, khoâng nôõ ñeå cho hoï Leâ tuyeät dieät, neân ñieàu maáy chuïc vaïn quaân ñoùng ôû ba cöûa aûi, giuùp cho anh cuûa Chæ toan tính vieäc khoâi phuïc, tröôùc tung ra hòch vaên cho moïi ngöôøi roõ, ñeå cho giaëc vôõ maät. Chæ nay ñang tò naïn ôû Ba Boàng, nghe ñöôïc chuyeän ñoù, xuùc ñoäng ñeán rôi nöôùc maét. Nghó ñeán nöôùc non toå toâng Chæ naøy ñeàu do thieân trieàu ban cho, hôn traêm naêm nay ñöôïc hoaø bình cuõng laø nhôø ôn che chôû aáy caû. Nay nhaân nghòch khaáu traøn vaøo trong nöôùc, laïi chòu ôn cöùu thoaùt ra khoûi nôi nöôùc löûa, khieán cho meï con anh em Chæ naøy ñang nguy trôû laïi an, ñang maát maø laïi coøn, taát caû ñeàu do hoàng aân taùi taïo cuûa ñaïi hoaøng ñeá vaäy. Chæ naøy heøn moïn queâ muøa, lang thang khoâng nhaø, chaúng bieát laøm sao ñeä ñaït leân thieân trieàu, chæ mong ñaïi nhaân ñem taác loøng caûm kích cuûa meï con, anh em Chæ taâu leân thieân ñình, ñeå toû taám loøng baùo chuû cuûa thaân choù ngöïa. Ngaøy 26 thaùng 5 naêm nay, Chæ ôû xöôûng Ba Boàng bò Nguyeãn khaáu sai thích khaùch cheùm maáy nhaùt, may nhôø xöôûng daân cöùu hoä, gieát ñöôïc thích khaùch. Ñeán nay caùc veát thöông cuõng ñaõ laønh, ñang taäp hôïp nghóa daân, hieäu trieäu höông duõng ñeå toan tính vieäc khoâi phuïc Leâ thaønh, ai naáy haêng haùi hôùn hôû. Neáu anh cuûa Chæ ñöôïc trôû veà nöôùc, coát nhuïc ñoaøn vieân, ñôøi ñôøi chaùu con, soáng thì raäp ñaàu, cheát nguyeän keát coû. Duy Chæ hoaûng hoát run raåy, laäp caäp taâu leân. Caøn Long naêm thöù naêm möôi ba, ngaøy 20 thaùng 9. 18 Nguyeãn Thôøi Kieät (阮時傑) trình baøy vôùi quan quaân nhaø Thanh raèng nöôùc Nam maáy naêm qua bò haïn haùn, töø muøa thu naêm nay laïi möa daàm, ñöôøng ñi nhieàu nôi bò ngaäp nöôùc. Töø Laïng Sôn xuoáng ñeán Thaêng Long phaûi qua boán con soâng lôùn, nöôùc chaûy xieát, binh maõ khoù ñi, phaûi chôø cho ñeán sau thaùng möôøi trôøi taïnh raùo haõy xuaát quaân môùi thuaän tieän. Trong caùi theá chuû quan saün coù tin chaéc raèng vieäc thoân tính nöôùc ta thaät deã nhö “xoa tay nhoå moät baõi nöôùc boït”, Toân Só Nghò laäp töùc tính chuyeän chieán thaéng neân taâu leân: ...風聞暹羅國海道逼近廣南，曾與阮賊彼此功殺，未知是否確鑿。就臣下見 ，暹羅鄭王臣服天朝，甚屬恭順，兼係新造之邦，兵力亦必充裕，與其多費 内地兵馬錢糧，將廣南取囘歸於黎氏，仍貽後患，可否請旨諭知暹羅國王， 趁天兵進勦阮賊不暇他顧之時，令其就近佔取廣南，即將其地永隸暹羅，徴 納賦税，該國自必樂從。24 Dòch aâm ... Phong vaên Xieâm La quoác haûi ñaïo böùc caän Quaûng Nam, taèng döõ Nguyeãn taëc bæ thöû coâng saùt, vò tri thò phuû xaùc taïc. Töïu thaàn haï kieán, Xieâm La Trònh vöông thaàn phuïc thieân trieàu, thaäm thuoäc cung thuaän, kieâm heä taân taïo chi bang, binh löïc dieäc taát sung duï, döõ kyø ña phí noäi ñòa binh maõ tieàn löông, töông Quaûng Nam thu hoài qui ö Leâ thò, nhöng di haäu hoaïn, khaû phuû thænh chæ duï tri Xieâm La quoác vöông, saán thieân binh tieán tieãu Nguyeãn taëc baát haï tha coá chi thôøi, leänh kyø töïu caän chieám thuû Quaûng Nam, töùc töông kyø ñòa vónh leä Xieâm La, tröng naïp phuù thueá, cai quoác töï taát laïc toøng. Dòch nghóa ... Nghe raèng nöôùc Xieâm La ñöôøng bieån ngay saùt Quaûng Nam (töùc mieàn Nam nöôùc ta khi ñoù nhaø Thanh goïi laø nöôùc Quaûng Nam), ñaõ töøng cuøng Nguyeãn taëc hay beân cheùm gieát nhau, chaúng bieát coù ñuùng hay khoâng. Theo haï kieán cuûa thaàn, Trònh Vöông25 nöôùc Xieâm La thaàn phuïc thieân trieàu, cöïc kyø cung thuaän, laïi laø nöôùc môùi thaønh laäp, binh löïc haún laø sung tuùc, vieäc gì mình phaûi toán phí tieàn baïc löông thöïc thu hoài Quaûng Nam cho hoï Leâ laøm gì, ñeå gaây ra caùi vaï veà sau. Vaäy xin beä haï chæ duï cho quoác vöông Xieâm La, nhaân luùc thieân binh tieãu tröø khieán Nguyeãn taëc khoâng theå naøo quay laïi choáng ñôõ ñöôïc, ra leänh cho y ñem binh chieám Quaûng Nam roài ñem ñaát ñoù giao luoân cho Xieâm La ñeå cho hoï thu thueá maù, aét nöôùc ñoù seõ töø nay ngoan ngoaõn phuïc toøng ta. Thoaït ñaàu vua Caøn Long thaáy keá ñoù coù theå thöïc hieän ñöôïc nhöng sau ñoù suy nghó laïi, muoán aên troïn lieàn ra leänh cho Toân Só Nghò, nguyeân vaên nhö sau: 19 ...此為下策，從來撫馭外域之道，惟仗天朝威重，全不籍外域兵力佽助。況 暹羅本與阮文惠相攻，今若令其佔取廣南，將來事定後，自必將廣南給與暹 羅。26 Dòch aâm ... Thöû chi haï saùch, toøng lai phuû ngöï ngoaïi vöïc chi ñaïo, duy tröôïng thieân trieàu uy troïng, toaøn baát tòch ngoaïi vöïc binh löïc thöù trôï. Huoáng Xieâm La baûn döõ Nguyeãn Vaên Hueä bæ thöû töông coâng, kim nhöôïc leänh kyø chieám thu Quaûng Nam, töông lai söï ñònh haäu, töï taát töông Quaûng Nam caáp döõ Xieâm La. Dòch nghóa ... Keá ñoù laø haï saùch, xöa nay caùi ñaïo voã veà ngoaïi vöïc, bao giôø cuõng laáy uy cuûa thieân trieàu laøm troïng, ñaâu coù phaûi nhôø ngoaïi vöïc ñem söùc hoã trôï ñaâu? Vaû laïi Xieâm La voán cuøng Nguyeãn Vaên Hueä ñaùnh phaù laãn nhau, neáu nhö baây giôø baûo hoï chieám laáy Quaûng Nam, moät mai vieäc bình ñònh xong xuoâi roài, aét phaûi ñem Quaûng Nam cho khoâng Xieâm La. Vua Caøn Long sau ñoù thay theá keá hoaïch cuûa Toân Só Nghò baèng caùch chæ nhôø Xieâm La giaêng löôùi baét giöõ Nguyeãn Hueä neáu nhö oâng duøng thuyeàn boû chaïy khi bò taán coâng, hoï Toân beøn göûi moät vaên thö cho vua Xieâm La nguyeân vaên nhö sau: 兩廣總督，廣東巡撫全銜，為檄知事，照得該國王僻處海隅，素殷慕義，荷 蒙大皇帝恩施優渥，特賜冊封，俾得鎮撫土地人民，永享樂利，該國王感激 忱悃，自倍尋常。 近因安南國逆臣阮惠逐主簒據，黎氏契眷内投，本督部堂稟承勅旨親統大兵 聲罪致討，電迅風馳，勢如破竹，阮賊自必即日就擒。 第聞阮賊等所據廣南地方與暹羅海道毗連，逋逃甚易，或阮賊自知罪在不赦 ，窮蹙奔逃，為苟延殘喘之計。貴國臣事天朝，受恩深重，理宜力圖自效， 應即酌派兵力，於廣南沿海地方遙於聲援，以防竄逸。倘阮賊竟由海道逃至 暹羅，該國王即應設法擒獻，俾正刑誅，其為效力受賞更當何如，況貴國曾 與阮賊彼此相功，今阮賊似取滅亡，鋌而走險，該國王正可俘此窮寇，以雪 前怨，且天朝撫馭外藩遐爾一體，安南之有逆臣，猶暹羅之有逆臣也。阮賊 逼主亂常，志圖簒竊，大皇帝念安南臣服日久，素稱恭順，特遣大兵為之恢 復，俾黎姓得還國都，並不利其土宇，仁至義盡，超越千古，凡在屬國，咸 當感激思奮。暹羅與安南接壤，睹天朝如此舉動，寧不念切同仇，且邀重賞 乎? 檄到該國王即一面發兵堵截，一面咨會本部堂院俟事定後奏聞大皇帝，自必 20