1
më ®Çu
1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi
QuyÒn con ng−êi, quyÒn c«ng d©n lµ nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n, nÒn t¶ng
cña mét x· héi d©n chñ, v¨n minh. T− t−ëng vÒ quyÒn con ng−êi (nh©n quyÒn)
®· h×nh thµnh tõ rÊt sím trong lÞch sö nh©n lo¹i; nh−ng kh«ng ph¶i trong bÊt
cø h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi nµo, trong bÊt cø kiÓu Nhµ n−íc nµo nã còng tån
t¹i vµ ®−îc thõa nhËn mét c¸ch ®Çy ®ñ. V× thÕ, quyÒn con ng−êi lµ mét ph¹m
trï lÞch sö vµ lµ kÕt qu¶ cña cuéc ®Êu tranh kh«ng ngõng cña toµn nh©n lo¹i
v−¬n tíi nh÷ng lý t−ëng, gi¶i phãng hoµn toµn con ng−êi nh»m x©y dùng mét
x· héi thËt sù c«ng b»ng, d©n chñ, nh©n ®¹o.
Giai cÊp t− s¶n khi thùc hiÖn c¸ch m¹ng t− s¶n, ®· coi nh©n quyÒn nh−
mét vò khÝ cña m×nh ®Ó tranh giµnh quyÒn lùc víi giai cÊp phong kiÕn vµ ®Ó
tËp hîp lùc l−îng trong x· héi; do ®ã tõ thÕ kû XVIII vÊn ®Ò nh©n quyÒn ®·
®−îc giai cÊp t− s¶n ®Ò cËp ®Õn nh− Tuyªn ng«n ®éc lËp cña Hîp chñng quèc
Hoa Kú n¨m 1789, Tuyªn ng«n nh©n quyÒn vµ d©n quyÒn cña Ph¸p n¨m 1789.
Sau khi chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø II kÕt thóc, chñ nghÜa ph¸t xÝt bÞ
®Ëp tan n¨m 1945, vÊn ®Ò nh©n quyÒn ®· trë thµnh mèi quan t©m cña c¶ Nhµ
n−íc x· héi chñ nghÜa vµ t− b¶n chñ nghÜa, nªn khi tæ chøc Liªn Hîp Quèc ra
®êi th× vÊn ®Ò c¬ b¶n, ®Çu tiªn cña tæ chøc nµy lµ vÊn ®Ò nh©n quyÒn. Nh©n
quyÒn ®· trë thµnh vÊn ®Ò quan träng, th−êng xuyªn ®−îc ®Ò cËp ®Õn trong
quan hÖ quèc tÕ. Liªn Hîp Quèc ®· ban hµnh hµng lo¹t c¸c v¨n kiÖn kh¼ng
®Þnh c¸c quyÒn vµ tù do cña tÊt c¶ mäi ng−êi, ®Æc biÖt lµ HiÕn ch−¬ng Liªn
Hîp Quèc 1945 vµ Tuyªn ng«n thÕ giíi vÒ quyÒn con ng−êi 1948 th× vÊn ®Ò
nh©n quyÒn ®· chuyÓn sang mét b−íc ngoÆt míi trong lÞch sö nh©n lo¹i, trë
thµnh mét quan hÖ c¬ b¶n ®−îc ®iÒu chØnh b»ng ph¸p luËt quèc tÕ.
§Õn nay quyÒn con ng−êi ®· ®−îc ghi nhËn, kh¼ng ®Þnh trong HiÕn
ph¸p cña nhiÒu quèc gia trªn thÕ giíi.
2
ë ViÖt Nam, kÓ tõ khi giµnh ®−îc ®éc lËp (n¨m 1945), §¶ng vµ Nhµ
n−íc ta lu«n t«n träng quyÒn con ng−êi. Tuyªn ng«n ®éc lËp cña n−íc ViÖt
Nam d©n chñ céng hßa do Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®äc t¹i qu¶ng tr−êng Ba §×nh,
Hµ Néi ngµy 2/9/1945 ®−îc coi lµ mét v¨n kiÖn cã tÝnh lÞch sö trªn ph−¬ng
diÖn quèc tÕ vÒ quyÒn con ng−êi. Trªn c¬ së ®ã, quyÒn con ng−êi ®· ®−îc ghi
nhËn trong HiÕn ph¸p n−íc ta: HiÕn ph¸p n¨m 1946, HiÕn ph¸p n¨m 1959,
HiÕn ph¸p n¨m 1980 vµ HiÕn ph¸p n¨m 1992. §iÒu 50 HiÕn ph¸p n¨m 1992
cña n−íc ta kh¼ng ®Þnh: "ë n−íc Céng hßa x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam, c¸c quyÒn
con ng−êi vÒ chÝnh trÞ, d©n sù, kinh tÕ, v¨n hãa vµ x· héi ®−îc t«n träng vµ b¶o
®¶m thùc hiÖn". GÇn ®©y nhÊt, vÊn ®Ò nh©n quyÒn ®· ®−îc tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh
trong B¸o c¸o chÝnh trÞ cña Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng khãa VIII t¹i §¹i
héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IX cña §¶ng: "Ch¨m lo cho con ng−êi, b¶o vÖ
quyÒn vµ lîi Ých hîp ph¸p cña mäi ng−êi; t«n träng vµ thùc hiÖn c¸c ®iÒu −íc
quèc tÕ vÒ quyÒn con ng−êi mµ ViÖt Nam ®· ký kÕt hoÆc tham gia" [35, tr. 134].
VÊn ®Ò nh©n quyÒn cã vai trß quan träng nh− vËy, nªn nhiÒu n−íc trªn
thÕ giíi coi träng viÖc gi¸o dôc nh©n quyÒn nh»m lµm cho mçi con ng−êi ý
thøc biÕt t«n träng quyÒn cña ng−êi kh¸c vµ tù m×nh biÕt b¶o vÖ quyÒn cña
m×nh. N¨m 1978 UNESCO còng ®· triÖu tËp Héi nghÞ quèc tÕ vÒ gi¸o dôc
nh©n quyÒn t¹i Viªn (Thñ ®« n−íc ¸o) ®Ó ph¸t triÓn h¬n n÷a nh÷ng lý do cho
viÖc gi¸o dôc nh©n quyÒn. Tuyªn bè cuèi cïng cña Héi nghÞ c«ng nhËn r»ng:
"Gi¸o dôc nªn lµm cho mçi c¸ nh©n thÊy quyÒn cña m×nh, ®ång thêi hä còng
ph¶i biÕt t«n träng nh÷ng quyÒn cña ng−êi kh¸c", vµ ®Õn 23/12/1994, §¹i héi
®ång Liªn Hîp Quèc b»ng NghÞ quyÕt sè 49/184 ®· chÝnh thøc tuyªn bè:
"ThËp kû gi¸o dôc nh©n quyÒn b¾t ®Çu tõ 1/1/1995 ®Õn 1/1/2004".
N−íc ta ®ang trong tiÕn tr×nh x©y dùng Nhµ n−íc ph¸p quyÒn d−íi sù
l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, th× viÖc gi¸o dôc nh©n quyÒn l¹i
cµng cã ý nghÜa to lín h¬n bao giê hÕt, nh»m lµm cho ViÖt Nam sím héi
nhËp víi thÕ giíi vµ khu vùc, gãp phÇn x©y dùng nÒn v¨n hãa nh©n quyÒn toµn
3
cÇu. Thùc hiÖn ®−îc ®iÒu ®ã, §¶ng vµ Nhµ n−íc ta ®· h−ëng øng, tham gia cã
hiÖu qu¶ "ThËp kû gi¸o dôc nh©n quyÒn" cña Liªn Hîp Quèc.
XuÊt ph¸t tõ nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn trªn ®©y, viÖc nghiªn
cøu lµm râ c¬ së lý luËn, ®¸nh gi¸ nh÷ng thµnh tùu, −u ®iÓm ®· ®¹t ®−îc vµ
lµm râ nh÷ng khuyÕt ®iÓm tån t¹i cña vÊn ®Ò gi¸o dôc nh©n quyÒn; ®ång thêi
x¸c ®Þnh ph−¬ng h−íng, néi dung, ph−¬ng ph¸p tiÕp tôc thùc hiÖn gi¸o dôc
nh©n quyÒn trong ®iÒu kiÖn x©y dùng Nhµ n−íc ph¸p quyÒn ë n−íc ta hiÖn
nay cã ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn cÊp b¸ch.
2. T×nh h×nh nghiªn cøu
- VÊn ®Ò gi¸o dôc quyÒn con ng−êi, quyÒn c«ng d©n ®· ®−îc Liªn Hîp
Quèc, c¸c nhµ khoa häc ph¸p lý n−íc ta vµ thÕ giíi quan t©m nghiªn cøu. Tuy
nhiªn, cã thÓ xuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm cho r»ng gi¸o dôc ph¸p luËt ®· bao hµm
c¶ gi¸o dôc quyÒn con ng−êi, quyÒn c«ng d©n nªn c¸c nhµ luËt häc n−íc ta
míi chØ tËp trung nghiªn cøu vÒ gi¸o dôc ph¸p luËt mµ ch−a quan t©m nghiªn
cøu vÊn ®Ò gi¸o dôc quyÒn con ng−êi, quyÒn c«ng d©n nh− lµ mét lÜnh vùc
nghiªn cøu ®éc lËp, riªng biÖt. V× thÕ thêi gian qua, ë n−íc ta ®· cã rÊt nhiÒu
c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ gi¸o dôc ph¸p luËt nh−: "Gi¸o dôc ý thøc ph¸p
luËt víi viÖc t¨ng c−êng ph¸p chÕ x· héi chñ nghÜa", luËn ¸n Phã tiÕn sÜ cña
TrÇn Ngäc §−êng; "ý thøc ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa vµ gi¸o dôc ph¸p luËt
cho nh©n d©n lao ®éng (ë ViÖt Nam)", luËn ¸n Phã tiÕn sÜ cña NguyÔn §×nh
Léc; "Gi¸o dôc ph¸p luËt cho nh©n d©n" cña NguyÔn Ngäc Minh (T¹p chÝ
Céng s¶n, sè 10, 1983); "Gi¸o dôc ý thøc ph¸p luËt ®Ó t¨ng c−êng ph¸p chÕ
x· héi chñ nghÜa vµ x©y dùng con ng−êi míi" cña Phïng V¨n Töu (T¹p chÝ
Gi¸o dôc lý luËn, sè 4, 1985); "Gi¸o dôc ý thøc ph¸p luËt" cña NguyÔn Träng
B×nh (T¹p chÝ X©y dùng §¶ng, sè 4, 1989); "C¬ së khoa häc cña viÖc x©y
dùng ý thøc vµ lèi sèng theo ph¸p luËt" ®Ò tµi khoa häc cÊp nhµ n−íc, m· sè
07-17 do ViÖn Nhµ n−íc - Ph¸p luËt thuéc Trung t©m Khoa häc x· héi vµ
4
nh©n v¨n chñ tr×; "Mét sè vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn vÒ gi¸o dôc ph¸p luËt
trong c«ng cuéc ®æi míi", ®Ò tµi khoa häc cÊp Bé, m· sè 92-98-223§T cña
ViÖn Nghiªn cøu Khoa häc ph¸p lý - Bé T− ph¸p; "T×m kiÕm m« h×nh phæ
biÕn, gi¸o dôc ph¸p luËt cã hiÖu qu¶ trong mét sè d©n téc Ýt ng−êi" ®Ò tµi
khoa häc cÊp bé cña ViÖn Nghiªn cøu Khoa häc ph¸p lý; "Gi¸o dôc ph¸p luËt
trong c¸c tr−êng ®¹i häc, trung häc chuyªn nghiÖp vµ d¹y nghÒ (kh«ng chuyªn
luËt) ë n−íc ta", luËn ¸n Phã tiÕn sÜ cña §inh Xu©n Th¶o; "Gi¸o dôc ph¸p luËt
qua ho¹t ®éng t− ph¸p ë ViÖt Nam", luËn ¸n Phã tiÕn sÜ cña D−¬ng ThÞ Thanh
Mai; "Gi¸o dôc ph¸p luËt cho d©n téc Kh¬me - Nam Bé (qua thùc tiÔn tØnh An
Giang)", luËn ¸n Th¹c sÜ cña Lª V¨n BÒn; "Bµn vÒ gi¸o dôc ph¸p luËt" s¸ch
cña TrÇn Ngäc §−êng - D−¬ng ThÞ Thanh Mai; "X©y dùng ý thøc vµ lèi sèng
theo ph¸p luËt" s¸ch cña §µo TrÝ óc chñ biªn; "Mét sè vÊn ®Ò vÒ phæ biÕn
gi¸o dôc ph¸p luËt trong giai ®o¹n hiÖn nay" cña Vô Phæ biÕn gi¸o dôc ph¸p
luËt - Bé T− ph¸p; "§æi míi gi¸o dôc ph¸p luËt trong hÖ thèng c¸c tr−êng
chÝnh trÞ ë n−íc ta hiÖn nay", §Ò tµi nghiªn cøu khoa häc cÊp Bé cña Khoa
Nhµ n−íc - Ph¸p luËt, Häc viÖn ChÝnh trÞ Quèc gia Hå ChÝ Minh; "Thùc tr¹ng
vµ ph−¬ng h−íng ®æi míi gi¸o dôc ph¸p luËt hÖ ®µo t¹o trung häc chÝnh trÞ ë
n−íc ta hiÖn nay", luËn v¨n Th¹c sÜ cña §Æng Ngäc Hoµng...
Trong khi ®ã vÊn ®Ò gi¸o dôc quyÒn con ng−êi, quyÒn c«ng d©n míi
chØ ®−îc nghiªn cøu ë møc ®é rÊt h¹n chÕ. §Õn nay ch−a cã c«ng tr×nh nµo ®i
s©u nghiªn cøu vÊn ®Ò nµy mét c¸ch cã hÖ thèng, ®Çy ®ñ; nªn sè l−îng c¸c
c«ng tr×nh nghiªn cøu ch−a nhiÒu vµ còng míi chØ dõng l¹i ë møc ®é c¸c bµi
viÕt, nh−: "Gi¸o dôc nh©n quyÒn h−íng tíi thÕ kû XXI" cña T−êng Duy Kiªn (T¹p
chÝ Th«ng tin Khoa häc thanh niªn, sè 4, 1997).
V× vËy, cã thÓ nãi, luËn v¨n nµy lµ c«ng tr×nh ®Çu tiªn tr×nh bµy t−¬ng
®èi cã hÖ thèng vÒ vÊn ®Ò gi¸o dôc quyÒn con ng−êi, quyÒn c«ng d©n trong
®iÒu kiÖn x©y dùng nhµ n−íc ph¸p quyÒn ë n−íc ta hiÖn nay.
5
3. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô cña luËn v¨n
3.1. Môc ®Ých nghiªn cøu
Nghiªn cøu c¬ së lý luËn, thùc tiÔn cña vÊn ®Ò gi¸o dôc quyÒn con
ng−êi, quyÒn c«ng d©n ®Ó ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p nh»m t¨ng c−êng c«ng t¸c
gi¸o dôc quyÒn con ng−êi - quyÒn c«ng d©n trong ®iÒu kiÖn x©y dùng Nhµ
n−íc ph¸p quyÒn ë n−íc ta hiÖn nay.
3.2. NhiÖm vô cña luËn v¨n
- Lµm râ c¬ së lý luËn vÒ gi¸o dôc quyÒn con ng−êi, quyÒn c«ng d©n.
- §¸nh gi¸ thùc tr¹ng gi¸o dôc quyÒn con ng−êi, quyÒn c«ng d©n ë
n−íc ta hiÖn nay.
- §Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p nh»m t¨ng c−êng c«ng t¸c gi¸o dôc quyÒn con
ng−êi, quyÒn c«ng d©n trong ®iÒu kiÖn x©y dùng Nhµ n−íc ph¸p quyÒn ë
ViÖt Nam.
4. Giíi h¹n nghiªn cøu cña luËn v¨n
LuËn v¨n tËp trung vµo vÊn ®Ò gi¸o dôc quyÒn con ng−êi, quyÒn c«ng
d©n ë n−íc ta hiÖn nay, qua kh¶o s¸t thùc tiÔn vÊn ®Ò nµy ë n−íc ta thêi gian qua.
5. C¸i míi cña luËn v¨n
- Lµ c«ng tr×nh chuyªn kh¶o nghiªn cøu t−¬ng ®èi cã hÖ thèng vÒ gi¸o
dôc quyÒn con ng−êi, quyÒn c«ng d©n ë n−íc ta hiÖn nay.
- Lµm râ c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn, tÝnh ®Æc thï cña gi¸o dôc quyÒn
con ng−êi, quyÒn c«ng d©n ë ViÖt Nam.
- §¸nh gi¸ thùc tr¹ng vµ ph©n tÝch nguyªn nh©n, lµm h¹n chÕ hiÖu
qu¶ gi¸o dôc quyÒn con ng−êi, quyÒn c«ng d©n ë n−íc ta trong thêi gian qua;
trªn c¬ së ®ã ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p gãp phÇn thùc hiÖn tèt vÊn ®Ò gi¸o dôc
quyÒn con ng−êi, quyÒn c«ng d©n ë ViÖt Nam.
6
6. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu
- LuËn v¨n ®−îc thùc hiÖn trªn c¬ së vËn dông quan ®iÓm cña chñ
nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh vµ quan ®iÓm cña §¶ng ta vÒ Nhµ
n−íc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa ë ViÖt Nam, quan hÖ gi÷a Nhµ n−íc ph¸p
quyÒn víi quyÒn con ng−êi, quyÒn c«ng d©n, vÒ gi¸o dôc quyÒn con ng−êi,
quyÒn c«ng d©n ë n−íc ta.
LuËn v¨n ®Æc biÖt coi träng quan ®iÓm duy vËt biÖn chøng vµ duy vËt
lÞch sö ®Ó nghiªn cøu nhµ n−íc ph¸p quyÒn víi viÖc gi¸o dôc quyÒn con ng−êi quyÒn c«ng d©n; sö dông ph−¬ng ph¸p thèng kª, hÖ thèng, so s¸nh, ph©n tÝch,
tæng hîp ®Ó ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng gi¸o dôc quyÒn con ng−êi, quyÒn c«ng d©n ë
n−íc ta hiÖn nay nh»m ph©n tÝch, luËn chøng mét c¸ch khoa häc khi ®Ò ra sù
cÊp thiÕt, ph−¬ng h−íng, gi¶i ph¸p t¨ng c−êng gi¸o dôc quyÒn con ng−êi,
quyÒn c«ng d©n ë n−íc ta.
7. KÕt cÊu luËn v¨n
Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, phô lôc, danh môc tµi liÖu tham kh¶o,
luËn v¨n ®−îc chia lµm 3 ch−¬ng, 8 tiÕt.
7
Ch−¬ng 1
C¬ së lý luËn vÒ gi¸o dôc quyÒn con ng−êi,
quyÒn c«ng d©n
1.1. Kh¸i niÖm gi¸o dôc quyÒn con ng−êi, quyÒn c«ng d©n
1.1.1. Kh¸i niÖm quyÒn con ng−êi, quyÒn c«ng d©n
QuyÒn con ng−êi - Nh©n quyÒn, quyÒn c«ng d©n lµ mét ph¹m trï lÞch
sö. Tõ thêi cæ ®¹i nh÷ng t− t−ëng vµ yªu s¸ch vÒ c¸c quyÒn, mµ tr−íc hÕt yªu
s¸ch vÒ c¸c quyÒn con ng−êi ®· ®−îc ph¸t sinh ë vïng §Þa Trung H¶i lµ n¬i
cã nÒn v¨n minh, kinh tÕ ph¸t triÓn rùc rì nhÊt lóc bÊy giê. Sau khi c¸c quyÒn
con ng−êi ®−îc triÓn khai ë c¸c quèc gia trong vïng vµ khu vùc xung quanh
råi míi x©m nhËp vµo x· héi ch©u ¢u cæ ®¹i vµ ch©u ¢u míi.
N¨m 1776, hÇu hÕt c¸c n−íc thuéc ®Þa cña Anh ë B¾c Mü ®· tuyªn bè
®éc lËp víi ®Õ chÕ Anh. Trong mét v¨n b¶n cã tªn lµ "Tuyªn ng«n ®éc lËp cña
Hîp chñng quèc Hoa Kú", ®· kh¼ng ®Þnh: "... tÊt c¶ mäi ng−êi sinh ra ®Òu
b×nh ®¼ng... t¹o hãa cho hä nh÷ng quyÒn kh«ng ai cã thÓ x©m ph¹m ®−îc,
trong nh÷ng quyÒn ®ã cã quyÒn ®−îc sèng, quyÒn tù do vµ quyÒn m−u cÇu
h¹nh phóc" [93, tr. 15].
Nh− vËy, trong lÞch sö ph¸t triÓn cña quyÒn con ng−êi, Tuyªn ng«n
®éc lËp cña Mü n¨m 1776 cã thÓ ®−îc coi lµ sù x¸c nhËn chÝnh thøc, ®Çu tiªn
vÒ mÆt nhµ n−íc vÒ quyÒn con ng−êi. Khi ®¸nh gi¸ vÒ v¨n kiÖn nµy, C.M¸c ®·
cho r»ng: N−íc Mü - ®ã lµ n¬i "lÇn ®Çu tiªn xuÊt hiÖn ý t−ëng vÒ mét n−íc
céng hßa d©n chñ vÜ ®¹i thèng nhÊt, b¶n tuyªn ng«n nh©n quyÒn ®Çu tiªn ®·
®−îc c«ng bè vµ ®· cã sù thóc ®Èy ®Çu tiªn ®èi víi cuéc c¸ch m¹ng ch©u ¢u
thÕ kû XVIII" [57, tr. 65]. Tuyªn ng«n nµy lµ c¬ së ®Ó x©y dùng nªn b¶n HiÕn
ph¸p cña Mü n¨m 1787.
ChiÕn tranh thÕ giíi thø II kÕt thóc, vÊn ®Ò nh©n quyÒn cµng trë nªn
bøc xóc vµ trë thµnh mèi quan t©m s©u s¾c cña céng ®ång quèc tÕ. Trªn c¬ së
8
®ã, ngµy 24-10-1945 tæ chøc Liªn Hîp Quèc ra ®êi vµ ®· th«ng qua b¶n
"HiÕn ch−¬ng Liªn Hîp Quèc" víi môc ®Ých chÝnh lµ v× vÊn ®Ò quyÒn con
ng−êi trªn ph¹m vi toµn cÇu. TiÕp ®Õn, th¸ng 12-1948 Liªn Hîp Quèc ®· c«ng
bè b¶n "Tuyªn ng«n thÕ giíi vÒ nh©n quyÒn". Trªn c¬ së nµy, hµng lo¹t v¨n
kiÖn quèc tÕ vÒ nh©n quyÒn ®−îc tuyªn bè, ký kÕt vµ trë thµnh luËt ph¸p quèc
tÕ vÒ quyÒn con ng−êi.
ë ViÖt Nam, theo kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c nhµ khoa häc th× ViÖt
Nam ®· cã mét lÞch sö truyÒn thèng l©u ®êi, tr¶i qua suèt qu¸ tr×nh dùng n−íc
vµ gi÷ n−íc vÒ sù h×nh thµnh vµ ®¶m b¶o quyÒn con ng−êi. Tuy nhiªn, ph¶i
®Õn khi C¸ch m¹ng th¸ng T¸m n¨m 1945 thµnh c«ng míi thùc sù më ra mét
kû nguyªn míi vÒ quyÒn con ng−êi , thêi kú mµ quyÒn con ng−êi ®−îc ®Ò cao,
®−îc chÝnh thøc ghi nhËn vµ b¶o ®¶m b»ng ph¸p luËt.
MÆc dï vÊn ®Ò quyÒn con ng−êi, quyÒn c«ng d©n ®· ®−îc h×nh thµnh
tõ rÊt sím trong lÞch sö nh©n lo¹i. ë ViÖt Nam còng vËy, nh−ng do nã ®−îc
nh×n nhËn d−íi nh÷ng gãc ®é kh¸c nhau (triÕt häc, chÝnh trÞ häc, kinh tÕ häc,
luËt häc...), xuÊt ph¸t tõ nh÷ng môc ®Ých, mµu s¾c t− t−ëng, l·nh ®Þa chÝnh trÞ cña
c¸c quèc gia kh¸c nhau; nªn mÆc dÇu ®· cã nhiÒu héi th¶o quèc tÕ, nhiÒu c«ng
tr×nh nghiªn cøu, nh−ng kh¸i niÖm quyÒn con ng−êi, quyÒn c«ng d©n vÉn tån
t¹i mét c¸ch trõu t−îng, chung chung vµ ngµy cµng trë nªn m¬ hå, r¾c rèi h¬n.
Do ®ã, nhËn thøc ®óng ®¾n, ®Çy ®ñ vÒ kh¸i niÖm quyÒn con ng−êi,
quyÒn c«ng d©n vµ néi dung cña nã chÝnh lµ c¬ së, nÒn t¶ng ®Ó x©y dùng
ph−¬ng h−íng, néi dung, ph−¬ng ph¸p, ®iÒu kiÖn cho viÖc thùc hiÖn gi¸o dôc
quyÒn con ng−êi, quyÒn c«ng d©n ë n−íc ta hiÖn nay.
1.1.1.1. Kh¸i niÖm quyÒn con ng−êi (Nh©n quyÒn)
"Nh©n quyÒn" lµ mét tõ H¸n ViÖt, theo "§¹i Tõ ®iÓn TiÕng ViÖt" cña
ViÖn Ng«n ng÷ häc th× "Nh©n quyÒn" lµ "quyÒn con ng−êi" [104, tr. 1239].
Tõ ®iÓn nµy míi chØ gi¶i tr×nh ®¬n thuÇn nghÜa H¸n - ViÖt cña tõ Nh©n quyÒn,
mµ ch−a ®Ò cËp ®Õn kh¸i niÖm cña vÊn ®Ò nµy theo nghÜa ®−îc kh¸i qu¸t hãa
tõ nh÷ng ®Æc ®iÓm, néi dung, tÝnh chÊt ®Æc thï cña nã.
9
HiÖn nay, cã rÊt nhiÒu ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ quyÒn con ng−êi, mçi
®Þnh nghÜa lµ mét sù biÓu hiÖn kh¸c nhau vÒ gãc ®é nh×n nhËn vÒ vÊn ®Ò nh©n
quyÒn. Tuy nhiªn, tæng hîp l¹i c¸c quan niÖm ®ã ®−îc ph©n chia thµnh ba
quan niÖm chñ yÕu, kh¸c nhau vÒ quyÒn con ng−êi nh− sau :
- Quan niÖm thø nhÊt: B¾t nguån tõ chç coi con ng−êi lµ mét thùc thÓ
tù nhiªn, nªn quyÒn con ng−êi ph¶i lµ quyÒn "bÈm sinh", lµ "®Æc quyÒn",
nghÜa lµ quyÒn con ng−êi, quyÒn lîi cña con ng−êi víi t− c¸ch lµ ng−êi, g¾n
liÒn víi c¸ nh©n con ng−êi, kh«ng thÓ t¸ch rêi.
Quan ®iÓm nµy ®−îc c¸c ®¹i biÓu t− t−ëng cña giai cÊp t− s¶n ë thÕ kû
XVII, XVIII nh− Crotius, Hobbes, Kant, Locke, Spinoza, Rousseau hoµn thiÖn
vµ nªu ra trong häc thuyÕt vÒ ph¸p luËt tù nhiªn. Tr−êng ph¸i nµy cho r»ng,
quyÒn tù nhiªn, ph¸p luËt tù nhiªn ®øng trªn, cao h¬n ph¸p luËt nhµ n−íc.
- VÒ quan niÖm thø hai: Tr¸i víi quan niÖm thø nhÊt, quan niÖm nµy
l¹i chØ ®Æt con ng−êi vµ quyÒn con ng−êi trong mèi quan hÖ x· héi. Quan
niÖm nµy cho r»ng, con ng−êi chØ lµ mét thùc thÓ x· héi, nªn quyÒn cña nã chØ
®−îc x¸c ®Þnh trong mèi t−¬ng quan víi c¸c thùc thÓ x· héi kh¸c vµ v× lµ quan
hÖ x· héi nªn nã ®−îc chÕ ®é nhµ n−íc, ph¸p luËt ®iÒu chØnh b¶o vÖ.
Quan niÖm nµy cã tÝnh tÝch cùc khi coi quyÒn con ng−êi lµ mét kh¸i
niÖm cã tÝnh lÞch sö, ®Æt con ng−êi trong tæng hßa c¸c mèi quan hÖ x· héi. V×
con ng−êi lµ thùc thÓ cña x· héi, cã mèi quan hÖ phæ biÕn víi x· héi nªn
quyÒn con ng−êi còng lu«n g¾n liÒn víi ®Êu tranh giai cÊp, ®Êu tranh chèng ¸p
bøc bãc lét, ®Êu tranh chèng b¹o lùc, chèng bÊt c«ng trong x· héi. C¬ së cña
quyÒn con ng−êi ë ®©y chÝnh lµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ, v¨n hãa, x·
héi vµ do chÕ ®é kinh tÕ, chÕ ®é x· héi quyÕt ®Þnh.
- Quan niÖm thø ba: Quan niÖm cña chñ nghÜa M¸c- Lªnin vÒ vÊn ®Ò
quyÒn con ng−êi. Quan niÖm nµy ®· kh¾c phôc ®−îc tÝnh phiÕn diÖn, ph¶n
khoa häc vÒ con ng−êi, quyÒn con ng−êi ë c¸c quan niÖm trªn.
XuÊt ph¸t tõ quan niÖm coi con ng−êi võa lµ s¶n phÈm tù nhiªn, võa lµ
s¶n phÈm cña x· héi, con ng−êi mÆc dï vÉn lµ mét thùc thÓ tù nhiªn nh− c¸c
10
loµi ®éng vËt kh¸c, nh−ng l¹i kh¸c víi loµi ®éng vËt kh¸c ë chç con ng−êi chØ
thùc sù tån t¹i víi t− c¸ch lµ mét con ng−êi khi nã ®−îc tån t¹i trong céng
®ång x· héi. Hai mÆt nµy tån t¹i biÖn chøng trong mét con ng−êi. Trong c¸i tù
nhiªn cña con ng−êi cã mÆt x· héi vµ trong c¸i x· héi cña con ng−êi cã mÆt tù
nhiªn. MÆt nµy trë thµnh tiÒn ®Ò cho mÆt kia trong mèi quan hÖ chÆt chÏ
kh«ng thÓ t¸ch rêi. XuÊt ph¸t tõ quan niÖm nµy vÒ quyÒn con ng−êi nªn chñ
nghÜa M¸c - Lªnin cho r»ng vÊn ®Ò quyÒn con ng−êi: "VÒ b¶n chÊt bao hµm
c¶ hai mÆt tù nhiªn vµ x· héi" [65, tr. 12].
XÐt vÒ mÆt tù nhiªn, C.M¸c cho r»ng, con ng−êi lµ "®éng vËt x·
héi" [63, tr. 855] cã kh¶ n¨ng "t¸i sinh ra con ng−êi", con ng−êi lµ ®éng vËt cao
cÊp nhÊt trong qu¸ tr×nh tiÕn hãa. Do ®ã, vÒ mÆt nµy, còng nh− quan niÖm thø
nhÊt, quyÒn con ng−êi tr−íc hÕt lµ mét thuéc tÝnh tù nhiªn. QuyÒn con ng−êi
kh«ng ph¶i lµ mét "tÆng vËt", do giai cÊp thèng trÞ ban ph¸t th«ng qua nhµ
n−íc mµ quyÒn con ng−êi trong h×nh thøc lÞch sö tù nhiªn cña nã mang b¶n
chÊt tù nhiªn, ®−îc thÓ hiÖn ë quyÒn ®−îc sèng, quyÒn tù do, quyÒn ®−îc s¸ng
t¹o, ph¸t triÓn, quyÒn ®−îc ®èi xö nh− con ng−êi, xøng ®¸ng víi con ng−êi.
XÐt vÒ mÆt thø hai cña quan niÖm nµy, con ng−êi mÆc dï lµ ®éng vËt
cao cÊp nhÊt cña tù nhiªn, nh−ng ngay khi tiÕn hãa trë thµnh ®éng vËt cao cÊp,
con ng−êi ®· sèng thµnh bÇy ®µn vµ trë thµnh s¶n phÈm cña lÞch sö x· héi.
Trong luËn c−¬ng thø VI vÒ Phoi-¬-b¾c, C.M¸c cho r»ng: "Trong tÝnh hiÖn thùc
cña nã, b¶n chÊt con ng−êi lµ tæng hßa nh÷ng quan hÖ x· héi" [64, tr. 21].
Nh− vËy, con ng−êi mÆc dï vÉn lµ thùc thÓ tù nhiªn sinh häc, lµ bé phËn cña
tù nhiªn, nh−ng bªn c¹nh ®ã, ®Ó ®−îc gäi lµ ng−êi nã cßn ph¶i tån t¹i trong
céng ®ång x· héi, vµ biÕn ®æi cïng víi céng ®ång x· héi cña m×nh. B»ng kh¶
n¨ng cña m×nh, con ng−êi t¸c ®éng vµo tù nhiªn, x· héi lµm biÕn ®æi tù nhiªn
vµ x· héi ®Ó phôc vô nhu cÇu tù tån t¹i, ph¸t triÓn cña m×nh. Ng−îc l¹i, nh÷ng
biÕn ®æi cña tù nhiªn, cña x· héi do con ng−êi t¹o ra còng t¸c ®éng chi phèi
trë l¹i con ng−êi, lµm biÕn ®æi con ng−êi. Do ®ã xÐt vÒ khÝa c¹nh x· héi, th×
11
"quyÒn con ng−êi, ngay tõ khi cã x· héi loµi ng−êi, bªn c¹nh b¶n tÝnh tù nhiªn
cßn in ®Ëm b¶n tÝnh x· héi" [65, tr. 13].
Khi x· héi h×nh thµnh giai cÊp, h×nh thµnh nhµ n−íc ®· t¹o ra nh÷ng
chuyÓn biÕn cã tÝnh "b−íc ngoÆt" trong sù biÕn ®æi mèi quan hÖ t−¬ng quan
gi÷a b¶n tÝnh tù nhiªn vµ b¶n tÝnh x· héi cña quyÒn con ng−êi. §i kÌm x· héi
cã giai cÊp lµ m©u thuÉn giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp; do ®ã, trong ®iÒu kiÖn
x· héi cã giai cÊp th× b¶n tÝnh x· héi trë thµnh b¶n tÝnh giai cÊp. Vµ ngay c¶
b¶n tÝnh tù nhiªn, nh÷ng gi¸ trÞ phæ biÕn cña quyÒn con ng−êi còng tÊt yÕu
chÞu sù chi phèi cña giai cÊp thèng trÞ x· héi.
MÆt kh¸c, quyÒn con ng−êi, kÓ c¶ quyÒn tù nhiªn, bÈm sinh cßn bÞ
rµng buéc, chi phèi vµo chÝnh kh¶ n¨ng kh¸m ph¸ chinh phôc tù nhiªn cña
chÝnh con ng−êi, nghÜa lµ phô thuéc vµo kh¶ n¨ng hoµn thiÖn, ph¸t triÓn cña
con ng−êi, sù ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt, tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ - x·
héi. Con ng−êi cµng cã kh¶ n¨ng chÕ ngù, chinh phôc thiªn nhiªn bao nhiªu
th× tù do, quyÒn con ng−êi ngµy cµng ®−îc më réng, ngµy cµng ®−îc ®¶m b¶o
bÊy nhiªu.
Tõ quan ®iÓm trªn cho thÊy, vÒ b¶n chÊt, quyÒn con ng−êi bao gåm c¶
quyÒn tù nhiªn vµ quyÒn x· héi. QuyÒn tù nhiªn ph¶i ®−îc ®Æt trong tæng hßa
c¸c mèi quan hÖ x· héi, chÞu sù chi phèi, rµng buéc cña x· héi, g¾n liÒn víi
qu¸ tr×nh chinh phôc tù nhiªn vµ x· héi. QuyÒn con ng−êi chØ ®−îc ®Æt ra khi
nã tån t¹i trong céng ®ång ng−êi. Kh¸i niÖm quyÒn con ng−êi chØ xuÊt hiÖn
khi con ng−êi bÞ nh÷ng thùc thÓ ng−êi kh¸c x©m h¹i ®Õn lîi Ých cña m×nh.
HoÆc ng−îc l¹i, nÕu con ng−êi tån t¹i ®éc lËp, kh«ng cã mèi liªn hÖ céng
®ång, kh«ng bÞ c¸c thùc thÓ kh¸c trong céng ®ång t¸c ®éng x©m h¹i ®Õn lîi
Ých cña m×nh th× kh«ng thÓ lµm xuÊt hiÖn kh¸i niÖm quyÒn con ng−êi.
Quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin vÒ quyÒn con ng−êi kh«ng ph¶i
chØ lµ phÐp céng ®¬n gi¶n ®èi víi hai quan niÖm vÒ quyÒn con ng−êi nªu trªn,
mµ tõ ph©n tÝch nªu trªn cho thÊy b¶n chÊt hai mÆt tù nhiªn vµ x· héi cña
12
quyÒn con ng−êi cã nh÷ng thuéc tÝnh phøc t¹p vµ lu«n cã sù thèng nhÊt gi÷a
hai mÆt ®èi lËp.
NhËn thøc kh¸i niÖm quyÒn con ng−êi víi ®Çy ®ñ b¶n chÊt, thuéc tÝnh
cña nã cho thÊy quyÒn con ng−êi lµ mét ph¹m trï phøc t¹p. V× vËy, cÇn thiÕt
ph¶i ®−a ra ®Þnh nghÜa vÒ quyÒn con ng−êi. Tuy nhiªn, nÕu chØ ®−a ra ®Þnh
nghÜa quyÒn con ng−êi víi t− c¸ch lµ mét ph¹m trï riªng biÖt cña chÝnh trÞ
häc, kinh tÕ häc, triÕt häc, luËt häc sÏ lµ ®iÒu phiÕn diÖn, kh«ng ®Çy ®ñ, v× nh−
thÕ nã míi chØ thÓ hiÖn ®−îc quyÒn con ng−êi d−íi gãc ®é khoa häc, mµ
kh«ng thÓ hiÖn ®−îc b¶n chÊt còng nh− tÝnh ®a diÖn cña vÊn ®Ò nµy. Hay nãi
c¸ch kh¸c, nã míi chØ thÓ hiÖn tr¹ng th¸i tÜnh cña quyÒn con ng−êi.
Jacques Mourgon (gi¸o s− ®¹i häc khoa häc x· héi Toulouse) ®−a ra
®Þnh nghÜa: "QuyÒn con ng−êi lµ nh÷ng ®Æc quyÒn ®−îc c¸c quy t¾c ®iÒu
khiÓn mµ con ng−êi gi÷ riªng lÊy trong c¸c quan hÖ cña m×nh víi c¸c c¸ nh©n
vµ víi chÝnh quyÒn" [68, tr. 12]. §Þnh nghÜa nµy chñ yÕu ®Ò cËp ®Õn quyÒn
con ng−êi ë khÝa c¹nh tù nhiªn cña nã.
Mét häc gi¶ ViÖt Nam cho r»ng:
QuyÒn con ng−êi lµ c¸c kh¶ n¨ng cña con ng−êi ®−îc ®¶m b¶o
b»ng ph¸p luËt (luËt quèc gia vµ luËt quèc tÕ) vÒ sö dông vµ chi phèi c¸c
phóc lîi x· héi, c¸c gi¸ trÞ vËt chÊt, v¨n hãa vµ tinh thÇn, sö dông quyÒn
tù do trong x· héi trong ph¹m vi luËt ®Þnh vµ quyÒn quyÕt ®Þnh c¸c
ho¹t ®éng cña m×nh vµ cña ng−êi kh¸c trªn c¬ së ph¸p luËt [31, tr. 34].
§Þnh nghÜa nµy còng míi chØ ®Ò cËp ®Õn quyÒn con ng−êi víi t− c¸ch
lµ ph¹m trï luËt häc.
Chóng t«i nhËn thøc r»ng, kh¸i niÖm quyÒn con ng−êi ph¶i lµ mét
ph¹m trï tæng hîp, bao hµm c¶ b¶n chÊt vµ nh÷ng thuéc tÝnh ®a diÖn - nhiÒu
mÆt cña nã. Cã mét ®Þnh nghÜa ®ang ®−îc sö dông phæ biÕn trong gi¶ng d¹y,
nghiªn cøu vÒ nh©n quyÒn ë n−íc ta hiÖn nay: "Nh©n quyÒn (hay quyÒn con
13
ng−êi) lµ nh÷ng n¨ng lùc vµ nhu cÇu vèn cã vµ chØ cã ë con ng−êi, víi t− c¸ch
lµ thµnh viªn céng ®ång nh©n lo¹i, ®−îc thÓ chÕ hãa b»ng ph¸p luËt quèc gia vµ
c¸c tháa thuËn ph¸p lý quèc tÕ" [90, tr. 10]. Chóng t«i cho r»ng, kh¸i niÖm nµy
b¾t nguån tõ kh¸i niÖm cña M¸c vÒ quyÒn con ng−êi. Theo M¸c: "QuyÒn con
ng−êi lµ nh÷ng ®Æc quyÒn chØ cã ë con ng−êi míi cã, víi t− c¸ch lµ con ng−êi,
lµ thµnh viªn x· héi loµi ng−êi" [57, tr. 14]. §Þnh nghÜa nµy còng t−¬ng øng
víi néi dung cña kh¸i niÖm quyÒn con ng−êi do Tr−ëng ®oµn ®¹i biÓu ViÖt Nam
ph¸t biÓu t¹i héi nghÞ quèc tÕ vÒ nh©n quyÒn ë Viªn (¸o) th¸ng 6 n¨m 1993:
QuyÒn con ng−êi lµ mét ph¹m trï tæng hîp, võa lµ "chuÈn mùc tuyÖt ®èi"
mang tÝnh phæ biÕn, võa lµ "s¶n phÈm tæng hîp cña mét qu¸ tr×nh lÞch sö l©u
dµi lu«n lu«n tiÕn hãa vµ ph¸t triÒn", quyÒn con ng−êi "kh«ng thÓ t¸ch rêi",
®ång thêi còng kh«ng hoµn toµn phô thuéc vµo tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ - x·
héi... QuyÒn con ng−êi lµ mét tæng thÓ nh÷ng quyÒn g¾n bã víi nhau trong
mèi t−¬ng quan biÖn chøng. §ã lµ quyÒn c¸ nh©n vµ quyÒn cña d©n téc céng
®ång, quyÒn chÝnh trÞ - d©n sù vµ kinh tÕ v¨n hãa x· héi, quyÒn cña c¸ nh©n ®i
®«i víi nghÜa vô ®èi víi x· héi... Trong thêi ®¹i ngµy nay, quyÒn con ng−êi
kh«ng thÓ t¸ch khái hßa b×nh, d©n chñ vµ ph¸t triÓn.
Nh− vËy, ®Þnh nghÜa trªn vÒ nh©n quyÒn ®· ®−îc kh¸i qu¸t hãa tõ gãc
®é b¶n chÊt cña vÊn ®Ò, ®−îc xem xÐt tõ c¸c ®Æc ®iÓm cña nã (so s¸nh gi÷a
con ng−êi vµ ®éng vËt kh¸c), vµ còng ®−îc xem xÐt tõ gãc ®é giíi h¹n, ph¹m
vi cña vÊn ®Ò. §Þnh nghÜa nµy kh«ng chØ kh¾c phôc ®−îc tÝnh phiÕn diÖn cña
c¸c ®Þnh nghÜa kh¸c, mµ nã cßn x¸c ®Þnh râ rµng "ranh giíi" cña vÊn ®Ò, h¹n
chÕ cña viÖc hiÓu vµ vËn dông lÖch l¹c vÒ quyÒn con ng−êi. Chóng t«i t¸n
thµnh víi kh¸i niÖm nµy.
1.1.1.2. Kh¸i niÖm quyÒn c«ng d©n
QuyÒn c«ng d©n, vÒ nguån gèc lÞch sö, nã lµ mét kh¸i niÖm xuÊt
hiÖn cïng víi c¸ch m¹ng t− s¶n vµ chØ tån t¹i trong x· héi c«ng d©n. C¸ch
14
m¹ng t− s¶n ®· biÕn con ng−êi (giai cÊp thèng trÞ trong x· héi) tõ ®Þa vÞ
thÇn d©n trong nhµ n−íc qu©n chñ sang ®Þa vÞ c«ng d©n trong nhµ n−íc
céng hßa. NghÜa lµ, khi ®Ò cËp ®Õn kh¸i niÖm c«ng d©n lµ ®Ò cËp tíi mét bé
phËn con ng−êi, theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt víi t− c¸ch lµ nh÷ng thµnh
viªn b×nh ®¼ng trong Nhµ n−íc, tõ ®ã mµ quyÒn con ng−êi ®−îc thõa nhËn
mét c¸ch réng r·i vµ b×nh ®¼ng víi ý nghÜa lµ quyÒn c«ng d©n. Nh−ng
quyÒn c«ng d©n kh«ng ph¶i vµ kh«ng bao giê trë thµnh h×nh thøc cuèi cïng
cña quyÒn con ng−êi, nã chØ thÓ hiÖn mèi quan hÖ gi÷a c«ng d©n víi Nhµ
n−íc vµ mèi quan hÖ ®ã ®−îc x¸c ®Þnh th«ng qua mét chÕ ®Þnh ph¸p luËt
®Æc biÖt lµ chÕ ®Þnh quèc tÞch.
HiÖn vÉn tån t¹i mét sè kh¸i niÖm kh¸c nhau vÒ quyÒn c«ng d©n:
- Theo §¹i tõ ®iÓn TiÕng ViÖt th× quyÒn c«ng d©n lµ: "QuyÒn cña
ng−êi c«ng d©n ®−îc thõa nhËn, bao gåm quyÒn tù do d©n chñ vµ c¸c quyÒn
vÒ kinh tÕ - v¨n hãa x· héi" [104, tr. 1384]
- Theo tiÕn sÜ NguyÔn §×nh Léc, "quyÒn c«ng d©n - ®ã lµ sù thÓ chÕ
hãa vÒ mÆt nhµ n−íc b»ng ph¸p luËt ®Þa vÞ con ng−êi trong khu«n khæ nhµ
n−íc, lµ sù thõa nhËn, trong chõng mùc mµ nhµ n−íc chÊp nhËn, ®Þa vÞ con
ng−êi cña c¸ nh©n trong nhµ n−íc [91, tr. 75].
Th¹c sÜ Vò C«ng Giao cho r»ng: "QuyÒn c«ng d©n lµ tËp hîp nh÷ng
quyÒn tù nhiªn ®−îc ph¸p luËt cña mét n−íc quy ®Þnh, mµ tÊt c¶ nh÷ng ng−êi
cã chung quèc tÞch cña n−íc ®ã ®−îc h−ëng mét c¸ch b×nh ®¼ng" [36, tr. 21].
Theo chóng t«i, c¸c kh¸i niÖm trªn tuy cã sù diÔn ®¹t kh¸c nhau,
nh−ng vÒ b¶n chÊt, néi dung ®Òu xuÊt ph¸t tõ kh¸i niÖm vÒ quyÒn c«ng d©n
cña C. M¸c. VÒ vÊn ®Ò nµy C. M¸c cho r»ng: "QuyÒn c«ng d©n lµ nh÷ng quyÒn
chÝnh trÞ, nh÷ng quyÒn c¸ nh©n con ng−êi, víi t− c¸ch lµ thµnh viªn "x· héi
c«ng d©n" [57, tr. 14].
Nh− vËy, kh¸i niÖm c«ng d©n, quyÒn c«ng d©n ra ®êi sau quyÒn con
ng−êi, nã g¾n liÒn vµ ®−îc sö dông réng r·i trong x· héi t− s¶n.
15
So víi kh¸i niÖm quyÒn con ng−êi th× kh¸i niÖm quyÒn c«ng d©n mang
tÝnh x¸c ®Þnh h¬n. V× thÕ, néi dung, sè l−îng, chÊt l−îng quyÒn c«ng d©n cña
mçi quèc gia lµ kh¸c nhau, vµ tïy thuéc vµo thÓ chÕ chÝnh trÞ x· héi, vµo giai
cÊp cÇm quyÒn trong x· héi. Tr−íc ®©y ë c¸c n−íc x· héi chñ nghÜa vÊn ®Ò
quyÒn con ng−êi Ýt ®−îc nãi ®Õn, nªn mÆc nhiªn ®−îc hiÓu r»ng quyÒn con
ng−êi vµ quyÒn c«ng d©n lµ ®ång nhÊt. Trong c¸c v¨n kiÖn ph¸p lý (HiÕn ph¸p,
luËt) chØ tån t¹i thuËt ng÷ quyÒn c«ng d©n. Ngay ë ViÖt Nam còng vËy, trong
c¸c HiÕn ph¸p n¨m 1946, n¨m 1959, 1980 ®Òu chØ ®Ò cËp ®Õn quyÒn vµ nghÜa
vô cña c«ng d©n mµ kh«ng ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò quyÒn con ng−êi. ChØ ®Õn HiÕn
ph¸p n¨m 1992, vÊn ®Ò quyÒn con ng−êi míi chÝnh thøc ®−îc ®Ò cËp ®Õn
(§iÒu 50 HiÕn ph¸p 1992).
1.1.1.3. Quan hÖ gi÷a quyÒn con ng−êi, quyÒn c«ng d©n
Khi nghiªn cøu vÊn ®Ò "nh©n quyÒn", ta ph¶i xem xÐt ®Çy ®ñ c¶ hai
kh¸i niÖm quyÒn con ng−êi - quyÒn c«ng d©n. §©y lµ hai kh¸i niÖm c¬ b¶n, cã
mèi quan hÖ biÖn chøng, mËt thiÕt víi nhau, nh−ng còng cã sù ®éc lËp nhÊt
®Þnh víi nhau vµ cÇn ®−îc ph©n biÖt râ khi tiÕp cËn vÊn ®Ò nµy.
Kh¸i niÖm quyÒn con ng−êi, lµ kh¸i niÖm réng h¬n so víi kh¸i niÖm
quyÒn c«ng d©n. Nã kh«ng chØ biÓu hiÖn mèi quan hÖ gi÷a c¸ nh©n víi nhµ n−íc
mµ cßn thÓ hiÖn mèi quan hÖ gi÷a c¸ nh©n con ng−êi víi céng ®ång x· héi. Do
®ã, trong mèi quan hÖ gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi, quyÒn con ng−êi bao gåm toµn bé
nh÷ng quyÒn tù nhiªn ®−îc x¸c ®Þnh tõ khi hä sinh ra vµ tån t¹i trong suèt cuéc
®êi cña hä. Th¹c sÜ Vò C«ng Giao cho r»ng, quyÒn con ng−êi ®ãng vai trß "lµ c¬
së ®Ó x¸c ®Þnh tÝnh ®iÒu chØnh tù ®Þnh ®o¹t cña con ng−êi, kh¶ n¨ng ®éc lËp cña
con ng−êi trong viÖc gi¶i quyÕt c¸c nhu cÇu c¸ nh©n" [36, tr. 21].
Trong quan hÖ víi céng ®ång nh©n lo¹i, quyÒn con ng−êi bao gåm nh÷ng
nhu cÇu, lîi Ých cña con ng−êi ®−îc ghi nhËn vµ b¶o vÖ b»ng c¶ ph¸p luËt quèc
gia vµ ph¸p luËt quèc tÕ. Ph¹m vi tån t¹i cña nã kh«ng chØ trong mèi quan hÖ víi
mét nhãm, mét d©n téc, mét quèc gia mµ cßn tån t¹i trong mèi quan hÖ víi c¶
16
céng ®ång nh©n lo¹i. Nã thÓ hiÖn sù b×nh ®¼ng kh«ng chØ nh÷ng ng−êi cã chung
quèc tÞch, mµ cßn biÓu hiÖn sù b×nh ®¼ng cña mäi ng−êi trong c¶ céng ®ång
ng−êi. Tõ cuèi thÕ kû XIX ®Õn nay, nã ngµy cµng trë thµnh yÕu tè quan träng.
Tõ ph©n tÝch trªn cho thÊy, kh¸i niÖm quyÒn con ng−êi, quyÒn c«ng
d©n tuy cã mèi quan hÖ gÇn gòi, mËt thiÕt nh−ng kh«ng ®ång nhÊt c¶ vÒ chñ
thÓ lÉn néi dung. Tuy nhiªn, hoµn toµn kh«ng cã sù ®èi lËp gi÷a quyÒn con
ng−êi vµ quyÒn c«ng d©n. Trong mèi quan hÖ gi÷a hai vÊn ®Ò nµy th× quyÒn
con ng−êi lµ kh¸i niÖm réng h¬n bao hµm c¶ quyÒn c«ng d©n, cßn quyÒn c«ng
d©n lµ mét thµnh tè, mét bé phËn thiÕt yÕu c¬ b¶n cña nã. QuyÒn con ng−êi
kh«ng thÓ thay thÕ quyÒn c«ng d©n, ®ång thêi quyÒn c«ng d©n kh«ng thÓ chøa
®ùng hÕt dung l−îng cña quyÒn con ng−êi. VÒ chñ thÓ, chñ thÓ quyÒn con
ng−êi còng réng h¬n chñ thÓ quyÒn c«ng d©n v× ngoµi nh÷ng c¸ nh©n lµ c«ng
d©n, chñ thÓ quyÒn con ng−êi cßn bao gåm c¶ nh÷ng ng−êi kh«ng ph¶i lµ
c«ng d©n nh− ®· ng−êi n−íc ngoµi, ng−êi kh«ng quèc tÞch.
NhËn xÐt vÒ vÊn ®Ò nµy, C.M¸c - Ph.¡ngghen cho r»ng:
QuyÒn con ng−êi vµ quyÒn c«ng d©n lµ hai kh¸i niÖm cã néi
dung vµ ý nghÜa kh¸c nhau, nh−ng kh«ng thÓ t¸ch biÖt ®Õn møc ®èi
lËp, mµ vÒ thùc chÊt chóng thèng nhÊt víi nhau. QuyÒn con ng−êi
ph¶i "thu hót" ®−îc quyÒn c«ng d©n vµo néi dung cña nã, v× chóng
n»m trong mét chØnh thÓ thèng nhÊt, ph¶n ¸nh tæng thÓ nhu cÇu cña
con ng−êi hiÖn thùc trong ®iÒu kiÖn cßn tån t¹i Nhµ n−íc [57, tr. 14].
Vµ "V× vËy, M¸c - ¡ngghen ®· sö dông c¶ hai kh¸i niÖm QuyÒn con
ng−êi vµ QuyÒn c«ng d©n" [57, tr. 14].
1.1.2. Kh¸i niÖm gi¸o dôc quyÒn con ng−êi, quyÒn c«ng d©n
1.1.2.1. C¸c quan niÖm kh¸c nhau vÒ gi¸o dôc quyÒn con ng−êi,
quyÒn c«ng d©n
HiÖn ®ang tån t¹i nhiÒu quan niÖm kh¸c nhau vÒ gi¸o dôc quyÒn con
ng−êi, quyÒn c«ng d©n.
17
- Quan niÖm cña giai cÊp t− s¶n: C¸c n−íc t− b¶n hiÖn ®ang rÊt quan
t©m ®Õn vÊn ®Ò gi¸o dôc quyÒn con ng−êi. VÊn ®Ò nµy ®−îc c¸c n−íc ph−¬ng
T©y thùc hiÖn th−êng xuyªn, liªn tôc cho mäi ®èi t−îng c¶ trong ph¹m vi quèc
gia vµ c¶ trªn ph¹m vi toµn cÇu d−íi nhiÒu h×nh thøc, ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau,
nh»m ®¹t ®−îc nh÷ng môc ®Ých kh¸c nhau. XuÊt ph¸t tõ lîi Ých chÝnh trÞ cña
m×nh, hä chØ tËp trung vµo viÖc gi¸o dôc mét sè quan ®iÓm vÒ quyÒn con
ng−êi d−íi ®©y:
¦u tiªn gi¸o dôc c¸c quyÒn tù nhiªn:
Quan niÖm nµy xuÊt ph¸t tõ viÖc tuyÖt ®èi hãa quyÒn tù nhiªn cña con
ng−êi, dÉn ®Õn viÖc tuyÖt ®èi hãa c¸ nh©n trong quan hÖ céng ®ång x· héi, coi
quyÒn con ng−êi lµ bÊt kh¶ x©m ph¹m, kh«ng phô thuéc vµo kh«ng gian, thêi
gian, quèc gia, d©n téc. Môc ®Ých cña viÖc gi¸o dôc quan ®iÓm nµy nh»m:
Thø nhÊt, ®èi víi d©n chóng trong n−íc, quan ®iÓm nµy t¹o ra ®−îc
mét h×nh thøc x· héi d©n chñ. Mäi ng−êi ®Òu cã quyÒn nh− nhau trong viÖc
thùc hiÖn c¸c môc tiªu, ý t−ëng sèng, ®−îc quyÒn tù do, quyÒn së h÷u, quyÒn
®−îc an toµn vµ chèng ¸p bøc...
Thø hai, khi quyÒn, tù do c¸ nh©n ®−îc ®Ò cao tuyÖt ®èi sÏ dÉn ®Õn
viÖc triÖt tiªu quyÒn lîi cña tËp thÓ, nhãm, giíi, xãa nhßa quyÒn giai cÊp vµ sÏ
dÉn ®Õn hÖ qu¶ mµ giai cÊp t− s¶n - giai cÊp ®ang thèng trÞ x· héi mong muèn
lµ ý thøc ®Êu tranh giai cÊp trong x· héi bÞ thñ tiªu, ý thøc ®Êu tranh ®ßi
quyÒn lîi cña tËp thÓ d©n c−, s¾c téc, bé phËn x· héi bÞ xãa bá.
§Ó hiÓu râ quan ®iÓm nµy cña giai cÊp t− s¶n, chóng t«i xin nªu mét
sè dÉn chøng cô thÓ sau:
+ Nhµ ho¹t ®éng x· héi ng−êi Mü Barbara B.Bird ®· viÕt:
... chóng t«i khai quèc b»ng mét cuéc c¸ch m¹ng chèng chñ
nghÜa thùc d©n ¸p bøc. Nh÷ng sù kiÖn Êy kÕt hîp víi chñ nghÜa c¸
nh©n th« thiÓn. Sù thiÕu chñ nghÜa cæ ®iÓn, sù tin t−ëng vµo nh÷ng
tù do mµ HiÕn ch−¬ng vÒ quyÒn lîi (Bill of Rights) ®¶m b¶o ®· dÉn
18
®Õn sù chÊp nhËn b¹o lùc khi d©n chóng t«i t×m c¸ch chiÕm ®o¹t ®Êt
hoang, thó vËt vµ ng−êi da ®á vèn lµ thæ d©n ë ®©y tr−íc. §iÒu nµy
khiÕn cho ng−êi ta ®Æt −u tiªn vµo c¸ nh©n h¬n lµ gia ®×nh hoÆc céng
®ång trong khi di chuyÓn ®Ó c¾m nh÷ng ®Þa bµn di d©n, nhiÒu khi ë
nh÷ng miÒn hÎo l¸nh, chóng t«i ®· ®−a ®iÒu Êy tíi chç cùc ®oan.
T«i lÊy lµm buån v× sù tan vì cña gia ®×nh vµ céng ®ång Mü.
T«i kinh tëm b¹o lùc trong nÒn v¨n hãa cña chóng t«i. Êy lµ t«i ®Æc
biÖt nghÜ ®Õn mét sù kiÖn lÞch sö nh− sù ph¸ hñy v¨n hãa vµ c¸c d©n
téc thæ d©n Mü, sù bãc lét n« lÖ da ®en ch©u Phi trong khi x©y dùng
kinh tÕ quèc gia... [3, tr. 50].
+ Khi ph©n tÝch vÒ quan hÖ giai cÊp ë Mü, trong t¸c phÈm "Lèi sèng
Mü" (®· xuÊt b¶n ë 9 n−íc, b»ng 7 ng«n ng÷ kh¸c nhau) A.R.Lanier ®· viÕt:
... Hoa Kú th−êng tù hµo lµ mét x· héi kh«ng giai cÊp.
Kh¸ch l¹ dÔ thÊy ë Mü l−¬ng cao vµ møc sinh ho¹t cao, quÇn ¸o c¸c
kiÓu may s½n hµng lo¹t, ¨n nãi bç b·, hay sö dông tªn cóng c¬m...
Thùc ra th× cã giai cÊp, b¾t ®Çu ngay tõ khu vùc ë. Cã ®iÒu lµ ranh
giíi giai cÊp Êy rÊt dÔ bÞ hñy bá, chØ cÇn cã nghÞ lùc vµ thµnh c«ng.
BiÕt bao nhiªu ng−êi giµu sang xuÊt th©n hµn vi. Ng−êi Mü l¹i thay
®æi chæ ë lu«n; trong 5 gia ®×nh, cã 1 cø ba n¨m l¹i dän nhµ mét lÇn.
Víi t©m lý tù lùc, kh«ng cã thµnh kiÕn giai cÊp nh− ë n−íc kh¸c.
Giai cÊp g¾n víi gia ®×nh. Tõ thÕ chiÕn II, gia ®×nh Mü cµng
láng lÎo; thµnh c«ng c¸ nh©n Ýt cã ¶nh h−ëng ®Õn gia ®×nh, do ®ã,
kh¸i niÖm giai cÊp còng cã phÇn mê nh¹t h¬n. Ngµy nay, c¸c kh¸i
niÖm chñng téc, gèc rÔ d©n téc, ®Þa ph−¬ng... th−êng ¸t kh¸i niÖm
giai cÊp. VÞ trÝ x· héi kh«ng ph¶i lµ mét yÕu tè æn ®Þnh, thõa h−ëng
cña giai cÊp nh− nhiÒu n¬i kh¸c" [78, tr. 152].
ë Ph¸p, quèc gia ®−îc coi lµ c¸i n«i cña quyÒn tù do c«ng d©n khi tõ
n¨m 1789 ®· c«ng bè b¶n Tuyªn ng«n nh©n quyÒn vµ d©n quyÒn næi tiÕng.
19
Néi dung Tuyªn ng«n nh©n quyÒn vµ d©n quyÒn cña Ph¸p gÇn ®©y nhÊt tiÕp
tôc ®−îc thÓ hiÖn trong HiÕn ph¸p cña Céng hßa Ph¸p n¨m 1958, ®· to¸t lªn
t− t−ëng chñ ®¹o cña nã lµ:
Ho¹t ®éng tù do cña con ng−êi lµ mét quyÒn tù nhiªn, v×
vËy, kh«ng cÇn ph¶i liÖt kª l¹i nh÷ng quyÒn g× lµ ®−îc phÐp: tÊt c¶
nh÷ng g× luËt ph¸p kh«ng nghiªm cÊm ®Òu ®−îc phÐp lµm; ng−îc
l¹i, cÇn ph¶i x¸c ®Þnh râ nh÷ng ®iÒu cÇn nghiªm cÊm dÜ nhiªn lµ cã
xÐt ®Õn nh÷ng quy ®Þnh trong HiÕn ph¸p [47, tr. 370].
§Æc tr−ng c¬ b¶n cho c¸c quyÒn tù do cña con ng−êi ®−îc HiÕn ph¸p
cña Ph¸p ghi nhËn lµ quyÒn së h÷u. ë ®©y, quyÒn nµy ®−îc quan niÖm nh− lµ
quyÒn së h÷u, sö dông hay ph©n chia tõng phÇn tïy theo ý chÝ chñ nh©n. Theo
mét sè nhµ nghiªn cøu th× quyÒn nµy ®· ®−îc ph¶n ¸nh mét c¸ch nhÊt qu¸n vµ
chi tiÕt hãa qua c¸c tiªu chuÈn cña Bé luËt D©n luËt cña Napoleon n¨m 1804.
Mµ Bé luËt nµy theo nhËn xÐt cña ¡ngghen chÝnh lµ: "Lµ khung Bé luËt c¬
b¶n mÉu mùc cña x· héi t− b¶n". Víi tinh thÇn coi tµi s¶n së h÷u lµ nÒn t¶ng
cña tù do nªu trªn, §iÒu 554 Bé D©n luËt Ph¸p quy ®Þnh: "Së h÷u lµ quyÒn
®−îc sö dông vµ ph©n chia tµi s¶n hoµn toµn tuyÖt ®èi miÔn sao viÖc sö dông
vµ ph©n chia tµi s¶n kh«ng ph¹m vµo nh÷ng g× s¾c luËt vµ quy chÕ kh«ng
cÊm". Nhµ lµm luËt kh«ng cã quyÒn x©m ph¹m hoÆc h¹n chÕ qu¸ møc viÖc
chiÕm gi÷, sö dông vµ ph©n chia tµi s¶n, ph¶i theo ®óng nguyªn t¾c: "Cho phÐp
lµm tÊt c¶ nh÷ng g× kh«ng g©y ph−¬ng h¹i ®Õn nh÷ng ng−êi kh¸c, hay lµm h¹i
®Õn lîi Ých x· héi" [47, tr. 372], hoÆc theo ý kiÕn cña Giscard d'Estaing th× nhµ
lµm luËt:
ChØ cã ®−îc quyÒn can thiÖp vµo c¸c quan hÖ kinh tÕ tù do
dùa trªn c¬ së c¹nh tranh vµ thÞ tr−êng trong nh÷ng tr−êng hîp bÊt ®¾c
dÜ hoÆc trong nh÷ng tr−êng hîp ph¶i k×m l¹i sù tiÕn triÓn buéc c¸
nh©n ph¶i mÊt qua nhiÒu c«ng søc vÊt v¶ kh«ng ®¸ng cã, hoÆc nh»m
môc ®Ých thay ®æi qu¸ tr×nh chuyªn m«n hãa nÒn kinh tÕ ®ang khiÕn
nã phô thuéc qu¸ vµo ng−êi cÊp vèn vµ thÞ tr−êng quèc tÕ [47, tr 372].
20
Theo quy ®Þnh cña HiÕn ph¸p Ph¸p, mét c¬ së quan träng ®Ó b¶o ®¶m
c¸c quyÒn tù do lµ nguyªn t¾c tÝnh phï hîp, dung hßa gi÷a c¸c quyÒn tù do,
tÝnh chÊt cïng tån t¹i trong quan hÖ thèng nhÊt gi÷a c¸c quyÒn tù do c«ng céng,
®Þa ph−¬ng vµ c¸ nh©n. Trong ®ã, c¸c quyÒn tù do c«ng céng (môc 2 §iÒu 34
HiÕn ph¸p Ph¸p), c¸c quyÒn tù do cña c¸c tËp thÓ ®Þa ph−¬ng vµ vïng l·nh thæ
(môc 4 §iÒu 34, môc 2 §iÒu 72 HiÕn ph¸p Ph¸p) ®Òu ®−îc coi lµ "nÒn t¶ng ®Ó
t«n cao quyÒn tù do cña c¸ nh©n, cña c«ng d©n còng nh− quyÒn chiÕm gi÷ vµ
ph©n chia tµi s¶n riªng" [47, tr. 373]. Nh− vËy, nghÜa vô cña bé m¸y nhµ n−íc
lµ ph¶i ®¶m b¶o thùc hiÖn ®óng ph¸p luËt vµ tr¸ch nhiÖm cña m×nh ®Ó b¶o ®¶m
t«n träng vµ thùc hiÖn ë møc ®é cao nhÊt c¸c quyÒn, tù do cña c«ng d©n.
ë §øc, quyÒn c«ng d©n b¾t ®Çu ®−îc ghi nhËn trong HiÕn ph¸p tõ n¨m
1818 - 1819 (HiÕn ph¸p Baria vµ Ba®en n¨m 1818, Nurtemberg n¨m 1819),
khi ®ã, n−íc §øc cßn ®ang ë trong thêi kú qu©n chñ lËp hiÕn. §©y lµ thêi kú
chuyÓn giao gi÷a chÕ ®é phong kiÕn vµ chÕ ®é t− b¶n chñ nghÜa nªn thêi kú
nµy ®· cã mét sù dung hßa, thÝch nghi gi÷a trËt tù ph¸p luËt qu©n chñ tuyÖt
®èi víi nh÷ng ®ßi hái vÒ kinh tÕ vµ chÝnh trÞ cña giai cÊp t− s¶n mµ trong ®ã,
c¸i ¶nh h−ëng to lín lµ nh÷ng t− t−ëng cña chñ nghÜa tù do kinh tÕ. T− t−ëng
nµy ®· trë thµnh c¨n cø nÒn t¶ng cho viÖc h×nh thµnh nªn nh÷ng quyÒn vµ tù
do c«ng d©n cã tÝnh kinh ®iÓn ®ang dÇn ®−îc x¸c nhËn trong ph¸p luËt thùc
®Þnh vµ tån t¹i trong c¸c HiÕn ph¸p, v¨n b¶n ph¸p luËt cña n−íc §øc sau nµy.
§iÒu 1 LuËt c¬ b¶n cña §øc quy ®Þnh: "ViÖc t«n träng vµ b¶o vÖ c¸c quyÒn cña
con ng−êi ®−îc tuyªn bè lµ nguyªn t¾c c¬ b¶n cña toµn bé quyÒn lùc nhµ
n−íc" [47, tr. 410]. Nguyªn t¾c quyÒn tù chñ cña nh©n d©n vµ häc thuyÕt
quyÒn tù nhiªn ®−îc tiÕp tôc thÓ hiÖn ë §iÒu 4 LuËt c¬ b¶n khi néi dung cña
®iÒu luËt nµy tuyªn bè cÊm vi ph¹m vµ xuyªn t¹c c¸c quyÒn cña con ng−êi.
ChØ tËp trung gi¸o dôc c¸c quyÒn d©n sù vµ chÝnh trÞ:
QuyÒn chÝnh trÞ, d©n sù võa lµ môc ®Ých, võa lµ ®éng lùc cña c¸ch
m¹ng t− s¶n. VÊn ®Ò nµy tiÕp tôc ®−îc ®Ò cao trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña
- Xem thêm -