"Ảnh hưởng của đạo đức Phật giáo trong đời sống đạo đức của xã hội Việt Nam hiện nay với Mục đích của luận án là từ góc độ triết học thâm nhập vào cơ sở và hệ thống đạo đức Phật giáo để tìm ra sự ảnh hưởng của nó trong đời sống đạo đức của xã hội Việt Nam truyền thống và hiện nay. Qua đó, tìm ra đặc điểm của sự ảnh hưởng đạo đức Phật giáo ở Việt Nam và quan điểm ứng xử với đạo đức Phật giáo
1
Më §Çu
1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi
PhËt gi¸o du nhËp vµo ViÖt Nam tõ l©u vµ thùc sù t tëng PhËt gi¸o
®· trë thµnh mét gãc trong ®êi sèng tinh thÇn cña d©n téc ViÖt Nam. Tõ ®ã cã
thÓ nãi r»ng, bªn c¹nh h×nh ¶nh "c©y ®a, bÕn níc, s©n ®×nh" th× h×nh ¶nh m¸i
chïa còng lµ biÓu tîng th©n th¬ng, thÊm s©u vµo tiÒm thøc vµ trë thµnh mét
trong nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa cña con ngêi ViÖt Nam. §ã lµ nÐt chung nhÊt cho
sù ¶nh hëng cña PhËt gi¸o ®èi víi d©n téc ViÖt Nam, mµ chñ yÕu lµ d©n téc
Kinh. Khi chän ®Ò tµi nµy chóng t«i xuÊt ph¸t tõ ba lý do c¬ b¶n nh sau:
Thø nhÊt, xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn cña ®¹o ®øc. Trong nh÷ng n¨m gÇn
®©y, níc ta x©y dùng nÒn kinh tÕ thÞ trêng, ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa th×
bªn c¹nh nh÷ng thµnh tùu ®· ®¹t ®îc, nÒn kinh tÕ thÞ trêng còng béc lé
nh÷ng hiÖn tîng ®¸ng lo ng¹i vÒ lèi sèng vµ ®¹o ®øc. §iÒu nµy ®· ®îc c¸c
nghÞ quyÕt cña §¶ng chØ ra. Thùc ra, kinh tÕ thÞ trêng lµ s¶n phÈm cña nh©n
lo¹i, nhng hiÖn nay ë níc ta, mÆt tiªu cùc cña nã g¾n víi chñ nghÜa t b¶n
®ang lµ mét hiÖn tr¹ng ®¸ng lo ng¹i. §ã lµ cha nãi ®Õn sù ¶nh hëng cña ®¹o
®øc phong kiÕn trong mét sè kh«ng Ýt c¸n bé l·nh ®¹o vµ qu¶n lý cña chóng ta
®ang lµ vÊn ®Ò ®¸ng ph¶i quan t©m.
TiÕp theo lµ trong sù nghiÖp ®µo t¹o con ngêi, viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc
cho thÕ hÖ trÎ hiÖn nay chiÕm mét vÞ trÝ rÊt quan träng. Nã kh«ng nh÷ng chØ ë
mÆt chiÕn lîc mµ cßn nh»m môc tiªu tríc m¾t lµ ng¨n chÆn sù tho¸i hãa, sa
®äa vÒ lèi sèng, ®¹o ®øc, tríc sù t¸c ®éng cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng cïng víi
nh÷ng mÆt tiªu cùc cña v¨n hãa ngo¹i lai. Môc tiªu vÒ c«ng t¸c gi¸o dôc cña
§¶ng vµ Nhµ níc ta lµ ®µo t¹o ra nh÷ng con ngêi cã tÇm trÝ tuÖ cao, thÓ chÊt
cêng tr¸ng, ®êi sèng tinh thÇn vµ ®¹o ®øc trong s¸ng, giµu b¶n lÜnh vµ thùc
sù cã ý thøc tr¸ch nhiÖm c«ng d©n. §Ó ®¹t ®îc môc tiªu ®ã th× ngoµi c¸c
nhiÖm vô kh¸c, chóng ta còng ph¶i coi l¹i nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng,
2
t×m ra nh÷ng thµnh tè nµo cã thÓ gãp phÇn cho viÖc gi¶ng d¹y ®¹o ®øc trong
nhµ trêng, ®i ®«i víi viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc vµ lèi sèng cho toµn x· héi. §ã
còng lµ mét vÊn ®Ò cÇn ®Æt ra vµ ph¶i gi¶i quyÕt.
Thø hai, xuÊt ph¸t tõ nÒn v¨n hãa d©n téc. Nh×n tõ gãc ®é v¨n hãa
®· thÊy r»ng, nh÷ng bµi häc lÞch sö cña nh©n lo¹i vÒ chiÕn tranh ®Ó l¹i cho
hËu thÕ th× cã thÓ gäi chiÕn tranh v¨n hãa lµ nguy h¹i nhÊt, mµ c«ng cô
phôc vô cho nã khi cÇn thiÕt lµ chiÕn tranh qu©n sù. ChiÕn tranh v¨n hãa ®·
tõng xãa sæ kh«ng Ýt nh÷ng quèc gia, thËm chÝ c¶ nh÷ng vïng réng lín trªn
thÕ giíi...
Do vËy, chóng ta cã thÓ kh¼ng ®Þnh b»ng h×nh ¶nh r»ng, v¨n hãa lµ c¸i
hån cña d©n téc, mÊt v¨n hãa lµ mÊt d©n téc. Tõ ®ã, chóng ta gi÷ ®îc nÒn v¨n
hãa truyÒn thèng cña d©n téc lµ chóng ta gi÷ ®îc ®Êt níc. MÆt kh¸c, khi ®Ò
cËp ®Õn ®êi sèng v¨n hãa cña d©n téc th× kh«ng thÓ bá qua mét bé phËn cÊu
thµnh nã, ®ã lµ ®¹o ®øc PhËt gi¸o. Tõ nh÷ng ý nghÜa cao c¶ vµ thiªng liªng Êy
nªn khi x©y dùng mét nÒn v¨n hãa hiÖn ®¹i, tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc,
®ßi hái chóng ta còng cÇn ph¶i nghiªn cøu nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc PhËt gi¸o vµ
t¸c ®éng biÖn chøng cña nã víi nÒn v¨n hãa, ®¹o ®øc cña d©n téc.
Thø ba, xuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm ®Êu tranh gi÷a chÝnh trÞ vµ t«n gi¸o. ë
gãc ®é t«n gi¸o mµ xÐt th× t«n gi¸o lµ mét hÖ t tëng, mét h×nh th¸i ý thøc x·
héi ®Æc biÖt, bëi v× ngoµi viÖc th¨ng hoa cña cuéc sèng ®êi thêng th× môc
tiªu ®i ®Õn h¹nh phóc tét cïng cña nã kh«ng ph¶i ë trÇn thÕ. T«n gi¸o ra ®êi
rÊt sím, sèng dai d¼ng vµ tån t¹i ®Õn ngµy nay. Trong lÞch sö loµi ngêi ®· cã
nh÷ng thêi kú t«n gi¸o ®ãng vai trß quan träng, thËm chÝ cã khi chØ ®¹o c¶
nh÷ng thÓ chÕ chÝnh trÞ x· héi vµ hiÖn nay ¶nh hëng cña nã vÉn s©u ®Ëm
trong t tëng cña nh©n d©n, nhÊt lµ niÒm tin cña hä. HiÖn nay, trong cuéc
®Êu tranh niÒm tin th× t«n gi¸o lµ mét hiÖn tr¹ng ®¸ng chó ý, nhÊt lµ hiÖn
tîng t«n gi¸o ®ang chÊn hng, ®i ®«i víi viÖc xuÊt hiÖn nhiÒu "t«n gi¸o míi"
trong níc vµ trªn thÕ giíi.
3
TÊt c¶ nh÷ng lý do vµ sù th«i thóc nh trªn, chóng t«i tù ®Æt cho m×nh
nhiÖm vô ph¶i nghiªn cøu ®Ò tµi "¶nh hëng cña ®¹o ®øc PhËt gi¸o trong
®êi sèng ®¹o ®øc cña x· héi ViÖt Nam hiÖn nay".
2. T×nh h×nh nghiªn cøu ®Ò tµi
Ngoµi sè lîng kinh, luËt, luËn cña PhËt gi¸o ®îc tÝch lòy c¶ h¬n
2500 n¨m, theo chóng t«i cßn cã nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu liªn quan ®Õn
®Ò tµi vµo nh÷ng n¨m cña thÕ kû XX vµ hiÖn nay. Nh÷ng c«ng tr×nh nµy sÏ
®îc liÖt kª cô thÓ trong phÇn danh môc tµi liÖu tham kh¶o, ë ®©y chØ xin
®iÓm qua mét sè tµi liÖu ®¸ng lu ý:
Cuèn "¶nh hëng cña c¸c hÖ t tëng vµ t«n gi¸o ®èi víi con ngêi
ViÖt Nam hiÖn nay" do Gi¸o s NguyÔn Tµi Th chñ biªn, Nxb ChÝnh trÞ
quèc gia, Hµ Néi, 1997. PhÇn viÕt vÒ PhËt gi¸o, c¸c t¸c gi¶ ®· tËp trung vµo
c¸c kh¸i niÖm tõ, bi, hØ, x¶ cïng c¸c gi¸ trÞ t tëng cña PhËt gi¸o víi t
tëng cña con ngêi ViÖt Nam. Cuèn "§¹o ®øc häc PhËt gi¸o" do Hßa thîng
TiÕn sÜ ThÝch Minh Ch©u giíi thiÖu vµ ViÖn Nghiªn cøu PhËt häc ViÖt Nam
Ên hµnh n¨m 1995 lµ nh÷ng bµi tham luËn cña nhiÒu t¸c gi¶. Néi dung cuèn
s¸ch nµy, c¸c t¸c gi¶ ®· nªu nh÷ng c¬ së vµ nhiÒu ph¹m trï ®¹o ®øc PhËt
gi¸o, ph©n tÝch ®Ó c¾t nghÜa râ thªm néi dung cña chóng nh giíi, h¹nh,
nguyÖn, thiÖn, ¸c v.v... Cuèn "ViÖt Nam v¨n minh sö lîc kh¶o" cña Gi¸o s
Lª V¨n Siªu, Bé Gi¸o dôc, Trung t©m häc liÖu Sµi Gßn 1972. Néi dung cuèn
s¸ch khi bµn vÒ lÞch sö v¨n minh ViÖt Nam, t¸c gi¶ ®· chøng minh nh÷ng
®Æc ®iÓm cña PhËt gi¸o ®Ó t¹o cho t«n gi¸o nµy x©m nhËp mét c¸ch dÔ dµng
vµo ViÖt Nam. Cuèn "Cã mét nÒn ®¹o lý ViÖt Nam" cña Gi¸o s NguyÔn
Phan Quang, Nxb TP. Hå ChÝ Minh 1996. Trong cuèn s¸ch nµy, t¸c gi¶ ®·
cho ngêi ®äc thÊy sù hßa nhËp cña ®¹o ®øc PhËt gi¸o trong ®¹o lý d©n gian
ViÖt Nam. Cuèn "§¹i c¬ng triÕt häc PhËt gi¸o ViÖt Nam", tËp 1 cña Phã
Gi¸o s TiÕn sÜ NguyÔn Hïng HËu, Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 2002.
PhÇn khai th¸c ë néi dung cuèn s¸ch lµ t¸c gi¶ ®· kh¸i qu¸t nh÷ng nÐt c¬ b¶n
4
vÒ qu¸ tr×nh du nhËp còng nh ¶nh hëng cña PhËt gi¸o víi d©n téc ViÖt
Nam v.v... Ngoµi nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu cã tÝnh chÊt chuyªn ®Ò th× ®¹o
®øc PhËt gi¸o cßn ®îc bµn xen kÏ, r¶i r¸c trong c¸c t¸c phÈm v¨n häc, mü
häc, sö häc vµ t«n gi¸o häc v.v...
NhËn xÐt chung th× tÊt c¶ nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu mµ chóng t«i
cã dÞp tham kh¶o ®Òu mang tÝnh nghiªm tóc vµ rÊt ®¸ng tr©n träng. ë khÝa
c¹nh nµy hay khÝa c¹nh kh¸c, c¸c t¸c gi¶ ®· ®Ò cËp nh÷ng vÊn ®Ò cÇn thiÕt ®Ó
x©y dùng mét nÒn ®¹o ®øc. Tuy nhiªn, ë tõng gãc ®é tiÕp cËn vµ quan ®iÓm
kh¸c nhau nªn c¸c t¸c gi¶ ®Òu cã híng ®i cña m×nh ®Ó ®Õn môc ®Ých riªng.
Tõ ®ã, theo chóng t«i th× hiÖn nay cha thÊy mét c«ng tr×nh nµo bµn cã tÝnh
hÖ thèng vÒ c«ng viÖc mµ chóng t«i sÏ tiÕn hµnh. XuÊt ph¸t tõ nh÷ng suy
nghÜ, ph¸t hiÖn nh thÕ ®· chØ cho chóng t«i nh÷ng viÖc cÇn ph¶i lµm.
3. Môc ®Ých, nhiÖm vô cña luËn ¸n
Môc ®Ých cña luËn ¸n lµ tõ gãc ®é triÕt häc th©m nhËp vµo c¬ së vµ hÖ
thèng ®¹o ®øc PhËt gi¸o ®Ó t×m ra sù ¶nh hëng cña nã trong ®êi sèng ®¹o ®øc
cña x· héi ViÖt Nam truyÒn thèng vµ hiÖn nay. Qua ®ã, t×m ra ®Æc ®iÓm cña sù
¶nh hëng ®¹o ®øc PhËt gi¸o ë ViÖt Nam vµ quan ®iÓm øng xö víi ®¹o ®øc
PhËt gi¸o.
Theo môc ®Ých trªn th× nhiÖm vô träng t©m cña luËn ¸n lµ tiÕp cËn
c¬ së, ®Æc ®iÓm, nh÷ng ph¹m trï c¬ b¶n, nh÷ng m« h×nh, gi¸ trÞ phæ qu¸t
cña hÖ thèng ®¹o ®øc PhËt gi¸o. TiÕp cËn truyÒn thèng, tÝn ngìng, triÕt lý,
t©m lý, ®¹o ®øc cæ truyÒn cña d©n téc ViÖt Nam. Qua ®ã, gãp phÇn lý gi¶i
cho viÖc du nhËp PhËt gi¸o vµo ViÖt Nam, ®ång thêi sù dung hîp vµ ¶nh
hëng cña ®¹o ®øc PhËt gi¸o trong ®êi sèng ®¹o ®øc cña x· héi ViÖt Nam
tõ truyÒn thèng ®Õn hiÖn nay. Tõ c¬ së ®ã, gãp phÇn ®a ra nh÷ng gi¶i ph¸p
®Þnh híng cho viÖc ¶nh hëng cña ®¹o ®øc PhËt gi¸o trong x· héi ViÖt
Nam hiÖn nay.
5
4. C¬ së lý luËn vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu cña luËn ¸n
C¬ së lý luËn chñ yÕu cña luËn ¸n lµ chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ
chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, nh÷ng nguyªn lý, quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c Lªnin vµ t tëng Hå ChÝ Minh, §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam vÒ t«n gi¸o. VÒ
ph¬ng ph¸p nghiªn cøu, tríc hÕt ph¶i cã th¸i ®é kh¸ch quan v× nã lµ tiªu
chuÈn sè mét ®Ó cã quan ®iÓm nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ ®èi tîng nghiªn cøu ®îc
râ rµng, chÝnh x¸c h¬n. Mét sè ph¬ng ph¸p phæ biÕn ®îc ¸p dông cho ®Ò tµi
lµ: LÞch sö vµ l«gic; ph¬ng ph¸p so s¸nh; ph¬ng ph¸p ph©n tÝch tæng hîp;
ph¬ng ph¸p thèng kª v.v...
5. Nh÷ng ®ãng gãp cña luËn ¸n
Th«ng qua viÖc gi¶i quyÕt nhiÖm vô ®Ó ®¹t môc ®Ých nh trªn, luËn ¸n
cè g¾ng ®a ra mét sè thµnh tè míi. Chóng t«i kh¸i qu¸t néi dung nghiªn cøu
®Ó x©y dùng chóng theo hÖ thèng riªng cña m×nh. Tõ ®ã, lý gi¶i vÒ sù rµng
buéc lÉn nhau gi÷a c¸c ph¹m trï gi¸o lý víi c¸c ph¹m trï ®¹o ®øc PhËt gi¸o.
Bªn c¹nh ®ã, mét sè quan niÖm, mét sè ph¹m trï ®¹o ®øc PhËt gi¸o còng cÇn
ph¶i bµn thªm. Gãp phÇn t×m ra nguyªn nh©n, ®Æc ®iÓm cña sù dung hîp vµ
¶nh hëng lÉn nhau gi÷a ®¹o ®øc PhËt gi¸o víi ®¹o ®øc ViÖt Nam tõ qu¸ khø
®Õn hiÖn ®¹i.
Kh¸i qu¸t vai trß cña ®¹o ®øc PhËt gi¸o trong viÖc dung hîp, tham gia
gi¸o dôc lèi sèng vµ ®¹o ®øc hiÖn nay. Qua ®ã, kiÕn nghÞ nh÷ng gi¶i ph¸p ®Ó
®¹o ®øc PhËt gi¸o ph¸t huy u ®iÓm, kh¾c phôc h¹n chÕ trong viÖc ¶nh hëng
®Õn ®êi sèng ®¹o ®øc cña x· héi ta hiÖn nay.
6. ý nghÜa thùc tiÔn cña luËn ¸n
KÕt qu¶ cña luËn ¸n gãp phÇn dïng lµm tµi liÖu tham kh¶o trong viÖc
nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y m«n §¹o ®øc häc. LuËn ¸n còng cã thÓ dïng lµm tµi
liÖu tham kh¶o trong viÖc gi¶ng d¹y c¸c m«n häc nh: LÞch sö triÕt häc ph¬ng
§«ng; LÞch sö t tëng ph¬ng §«ng vµ ViÖt Nam.
6
7. Giíi h¹n ®Ò tµi
Ph¹m vi cña luËn ¸n lµ tõ gãc ®é triÕt häc M¸c - Lªnin ®Ó nghiªn cøu
mét hÖ thèng ®¹o ®øc cña mét t«n gi¸o cô thÓ, du nhËp vµ ¶nh hëng ®Õn mét
nÒn ®¹o ®øc cña mét d©n téc cô thÓ. Tõ ®ã, tuy néi dung luËn ¸n cã sö dông
c¸c t liÖu, luËn cø, luËn chøng cho viÖc chuyÓn t¶i ý tëng hoÆc so s¸nh ®Ó
lµm næi bËt nh÷ng vÊn ®Ò nghiªn cøu, nhng träng t©m cña ®Ò tµi lµ tu©n thñ
theo tªn gäi cña nã.
8. KÕt cÊu cña luËn ¸n
Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn vµ danh môc tµi liÖu tham kh¶o, néi dung
cña luËn ¸n gåm 3 ch¬ng, 6 tiÕt.
7
Ch¬ng 1
§¹o §øc PhËt Gi¸o
1.1. VÞ TrÝ Cña VÊn §Ò §¹o §øc TRONG T¦ Tëng PhËt Gi¸o
Kho¶ng 600 n¨m tríc T©y lÞch (tr.TL), d©n téc Ên §é ®· chøng kiÕn
sù ra ®êi cña mét hÖ t tëng vÜ ®¹i mang tÇm vãc nh©n lo¹i. §ã lµ ®¹o PhËt.
Tr¶i qua h¬n 25 thÕ kû, t tëng cña ®¹o PhËt kh«ng nh÷ng vÉn tån t¹i, cã ¶nh
hëng réng lín trªn thÕ giíi mµ cßn ®îc mäi ngêi biÕt ®Õn nh lµ mét ph¸t
hiÖn ®Çy míi mÎ. §ã lµ ®iÓm ®¸ng lu ý vÒ PhËt gi¸o.
Kh¸c víi c¸c gi¸o chñ huyÒn tho¹i cña nhiÒu t«n gi¸o, vÞ Gi¸o chñ
s¸ng lËp ra ®¹o PhËt lµ mét nh©n vËt lÞch sö - ®ã lµ ®øc PhËt ThÝch Ca. XuÊt
ph¸t tõ viÖc nh×n thÊy nçi khæ ë ®êi, Ngµi ®i t×m con ®êng diÖt khæ cho
m×nh, cho con ngêi vµ chóng sinh nãi chung. Tõ con ®êng Êy, trong hÖ
thèng t tëng cña PhËt gi¸o cã hÖ thèng ®¹o ®øc cña nã.
1.1.1. C¬ së, nÒn t¶ng c¬ b¶n cña ®¹o ®øc PhËt gi¸o
Còng nh sù dông t©m cña c¸c häc thuyÕt kh¸c, c¸i ý nghÜa cao c¶ cña
PhËt gi¸o lµ chØ ra môc ®Ých sèng. Qua ®ã, PhËt gi¸o x¸c ®Þnh cho con ngêi
cã mét niÒm tin, mét th¸i ®é sèng, hay lµ ®i t×m vµ x¸c ®Þnh c¸i ý nghÜa ®Ých
thùc cña nh©n sinh. VËy, môc ®Ých vµ ý nghÜa cña cuéc ®êi lµ g×? Thùc ra, ®ã
chØ lµ c©u hái th«ng dông nhng ngêi ta kh«ng dÔ g× ®a ra mét c©u tr¶ lêi
cho tháa ®¸ng. Do vËy, c¸i ®iÒu ®¬n gi¶n vÜ ®¹i Êy ®· vµ vÉn xuyªn suèt c¶
lÞch sö ph¸t triÓn cña x· héi loµi ngêi.
Tõ ®ã, nãi ng¾n gän th× môc ®Ých cña PhËt gi¸o còng nh ®¹o ®øc PhËt
gi¸o lµ chØ ra con ®êng ®Ó con ngêi nãi riªng vµ chóng sinh nãi chung tù
gi¶i tho¸t. Muèn thùc hiÖn ®îc hoµi b·o Êy th× c¬ së cña ®¹o ®øc PhËt gi¸o lµ
c¸c phÈm ph¬ng tiÖn dïng con ngêi nãi riªng vµ chóng sinh nãi chung diÖt
v« minh (Avydya). §iÒu nµy, ngay trong nÒn t¶ng ®Çu tiªn cña PhËt gi¸o, hay
lµ ch©n lý lµm nÒn t¶ng thø nhÊt cña gi¸o lý PhËt gi¸o lµ "v¹n sù khæ" ®· thÓ
8
hiÖn râ. Tuy nhiªn, ®iÒu cÇn nãi thªm ë ®©y lµ: khi PhËt gi¸o cho cuéc ®êi lµ
"v¹n sù khæ" th× ®ã kh«ng ph¶i lµ c¸i nh×n bi quan mµ ®¬n thuÇn chØ lµ mét
nhËn ®Þnh th«i. Theo tinh thÇn cña PhËt gi¸o th× c¸i khæ nµy n»m ë c¸i h÷u
ng·, còng cã nghÜa lµ con ngêi b»ng ý thøc cña c¸i "Ta" hoÆc c¸i "T«i" cña
m×nh thÊy nh÷ng ®iÒu khã chÞu ®ùng Êy lµ khæ. Nh vËy, c¸i khæ ë gãc ®é nµy
nã thêng tû lÖ thuËn víi sù hiÓu biÕt. Kh¸c víi mét sè t«n gi¸o, khi nãi vÒ c¸i
khæ PhËt kh«ng coi ®ã lµ téi lçi mµ cho r»ng, do chóng sinh tõ mª lÇm (v«
minh) mµ ra. PhËt quan niÖm c¸i khæ nhÊt cña con ngêi vµ chóng sinh lµ v«
minh vµ bao giê diÖt hÕt v« minh lµ hÕt khæ. §¬ng thêi, ®Ó chèng l¹i quan
niÖm cña Bµ-la-m«n gi¸o cho con ngêi khæ v× ®Çy téi lçi nªn ph¶i t¾m níc
s«ng ®Ó röa téi, PhËt kh¼ng ®Þnh:
T¾m géi níc s«ng kh«ng röa ®îc téi lçi. NÕu mµ níc cã
thÇn lùc ®Ó röa s¹ch téi ¸c th× nh÷ng con c¸ sÊu s¸t nh©n kia ph¶i lªn
Thiªn ®µng hÕt. Níc kh«ng cã phÐp mµu tÈy röa chóng ta... Trong
tr¾ng lµ ngêi trung ng«n vµ chÝnh trùc [23, tr. 12-13].
Tõ môc ®Ých diÖt v« minh, PhËt gi¸o ®a ra vµ triÓn khai c¸c phÈm
ph¬ng tiÖn xuyªn suèt tõ tinh thÇn gi¸o lý ®Õn quan ®iÓm ®¹o ®øc. DÜ nhiªn,
ngoµi nh÷ng chuÈn mùc s¬ khai th× ®¹o ®øc cña mét häc thuyÕt nµo còng ®îc
rót ra tõ kÕt qu¶ gi¸o lý cña häc thuyÕt Êy. Tõ ®ã, tríc hÕt cã thÓ rót ra vµi
®iÓm c¬ b¶n lµm c¬ së cho ®¹o ®øc cña PhËt gi¸o.
Thø nhÊt, PhËt gi¸o ®Æt träng t©m vµo con ngêi. Con ngêi ë ®©y lµ
con ngêi hoÆc chóng sinh cô thÓ, chø kh«ng ph¶i con ngêi hoÆc chóng nãi
chung. VÒ vÊn ®Ò nµy, trong nhiÒu bµi gi¶ng cña ®øc PhËt, Ngµi thêng sö
dông ph¬ng ph¸p ®èi tho¹i trùc tiÕp, khÝch lÖ vµ chØ râ nh÷ng khiÕm khuyÕt
còng nh tr¸ch nhiÖm cña mçi ngêi mét c¸ch trùc tiÕp. Ch¼ng h¹n, khi PhËt
tr¶ lêi c©u hái cña th«n trëng Asibandhakaputta vÒ viÖc cã cÇu khÈn cho
ngêi lµm ¸c v·ng sinh lªn câi Ch thiªn ®îc kh«ng, qua tû dô cña viÖc cÇu
khÈn cho mét t¶ng ®¸ lín næi lªn mÆt níc, Ngµi kÕt luËn:
9
Còng vËy, nµy th«n trëng. Ngêi nµo s¸t sanh, lÊy cña
kh«ng cho, sèng theo tµ h¹nh trong c¸c ¸i dôc, nãi l¸o, nãi hai lìi,
nãi lêi ®éc ¸c, nãi lêi phï phiÕm, tham lam, s©n hËn, theo tµ kiÕn.
Råi quÇn chóng ®«ng ®¶o, tô tËp, tô häp l¹i, cÇu khÈn, t¸n d¬ng,
chÊp tay ®i cïng kh¾p, nãi r»ng: "mong r»ng ngêi Êy sau khi th©n
ho¹i m¹ng chung, ®îc sanh lªn thiÖn thó, thiªn giíi, câi ®êi nµy".
Nhng ngêi Êy sau khi th©n ho¹i m¹ng chung ph¶i sanh vµo câi d÷,
¸c thó, ®äa xø, ®Þa ngôc [101, tr. 313].
Nh vËy, trong nh÷ng c¸ch gi¶ng gi¶i cña ®øc PhËt, cã mét c¸ch lµ
gi¶ng trùc tiÕp vµ chØ cho ®èi tîng tù x¸c ®Þnh lÊy kÕt qu¶ do hµnh ®éng cña
m×nh g©y ra. Tõ quan ®iÓm Êy nªn gièng nh Khæng Tö, tïy theo tr×nh ®é cña
ngêi nghe mµ ThÇy gi¶i nghÜa vÒ ch÷ "nh©n", PhËt cho r»ng, do chóng sinh
v« lîng, tÝnh dôc l¹i kh¸c nhau, trÝ c¨n kh¸c nhau nªn khi thuyÕt ph¸p Ngµi
ph¶i dïng c¸c ph¬ng tiÖn kh¸c nhau, thêi ph¸p kh¸c nhau ®Ó gi¶ng gi¶i cho
phï hîp. Toµn bé nh÷ng ®iÒu cèt tö cña PhËt gi¸o, nÕu tãm t¾t th× chØ cã khæ
(Dukka), Kh«ng (viÕt hoa - Sunyata), v« thêng (Amytya), v« ng· (Anatman),
nhng sù triÓn khai cô thÓ tõng hoµn c¶nh, tõng thêi ph¸p th× kh¸c nhau, cho
nªn chóng trë thµnh phong phó...
Nãi vÒ tr¸ch nhiÖm cña chÝnh m×nh vÒ nh÷ng hµnh vi thiÖn ¸c, nh¬ bÈn
hoÆc trong s¹ch do chÝnh m×nh lµm ra, trong kinh "Ph¸p Có", ®øc PhËt d¹y:
"Lµm d÷ ë n¬i ta, mµ nhiÔm « còng bëi ta; lµm lµnh bëi ta, mµ thanh tÞnh còng
bëi ta, chø kh«ng ai cã thÓ lµm cho ai thanh tÞnh ®îc" [49, tr. 43].
Trªn con ®êng gi¶i tho¸t khái c¸i khæ ®Õn A-t¨ng-kú kiÕp (Asamkhya kiÕp kh«ng thÓ ®Õm ®îc), PhËt gi¸o d¹y con ngêi quay trë vÒ n¬ng tùa
chÝnh m×nh, trong hiÖn t¹i, t¹i n¬i ®©y víi tinh thÇn: "ChÝnh tù m×nh lµm chç
n¬ng tùa cho m×nh chø ngêi kh¸c lµm sao n¬ng ®îc? Tù m×nh khÐo tu tËp
míi ®¹t ®Õn chç n¬ng tùa nhiÖm mµu" [49, tr. 42].
10
Quan träng h¬n, tinh thÇn cña t tëng trªn ®îc kh¼ng ®Þnh trong
phÈm "Ambapµli". Sau khi gi¶ng cho §¹i ®øc µnanda vÒ quan ®iÓm "tù m×nh
lµm ngän ®Ìn cho chÝnh m×nh, h·y tù n¬ng tùa chÝnh m×nh", PhËt kÕt luËn vµ
x¸c ®Þnh nã nh lµ mét tiªu chÝ ®Ó ph©n biÖt ch©n tu vµ phµm tu:
Nµy µnanda nh÷ng ai hiÖn nay hoÆc sau khi Ta diÖt ®é, t
m×nh lµ ngän ®Ìn cho chÝnh m×nh, tù n¬ng tùa chÝnh m×nh, kh«ng
n¬ng tùa mét ®iÒu g× kh¸c, dïng Ch¸nh ph¸p lµm ngän ®Ìn, dïng
Ch¸nh ph¸p lµm chç n¬ng tùa, kh«ng n¬ng tùa mét g× kh¸c;
nh÷ng vÞ Êy, nµy µnanda, lµ nh÷ng vÞ tèi thîng trong hµng Tû kheo
cña Ta, nÕu nh÷ng vÞ Êy tha thiÕt häc hái [38, tr. 240-241].
NhÊt qu¸n víi quan ®iÓm trªn, nh÷ng lêi d¹y cuèi cïng cña ®øc PhËt
®· thÓ hiÖn râ: "Ta còng nh vÞ l¬ng y biÕt bÞnh m¸ch thuèc, uèng hay kh«ng
ch¼ng ph¶i lçi cña y s; l¹i còng nh kÎ híng ®¹o giái, chØ ngêi ®êng tèt
nghe mµ kh«ng ®i ch¼ng ph¶i lçi t¹i kÎ chØ ®êng" [99, tr. 400].
TÊt c¶ nh÷ng lêi chØ gi¸o nh trªn, viÖc x¸c ®Þnh ®Æt träng t©m vµo con
con ngêi trong ®¹o ®øc PhËt gi¸o ®· râ rµng. X¸c ®Þnh viÖc ®Æt träng t©m vµo
chÝnh con ngêi hay chóng sinh cô thÓ, gi¸o lý Nh©n qu¶ vµ thuyÕt NghiÖp
b¸o cña PhËt gi¸o x¸c ®Þnh râ con ngêi lµ chñ nh©n, lµ kÎ thõa tù cña nghiÖp.
Do vËy, nÕu c¸i khæ ph¸t sinh tõ ®ã, th× còng tõ ®ã ®Ó ph¸t sinh viÖc dËp t¾t
khæ ®au hay lµ tõ ®ã ®Ó ph¸t sinh h¹nh phóc.
Thø hai, c¬ së trùc tiÕp cña ®¹o ®øc PhËt gi¸o lµ thuyÕt NghiÖp b¸o.
§©y lµ luËt Nh©n qu¶ cña ®¹o PhËt ®îc häc thuyÕt nµy triÓn khai, ¸p dông ®Ó
nghiªn cøu s©u vµo lÜnh vùc cña ®êi sèng cña con ngêi.
§¸ng tiÕc lµ c¸c s¸ch nghiªn cøu vµ phæ biÕn vÒ PhËt gi¸o hiÖn nay
cha cã sù thèng nhÊt vÒ kh¸i niÖm "nghiÖp" (Karma), trong khi nghiÖp lµ mét
tiªu chÝ rÊt quan träng ®Ó lý gi¶i c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc còng nh hµnh vi ®¹o
®øc cña PhËt gi¸o. Qua nghiªn cøu vµ so s¸nh quan niÖm cña c¸c häc gi¶ ®Ó
th©u tãm th× nªn hiÓu nghiÖp lµ thÕ nµy: NghiÖp lµ mét kh¸i niÖm thuéc vÒ ®êi
11
sèng cña con ngêi nãi riªng vµ chóng sinh nãi chung, dïng ®Ó chØ c¸i võa ë
bªn trong, võa ë bªn c¹nh cña hµnh ®éng, lµ nh©n chøng gièng nh h×nh víi
bãng cña hµnh ®éng, ®i theo hµnh ®éng ®Ó trë thµnh kÕt qu¶ cña hµnh ®éng.
LuËt Nh©n qu¶ vµ thuyÕt NghiÖp còng kh«ng ph¶i lµ s¶n phÈm riªng
cña PhËt gi¸o mµ lµ s¶n phÈm chung cña t«n gi¸o vµ triÕt häc Ên §é. Tuy
nhiªn, tõ quan ®iÓm Trung ®¹o (Madhya marga), cña v« ng·, PhËt kh¸i qu¸t
®Ó tr×nh bµy chóng cã tÝnh hÖ thèng vµ ®Æc biÖt chó ý ®Õn "ý nghiÖp". Trong
gi¸o lý nhµ PhËt, chÝnh ý nghiÖp lµ khëi ®Çu cho tÊt c¶ c¸c nghiÖp kh¸c.
Néi dung cña nghiÖp bao qu¸t rÊt réng vÒ c¶ mÆt kh«ng gian, thêi
gian, ®Æc ®iÓm, tÝnh chÊt nªn nã rÊt phøc t¹p... C¸i quan träng ë ®©y lµ do qu¶
b¸o cña nghiÖp tõ sù vay tr¶, nã "gièng" nh lµ mét cuèn sæ ghi c«ng nî cña
ta, cho nªn chñ yÕu con ngêi hoÆc chóng sinh ph¶i t¸i sinh ®Ó tù gi¶i quyÕt
c¸i "c«ng nî", c¸i "cña nî" Êy cña m×nh. §ã lµ sù chiªu c¶m qu¶ khæ hay
síng... cña mçi con ngêi hay chóng sinh nãi chung. T tëng nµy còng na
n¸ nh Håi gi¸o khi Thîng ®Õ Allah ph¸n truyÒn: "Vµ Ta cét vµo cæ cña mçi
ngêi (quyÓn sæ) hµnh ®éng cña y, vµo ngµy Ph¸n Xö Cuèi Cïng Ta sÏ mang
mét QuyÓn sæ (®ã) ®Õn më s½n cho y ®äc" [5, tr. 549].
Tuy nhiªn, kh¸c víi nhiÒu t«n gi¸o, PhËt gi¸o kh«ng quan niÖm c¸i
"chñ nh©n" ®ã lµ linh hån, còng kh«ng quan niÖm viÖc chë lu«n c¶ c¸i "t¹ng
thøc" Êy sang mét kiÕp sèng míi. PhËt gi¸o cho r»ng, trong t¹ng thøc th× c¸i
c« ®äng, tinh tóy cña nghiÖp qu¶ trë thµnh "chñng tö" (Hrich - hiÓu chÝnh x¸c
h¬n lµ nã ®îc vÝ nh c¸i mÇm cña h¹t gièng, chø kh«ng ph¶i lµ h¹t gièng).
C¸i "mÇm" Êy ch¼ng cã tÝnh linh g× c¶, mµ dï cã linh chót Ýt còng kh«ng thÓ
gäi lµ linh hån ®îc; còng ch¼ng cã lùc lîng nµo ra ©n huÖ hay trõng ph¹t nã
c¶, ngo¹i trõ nã. C¸i "mÇm", ®ång ý lµ tõ qu¶ cña c©y cò sinh ra nhng khi nã
mäc thµnh c©y míi, kh«ng cã chuyÖn gièng y nguyªn c©y cò mµ nã chØ gièng
nh÷ng c¸i ®îc c« ®äng mµ th«i. Trong ®êi sèng míi, gÆp duyªn míi, nã sÏ c«
®äng ®Ó t¹o ta c¸i "mÇm" míi cho mét kiÕp sèng míi, cho nªn võa lµ nã l¹i
12
kh«ng ph¶i lµ nã. §ã còng lµ lÏ ®Ó PhËt gi¸o gi¶i thÝch sù kh¸c nhau rÊt phøc
t¹p cña tõng kiÕp sèng. Do nghiÖp b¸o tù m×nh lµm ra, cho nªn chÝnh m×nh bÞ
l«i cuèn vµo vßng Lôc ®¹o hay lµ ph¶i l¨n lãc triÒn miªn trong vßng sinh tö
lu©n håi, chÕt ®i sèng l¹i ®Õn A-t¨ng-kú kiÕp còng kh«ng t×m thÊy tiÕp tuyÕn
®Ó gi¶i tho¸t!
Theo lÏ ®ã, PhËt chØ ra r»ng: chØ cÇn mét chóng sinh cô thÓ nµo ®ã th×
theo thêi gian, x¬ng cña hä còng chÊt nhiÒu h¬n nói vµ níc m¾t cña hä
còng nhiÒu h¬n bèn biÓn lín! Trong phÈm "Níc m¾t" PhËt cã d¹y:
C¸i nµy lµ nhiÒu h¬n nµy c¸c Tû kheo, tøc lµ dßng níc m¾t
tu«n ch¶y, do c¸c ng¬i than v·n khãc lãc, ph¶i héi ngé víi nh÷ng
g× kh«ng a, ph¶i biÖt ly víi nh÷ng g× m×nh thÝch, khi c¸c ng¬i
ph¶i lu chuyÓn lu©n håi trong thêi gian dµi nµy, chí kh«ng ph¶i
níc trong bèn biÓn lín [100, tr. 207].
Trong c¸c phÈm "Qu¶ ®Êt", "S÷a", "C©y gËy", "Nói", "Hét c¶i", "C¸t
S«ng H»ng"..., PhËt ®· chØ ra mét c¸ch toµn diÖn cña c¸i nghiÖp vµ lu©n håi do
sù vay tr¶, cuèi cïng Ngµi kÕt luËn: "Cho ®Õn nh vËy nµy c¸c Tû kheo lµ võa
®ñ ®Ó c¸c ng¬i nhµm ch¸n, lµ võa ®ñ ®Ó c¸c ng¬i tõ bá, lµ võa ®ñ ®Ó c¸c
ng¬i gi¶i tho¸t ®èi víi tÊt c¶ c¸c hµnh" [100, tr. 208].
Nh vËy, gi¶i tho¸t còng cã nghÜa lµ tr¶ nghiÖp cò vµ kh«ng vay thªm
nghiÖp míi b¾t ®Çu tõ ý nghiÖp, khi nµo chóng sinh tr¶ hÕt nghiÖp, kh«ng
"l¹c" vµo nghiÖp, kh«ng "muéi" vµo nghiÖp th× ®îc tù do hoµn toµn.
ThuyÕt NghiÖp còng bæ sung, cô thÓ hãa cho v« thêng, v« ng· trong
®êi sèng cña chóng sinh. T tëng cña thuyÕt Duyªn khëi cïng víi kinh
"Ph¹m Vâng" (Brahmajala), kinh "DiÖu Ph¸p Liªn Hoa" ®· chØ ra r»ng, mét
hµnh ®éng dï nhá nh thÕ nµo còng ®îc ghi dÊu Ên, rung ®éng vµ ¶nh hëng
®Õn toµn vò trô. Do vËy, nÕu nh v« thêng, v« ng· t¹o cho ngêi ta cã t
tëng sèng gÊp, chôp giËt, "cê ®Õn tay th× phÊt" v× thêi c¬ hiÕm... th× nghiÖp
b¸o sÏ kiÓm tra hµnh ®éng cña hä.
13
X©y dùng thuyÕt NghiÖp, PhËt gi¸o gi¶i thÝch tÊt c¶ nh÷ng nçi b¨n
kho¨n cña ngêi ta ë ®êi. §Õn ®©y cã thÓ hiÓu c¸i "Ta" cña PhËt gi¸o mµ cô
thÓ con ngêi hay chóng sinh riªng biÖt thùc chÊt lµ s¶n phÈm cña hµnh ®éng
hay lµ c¸i nghiÖp, nã lang thang trong vßng Lôc ®¹o cña lu©n håi sinh tö, nã
còng ch¼ng cã chç nµo ®Ó ®i vµ vÒ c¶. Tõ viÖc cho con ngêi hay chóng sinh
chÝnh lµ nghiÖp b¸o ®îc thÓ hiÖn tõ hµnh, cho nªn con ngêi cña PhËt gi¸o lµ
con ngêi cña hµnh ®éng vµ ®iÒu nµy kh¸c h¼n víi con ngêi cña nhiÒu häc
thuyÕt kh¸c.
Quan ®iÓm vÒ nghiÖp cña PhËt gi¸o còng kh¸c víi mét sè t«n gi¸o Ên
§é ë chç: hä cho c¸i nghiÖp nh lµ c¸i g× ®Ì nÆng suèt mét ®êi ngêi, nh lµ
mét thø ®Þnh mÖnh th× PhËt gi¸o chÊp nhËn nghiÖp qu¸ khø vµ hiÖn t¹i, cßn
t¬ng lai tïy thuéc vµo ta. Quan ®iÓm nµy cña PhËt gi¸o xuÊt ph¸t tõ v« ng·,
v« lîng tíng, bëi v× nÕu sù vËt hiÖn tîng cã ng· tíng cøng nh¾c th× chóng
kh«ng thÓ thay ®æi ®îc. Nh vËy, c¸i g× tríc kia ta lµm ¸c, nay tõ bá nã vµ
kh«ng chÊp vµo hµnh vi Êy n÷a míi lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt ®Ó gi¶i tho¸t.
Trong phÈm "Vá èc", PhËt ®· tr¶ lêi c¶ mét ®o¹n dµi cho Asibandhakaputta,
mét ®Ö tö cña ph¸i Ni-kiÒn-tö (Nirgrantha) vÒ Ngò dôc (s¸t sanh, lÊy cña
kh«ng cho...), ®ång thêi còng söa sai cho c¸ch hiÓu chÊp ng· cña häc ph¸i Êy
(PhËt vÝ t tëng cña hä bÞ giam trong vá èc). Cuèi cïng, Ngµi kÕt luËn:
VÝ nh, nµy th«n trëng, mét ngêi lùc sÜ thæi tï vµ (b»ng vá èc), víi Ýt
mÖt nhäc lµm cho bèn ph¬ng ®îc biÕt. Còng vËy, nµy th«n trëng, tu tËp x¶
t©m gi¶i tho¸t nh vËy, lµm cho t¨ng trëng nh vËy, phµm nghiÖp lµm cã h¹n
lîng. ë ®©y, sÏ kh«ng cßn d tµn; ë ®©y sÏ kh«ng cßn tån t¹i [101, tr. 323].
Môc ®Ých thiÕt thùc vµ tríc m¾t cña thuyÕt NghiÖp lµ PhËt gi¸o mong
muèn ai ai còng ph¶i lµm thiÖn, tr¸nh ®iÒu ¸c vµ thuyÕt NghiÖp ®¸nh gi¸ ®¹o
®øc cña hµnh ®éng, ®ång thêi còng cho thÊy sù nghiªm kh¾c cña luËt Nh©n
qu¶. Do vËy, thuyÕt NghiÖp cña PhËt gi¸o liªn quan trùc tiÕp ®Õn hÖ thèng ®¹o
®øc còng nh c¸c chuÈn mùc, hµnh vi cña ®¹o ®øc PhËt gi¸o.
14
Thø ba, PhËt gi¸o x©y dùng ®¹o ®øc trªn nÒn t¶ng cña triÕt lý v« ng·
(Anatman). V« ng· lµ ph¹m trï ®¬ng thêi ®îc PhËt dïng theo quan ®iÓm
Trung ®¹o ®Ó kh«ng c«ng nhËn t tëng cho r»ng cã h÷u ng· vµ v« ng· mét
c¸ch cøng nh¾c, cùc ®oan cña Bµ-la-m«n gi¸o cïng nh÷ng häc thuyÕt chèng
Bµ-la-m«n gi¸o. PhËt dïng thuyÕt V« thêng (Amitya) vµ nhÊt lµ V« ng· còng
lµ ®Ó kh«ng c«ng nhËn quan niÖm cña c¸c häc thuyÕt kh¸c cho cã linh hån
(Jiva, Atman, Purusa...) hoÆc kh«ng cã linh hån vµ linh hån bÊt tö.
Theo PhËt gi¸o, v« ng· kh«ng chØ bã hÑp trong c¸i "Ta" cña con
ngêi, cña t«i, cña anh mµ lµ kh«ng cã c¸i ng· tuyÖt ®èi ë tÊt c¶ c¸c sù vËt,
hiÖn tîng cña vò trô nãi chung. V« ng· kh«ng nh÷ng lµ v« ng· ë tÊt c¶ c¸c
sù vËt, hiÖn tîng mµ cô thÓ cßn v« ng· c¶ kh«ng gian, thêi gian, ph¸p vµ
v« lîng nghÜa. T tëng nµy n»m trong kinh "§¹i thõa v« lîng nghÜa" vµ
c¸c kinh kh¸c...
§iÓm cÇn khai th¸c lµ tõ "v« ng·" nªn sù vËt, hiÖn tîng cã v« lîng
tíng. NÕu sù vËt, hiÖn tîng chØ cã mét tíng th× kh«ng thÓ nµo sinh ra
tíng kh¸c chø ®õng nãi lµ v« lîng tíng. Ngay c¶ nhËn thøc cña chóng ta
còng v« tíng nªn chóng ta míi cã thÓ nhí l¹i qu¸ khø vµ hiÓu biÕt thªm
nh÷ng c¸i míi. B¶n th©n nghiÖp còng v« lîng tíng nªn chóng sinh míi tu
®Ó chuyÓn nghiÖp. Nh vËy, c¸i tõ c¸i v« tù tÝnh Êy nªn vÒ ®¹o ®øc, ngêi ta
míi cã thÓ tu ®Ó chuyÓn tõ ¸c thµnh thiÖn, tõ v« minh ®Õn gi¸c ngé.
ThuyÕt V« ng· lµ mét nh©n tè hÕt søc quan träng vµ chiÕm vÞ trÝ ®Æc
biÖt trong gi¸o lý PhËt gi¸o. B¶n th©n c¸i "ng·" còng chØ lµ mét thø "nh·n
hiÖu" d¸n lªn mét sù hiÖn h÷u liªn tôc mµ th«i. VÒ nhËn thøc, ngêi nµo cµng
v« ng· bao nhiªu th× cµng nh×n thÊy c¸i ng· cña ngêi kh¸c chÝnh x¸c bÊy
nhiªu. PhËt d¹y r»ng, hµnh gi¶ nãi chung ph¶i lu«n nh×n mäi vËt, mäi hiÖn
tîng b»ng con m¾t v« ng·. Còng tõ c¸i nh×n v« ng· nh thÕ hµnh gi¶ míi cã
thÓ qu¸n ®îc lÏ Kh«ng cña v¹n vËt ®Ó tõng bíc diÖt khæ, còng cã nghÜa lµ
tõng bíc ®Ó gi¶i tho¸t.
15
Tõ ý nghÜa vµ ®Æc ®iÓm cña v« ng· nh trªn nªn PhËt gi¸o cho r»ng, v«
ng· còng chÝnh lµ NiÕt Bµn vËy. V« ng· còng gãp phÇn ®Æc biÖt lµm c¬ së lý
luËn ®Ó PhËt gi¸o x©y dùng t tëng ®¹o ®øc cïng víi viÖc gi¶i tho¸t cho con
ngêi vµ chóng sinh nãi chung. Bªn c¹nh ®ã, triÕt lý vÒ v« ng· lµ tiªu chÝ rÊt
quan träng ®Ó ph©n biÖt ®¹o ®øc PhËt gi¸o víi nh÷ng hÖ thèng ®¹o ®øc kh¸c.
Thø t, tinh thÇn cña bi, trÝ, dòng. Tríc hÕt, xuÊt ph¸t tõ viÖc diÖt v«
minh nªn c¸i "bi" theo tinh thÇn PhËt gi¸o nã réng vµ s¸ng suèt ®Õn v« lîng,
do ®ã nã cã ®Æc ®iÓm riªng vµ cµng kh«ng ph¶i lµ bi lôy theo tinh thÇn cña
tham ¸i chÊp ng·. Trªn con ®êng lo¹i bá c¸i khæ, c¸i "bi" cña PhËt gi¸o g¾n
liÒn víi trÝ. C¸i "trÝ" (trÝ tuÖ - Praijna) cña PhËt gi¸o ®îc xuÊt ph¸t tõ Ch¸nh
kiÕn, trong nµy bao gåm c¶ Ch¸nh t duy, nãi ®¬n gi¶n lµ nh×n sù vËt, hiÖn
tîng, kÓ c¶ b¶n th©n m×nh cho râ vµ suy nghÜ vÒ chóng cho ®óng víi tinh
thÇn v« ng·. Do ®ã, Ch¸nh kiÕn lµ mét ph¸p lu«n dÉn ®Çu c¸c ph¸p hµnh. LÊy
®ã lµ c¨n b¶n th× trªn con ®êng diÖt khæ, tríc hÕt hµnh gi¶ ph¶i nhËn râ thùc
tr¹ng cña c¸i khæ cïng nguyªn nh©n g©y ra nã ®Ó nhËn ch©n ra con ®êng lo¹i
bá nã. Víi ý nghÜa nh vËy nªn thiÕu Ch¸nh kiÕn th× hµnh gi¶ sÏ ®i chÖch con
®êng gi¶i tho¸t. Tõ ®ã, PhËt gi¸o lu«n ®øng v÷ng trªn hai ch©n: tõ bi vµ trÝ
tuÖ. Trong mèi quan hÖ nµy, PhËt gi¸o cho r»ng, trÝ tuÖ mµ kh«ng cã tõ bi lµ
trÝ tuÖ ®iªu x¶o, cßn tõ bi mµ kh«ng cã trÝ tuÖ lµ tõ bi mï lßa, cho nªn PhËt
gi¸o lu«n quý träng nh÷ng thiÖn nam, tÝn n÷, quý träng nh÷ng ngêi thiÖn trÝ
thøc. Víi con ngêi cña PhËt gi¸o, bi vµ trÝ ph¶i g¾n liÒn víi dòng. C¸i "dòng"
cña PhËt gi¸o kh«ng chØ lµ sù bÊt thèi chuyÓn trªn con ®êng gi¶i tho¸t, mµ
cßn lµ sù chiÕn th¾ng mäi thø víi tinh thÇn "sù sù v« ng¹i", kÓ c¶ chiÕn th¾ng
b¶n th©n m×nh. Theo PhËt, chiÕn th¾ng oanh liÖt nhÊt lµ tù chiÕn th¾ng lÊy
m×nh vµ Ngµi d¹y: "Th¾ng ngµn qu©n giÆc ë chiÕn trêng ch¼ng b»ng ngêi tù
th¾ng. Ngêi tù th¾ng lµ chiÕn sÜ oanh liÖt nhÊt" [49, tr. 32].
Bi, trÝ, dòng lµ ba ph¹m trï cã mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau,
bi ph¶i cÇn trÝ soi s¸ng, trÝ ph¶i cÇn dòng ®Ó cã nghÞ lùc chÞu ®ùng vµ vît
16
mäi chíng duyªn nghÞch c¶nh. Ngîc l¹i, dòng còng cÇn trÝ ®Ó cã hµnh ®éng
s¸ng suèt vµ hµnh ®éng Êy dùa trªn nÒn t¶ng cña tõ bi. Theo PhËt, ngêi tu
h¹nh Bå T¸t ph¶i lÊy tõ bi lµm gèc vµ tõ bi còng lµ c¸i t©m cña PhËt gi¸o - c¸i
t©m ®Ó xãa bá mäi sù khæ ®au cho m×nh vµ cho chóng sinh. Bµn vÒ vÊn ®Ò
nµy, Matthieu Ricard nguyªn lµ mét tiÕn sÜ sinh vËt häc t¹i ViÖn Pasteur Paris,
sau nµy trë thµnh mét nhµ s T©y T¹ng ®· nhËn xÐt:
PhËt gi¸o phèi hîp kiÕn thøc vÒ sù vËn hµnh cña T©m - rÊt
nhiÒu b¶n v¨n ®Ò cËp ®Õn viÖc nµy - vµ vÒ b¶n thÓ cña T©m. HiÓu
®îc ®iÒu nµy sÏ gi¶i phãng con ngêi khái sù rµng buéc cña c¸i
T«i. Ph¬ng c¸ch ¸p dông rÊt h÷u hiÖu vµ ®a d¹ng. Ngêi ta t×m
c¸ch kh¾c chÕ nh÷ng t×nh c¶m sai l¹c: qu¸n tõ bi tríc sù nãng giËn,
qu¸n thiÓu dôc tríc sù ham muèn vµ nghÜ ®Õn nh©n qu¶ nÕu mÊt
s¸ng suèt trong hµnh ®éng. HËn thï chØ ®a ®Õn hËn thï, lÞch sö loµi
ngêi vµ c¸c quèc gia ®· chøng minh lµ hËn thï kh«ng bao giê gi¶i
quyÕt ®îc bÊt kú mét sù xung ®ét nµo [75, tr. 53].
Nh vËy, bi, trÝ, dòng lµ ba ®iÓm cÇn thiÕt cho viÖc gi¶i tho¸t còng nh
tinh thÇn ®¹o ®øc cña PhËt gi¸o, chóng còng liªn quan ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò sÏ
®îc bµn tiÕp theo. TÊt c¶ nh÷ng vÊn ®Ò trªn cßn ®îc PhËt gi¸o ®Æt trªn c¬ së
cña gi¸o lý Duyªn khëi (Paticcasamupp©da) vµ ®©y lµ c¸i ®Æc trng cña PhËt
gi¸o. ThuyÕt Duyªn khëi nãi râ sù t¬ng quan, t¬ng duyªn cña tÊt c¶ c¸c
hiÖn tîng t©m lý vµ vËt lý. Theo PhËt, tÊt c¶ c¸c ph¸p ®Òu kh«ng cã tù tÝnh,
do nh©n duyªn sinh, hay lµ "v¹n ph¸p thÞ nh©n duyªn". Do vËy, nÕu mäi vËt,
mäi hiÖn tîng do nh©n duyªn sinh th× còng tõ nh©n duyªn mµ diÖt, cho nªn
con ngêi chØ æn ®Þnh khi nµo thÓ hiÖn ®îc sù hßa hîp gi÷a c¸i bªn trong cña
m×nh víi hoµn c¶nh bªn ngoµi.
Mét vÊn ®Ò thiÕt yÕu n÷a cÇn ph¶i ®Æt ra lµ c¸i t©m cña con ngêi.
Nh×n chung cã mét chç gièng nhau vÒ quan ®iÓm lµm c¬ së cho ®¹o ®øc PhËt
gi¸o vµ c¸c nÒn ®¹o ®øc kh¸c lµ ë nh©n tÝnh, nã lµ l¬ng t©m cña con ngêi. ë
gãc ®é ®¹o ®øc mµ nãi, nÕu nh biÕt mét hµnh ®éng tuyÖt ®èi tèt lµ chuyÖn rÊt
17
khã nhng ngêi ta kh«ng thÓ chèi c·i ®îc lµ cã nh÷ng hµnh ®éng tuyÖt ®èi
xÊu. §iÓm ph©n biÖt Êy xuÊt ph¸t tõ c¸i t©m - c¸i t©m ë ®©y kh«ng ph¶i lµ
"duy t©m" mµ lµ c¸i ®¹o ®øc, c¸i lßng tr¾c Èn cña con ngêi, cßn c¸i t©m ®îc
h×nh thµnh nh thÕ nµo l¹i lµ chuyÖn kh¸c. Do vËy, c¸i t©m Êy lµ c¸i xuÊt ph¸t
cho lêi nãi vµ hµnh ®éng cña tõng c¸ nh©n cô thÓ vµ nãi bao qu¸t h¬n nh
F. Engels ®· nhËn xÐt "lµ kh«ng thÓ tr¸nh ®îc lµ tÊt c¶ nh÷ng c¸i g× thóc ®Èy
con ngêi ho¹t ®éng ®Òu ph¶i th«ng qua ®Çu ãc con ngêi" [63, tr. 384].
Nh vËy, cã thÓ nãi c¸i t©m lµ c¬ së quan träng nÕu nh kh«ng ph¶i lµ c¬
së quan träng nhÊt cña ®¹o ®øc. XuÊt ph¸t tõ c¸i ®¬n gi¶n vÜ ®¹i Êy, cho nªn:
"ChÝnh v× vËy ®¹o ®øc kh«ng ph¶i lµ c¸i g× phøc t¹p, nã kh«ng ®ßi hái mét
kh¶ n¨ng ®Æc biÖt nµo mµ chung quy chØ lµ thÕ nµy th«i: giµnh l¹i c¸i t©m cña
m×nh - chØ thÕ th«i nhng còng lµ mªnh m«ng, bao la" [75, tr. 106].
ChÝnh tõ c¸i c¬ së kh«ng thÓ bá qua cña ®¹o ®øc lµ c¸i t©m nªn M¹nh
tö cho r»ng, khi ngêi ta mÊt con gµ, con chã th× biÕt ®i t×m kiÕm, cßn khi mÊt
c¸i t©m th× kh«ng biÕt ®i t×m kiÕm. V× ®¹o ®øc ®îc thÓ hiÖn râ rµng trong
quan hÖ giao tiÕp trùc tiÕp gi÷a con ngêi vµ con ngêi, gi÷a con ngêi vµ con
vËt nªn tõ ®ã, lßng kh«ng nì cña M¹nh tö ®· gÆp t×nh th¬ng cña J. Rousseau
(1712-1778) vµ c¸c vÞ ®Òu thÊy r»ng: §ã lµ tiÕng kªu xao xuyÕn - trçi dËy vµ
th¬ng c¶m - kh«ng ngõng thèt lªn kh¾p n¬i trªn ®êi nµy, ë bÊt kú ®Þa ®iÓm
vµ thêi gian nµo, víi bÊt kú ng«n ng÷ nµo, ®ã lµ tiÕng kªu xao xuyÕn tríc
nh÷ng ®e däa ngêi kh¸c [75, tr. 123].
Nh vËy, ®iÓm xuÊt ph¸t cña ®¹o ®øc lµ l¬ng t©m cña con ngêi. Tõ
®ã, cã mét ®iÒu cÇn nãi thªm r»ng, nÕu kh«ng xuÊt ph¸t tõ c¬ së ®ã th× kh«ng
thÓ gi¶i thÝch tháa ®¸ng ®îc nh÷ng hiÖn tîng, ch¼ng h¹n t¹i sao trong hoµn
c¶nh "miÕng c¬m xÎ nöa ch¨n sui ®¾p cïng" ngêi ta l¹i cã t×nh c¶m ®¹o ®øc
tèt, cßn khi ®êi sèng vËt chÊt ph¸t triÓn ®Õn tèc ®é tªn löa vò trô th× ®êi sèng
t©m linh chØ lµ tèc ®é cña chiÕc xe bß kÐo.
Tõ c¬ së thiÕt thùc cho ®¹o ®øc lµ l¬ng t©m cña con ngêi nªn PhËt
gi¸o chØ th¼ng c¸i ®iÓm trùc tiÕp ®Ó xuÊt ph¸t nh÷ng hµnh vi ®¹o ®øc. §ã lµ,
18
lßng biÕt hæ thÑn. §©y còng lµ mét trong nh÷ng tiªu chÝ ®Ó ph©n biÖt gi÷a con
ngêi vµ con vËt. MÆt kh¸c, vÊn ®Ò vÒ hæ thÑn cßn lµ ®iÓm hÑn mµ nhiÒu nÒn
®¹o ®øc, nhiÒu quan niÖm ®¹o ®øc ®· gÆp nhau, nãi gÇn h¬n lµ ®¹o ®øc Nho
gi¸o vµ PhËt gi¸o, bëi v× hÇu nh c¸c hÖ thèng ®¹o ®øc ®Òu kh«ng thÓ bá qua
viÖc ph¶i bµn ®Õn nã. Hæ thÑn ®èi víi quan niÖm cña PhËt gi¸o lµ mét thø
kh«ng cã h¹nh phóc v× nã mang nî, mµ mãn nî nµy xuÊt ph¸t tõ t©m. PhËt
gi¸o cho nh÷ng ngêi kh«ng biÕt hæ thÑn, nhÊt lµ nh÷ng ngêi cã ý thøc mµ
kh«ng biÕt hæ thÑn lµ "v« tµm" hay kh«ng cã "tµm quý". C¶ Nho gi¸o vµ PhËt
gi¸o ®Òu cho r»ng, con ngêi kh«ng cã "tµm quý" th× kh«ng h¬n g× sóc vËt.
§øc PhËt ®· nhiÒu lÇn ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò hæ thÑn ë nh÷ng gãc ®é kh¸c nhau
trong c¸c bµi gi¶ng cña Ngµi. Ngay trong mèi quan hÖ gi÷a th©n, khÈu, ý, ®Ó
t¹o nghiÖp, PhËt ®· thÊy râ c¸i nguy h¹i khi ngêi ta kh«ng biÕt hæ thÑn tõ
khÈu, v× nã lµ hµnh ®éng trùc tiÕp tõ t©m nªn Ngµi d¹y La-hÇu-la (R·hula,
hiÓu ®¬n gi¶n lµ Ngµi d¹y con) r»ng:
§èi víi ngêi nãi dèi kh«ng biÕt hæ thÑn, Nh Lai nãi,
kh«ng cã ®iÒu téi lçi xÊu xa nµo mµ ngêi Êy cã thÓ kh«ng lµm. Do
®ã, La-hÇu-la, con ph¶i cè g¾ng lËp t©m: dï trong lóc ch¬i ®ïa t«i
còng kh«ng nãi dèi (chÝnh x¸c lµ dï nãi ®Ó mµ ch¬i, nãi b«ng ®ïa
th× còng kh«ng nªn nãi dèi - chóng t«i ®Ýnh chÝnh) [92, tr. 133].
Nãi vÒ viÖc biÕt hæ thÑn, ngay trong lêi d¹y cuèi cïng cña ®øc PhËt,
Ngµi còng kh«ng quªn ®Ò cËp nã th× còng ®ñ thÊy nã quan träng nh thÕ nµo:
Sù hæ thÑn lµ phôc søc ®Ñp nhÊt trong mäi thø phôc søc. Nh
c¸i mãc s¾t, sù hæ thÑn cã n¨ng lùc chÕ ngù mäi thø phi ph¸p cña con
ngêi. ThÕ nªn c¸c thÇy Tú kheo, h·y lu«n lu«n biÕt hæ thÑn, sØ nhôc,
®õng bao giê, dÇu chØ t¹m thêi mµ th«i, ®îc phÐp quªn mÊt ®øc tÝnh
Êy. MÊt hæ thÑn lµ mÊt c«ng ®øc. Cã hæ thÑn lµ cã thiÖn ph¸p, kh«ng
cã hæ thÑn th× kh«ng kh¸c g× cÇm thó [26, tr. 124-125].
19
TÊt c¶ nh÷ng c¬ së nh trªn võa ®ãng vai trß lµ nÒn t¶ng, võa më
®êng cho hÖ thèng ®¹o ®øc cña PhËt gi¸o. Còng nh nhiÒu hÖ thèng ®¹o ®øc
kh¸c, PhËt gi¸o x©y dùng hÖ thèng ®¹o ®øc nh»m môc tiªu lµ h¹nh phóc cho
con ngêi. Tuy nhiªn, kh¸c víi mét sè t«n gi¸o, quan ®iÓm cña PhËt gi¸o lµ
x©y dùng h¹nh phóc cho con ngêi t¹i câi ®êi nµy, ®ång thêi h¹nh phóc còng
chØ lµ ph¬ng tiÖn chñ yÕu ®Ó chóng sinh tù gi¶i tho¸t. Tõ ®ã, vÊn ®Ò cô thÓ vµ
®Æc ®iÓm cña ®¹o ®øc PhËt gi¸o sÏ ph¶i ®îc bµn tiÕp.
1.1.2. Vai trß cña ®¹o ®øc PhËt gi¸o trong t tëng PhËt gi¸o
Qua viÖc nhËn xÐt chung th× cã mét vÊn ®Ò quan träng cÇn ph¶i ®Æt ra
lµ: dï lý gi¶i vÒ vò trô, nh©n sinh dµi ng¾n, cao thÊp nh thÕ nµo th× rót côc,
c¸c t tëng t«n gi¸o vµ triÕt häc còng kh«ng trèn tr¸nh ®îc viÖc ph¶i tr¶ lêi
mét c©u hái lín vµ thiÕt thùc cña toµn nh©n lo¹i. §ã lµ, con ngêi khi chÕt cã
ph¶i lµ chÕt h¼n hay kh«ng? §©y lµ mét c©u hái nghiªm tóc vµ nã cßn thiÕt
thùc h¬n c¶ c©u hái con ngêi tõ ®©u ®Õn.
Nh×n chung, cã häc thuyÕt tr¶ lêi lµ con ngêi (c¸i "Ta") chÕt lµ chÕt
h¼n, chÕt thùc sù, cã häc thuyÕt tr¶ lêi lµ kh«ng v× cßn linh hån bÊt tö. Tïy theo
sù tr¶ lêi c©u hái trªn mµ c¸c häc thuyÕt cã sù gi¶i quyÕt kh¸c nhau vÒ ®¹o ®øc,
còng nh ý nghÜa ®Ých thùc cña nh©n sinh. HÇu hÕt c¸c t«n gi¸o ®Òu c«ng nhËn
cã linh hån bÊt tö vµ ®iÒu nµy ®ãng vai trß lµ søc m¹nh ®Ó hä dùa vµo ®ã lµm c¬
së trong viÖc gi¸o dôc con ngêi. §ã lµ ®iÓm ®¸ng chó ý víi t«n gi¸o. Theo
quan ®iÓm cña Trung ®¹o, PhËt tr¶ lêi c©u hái trªn lµ Kh«ng (con ngêi kh«ng
chÕt h¼n mµ còng kh«ng kh«ng), tõ c¬ së cña huyÔn hiÖn, huyÔn diÖt, nãi chung
lµ huyÔn hãa - "huyÔn" (M©y© - ¶o väng, kh«ng cã thùc). Khi tr¶ lêi lµ Kh«ng,
toµn bé gi¸o lý PhËt gi¸o chñ yÕu lµ nh»m vµo con ngêi cô thÓ, chÝnh x¸c lµ
biÖt nghiÖp cña ngêi ®ã. Con ngêi cô thÓ kh«ng thÓ trèn tr¸nh, chia sÎ c¸i
nghiÖp cña m×nh cho ngêi kh¸c ®îc, dï ®ã lµ nh÷ng ngêi h¶o t©m víi m×nh,
hoÆc lµ ruét thÞt cña m×nh. Tõ ®ã, cïng víi sù lý gi¶i vÒ vò trô, nh©n sinh, PhËt
gi¸o rót ra hÖ qu¶ cña chóng ®Ó x©y dùng mét hÖ thèng ®¹o ®øc.
20
Tõ c¬ së trªn, gi¸o lý PhËt gi¸o nhÊn rÊt m¹nh vµo vÊn ®Ò ®¹o ®øc, cho
nªn cã thÓ gäi ®ã lµ mét häc thuyÕt vÒ ®¹o ®øc. Nh vËy, ®¹o ®øc lµ nÒn t¶ng
quan träng vµ thiÕt thùc trong hÖ thèng gi¸o lý PhËt gi¸o. Víi tÇm quan träng
cña ®¹o ®øc nh thÕ nªn ®¬ng thêi ®øc PhËt ®· chØ râ: Mïi h¬ng cña c¸c
loµi hoa, hoa chiªn ®µn, hoa da-giµ-la, hoa m¹c-ly kh«ng thÓ bay ngîc giã,
chØ cã mïi h¬ng cña ngêi ®øc h¹nh ch©n chÝnh, tuy ngîc giã vÉn bay kh¾p
mu«n ph¬ng [49, tr. 23].
Th©u tãm th× ®¹o ®øc PhËt gi¸o dùa trªn c¸c phÈm ph¬ng tiÖn chñ
yÕu vµ cô thÓ trong sù nghiÖp gi¶i tho¸t. §ã lµ Giíi (S×la), §Þnh (Samadhi),
TuÖ (Prajn©) vµ trÝ tuÖ cïng tét lµ B¸t-nh·-ba-la-mËt-da (Prajn© pµramitµ) ®îc
tîng trng b»ng con thuyÒn kh«ng ®¸y. Chóng ®îc soi s¸ng bëi lý Duyªn
khëi, Tø §Õ, nh©n qu¶, lu©n håi, v« thêng, v« ng· v.v... Trong ba phÈm còng
lµ ba m«n häc nµy th× Giíi häc ®îc coi lµ m«n häc ®Çu tiªn vµ ®¹o ®øc chñ
yÕu n»m ë ®©y. Néi dung, vai trß vµ tÝnh chÊt cña giíi trong ®¹o ®øc PhËt gi¸o
cã mét sè ®iÓm cÇn quan t©m nh sau:
Thø nhÊt, c¸c kh¸i niÖm c¬ b¶n vµ sù h×nh thµnh cña giíi. C«ng b»ng
mµ nãi, viÖc gi÷ Giíi luËt lµ tiªu chuÈn ®Çu tiªn trong viÖc thùc hµnh ®¹o ®øc
cña tÊt c¶ c¸c t«n gi¸o, trong viÖc thùc hiÖn cña tÊt c¶ c¸c thÓ chÕ kh¸c chø
kh«ng riªng g× PhËt gi¸o, cho nªn chç kh¸c nhau chØ lµ tÝnh chÊt vµ tªn gäi
cña nã mµ th«i. Quan niÖm vµ néi dung vÒ giíi cña PhËt gi¸o cã khÝa c¹nh
riªng vµ sÏ ®îc bµn cô thÓ. Giíi cña PhËt gi¸o tríc hÕt lµ giíi cÊm, giíi luËt
lµ nh÷ng ®iÒu r¨n mµ PhËt tö t¹i gia hoÆc PhËt tö xuÊt gia ph¶i theo. PhËt tö t¹i
gia (¦u bµ t¾c-Upasaka, nam; ¦u bµ di-Upasika, n÷), PhËt tö xuÊt gia (KhÊt
sÜ, Tû kheo-Bikhsu cßn gäi lµ T¨ng, nam tu sÜ; Bhiksuni, Tû kheo ni, Ni, n÷ tu
sÜ). Do vËy, tïy theo thø bËc tu hµnh, nhÊt lµ c¸c PhËt tö xuÊt gia mµ cã quy
®Þnh riªng vÒ Giíi luËt (BiÖt gi¶i tho¸t-Patimokkha). Theo nguyªn t¾c, vÞ nµo
cµng tiÕn tu th× Giíi luËt dµnh cho cµng nhiÒu, Giíi luËt dµnh cho n÷ nhiÒu
h¬n nam, bëi v× n÷ giíi cã vai trß vµ ®Æc ®iÓm riªng. C¸c vÞ tu ®Õn mét møc
- Xem thêm -