1
TRƯỜNG THPT PHAN BỘI CHÂU
SKKN ( năm học 2004-2005)
MOÄT VAØI KINH NGHIEÄM VEÀ PHÖÔNG PHAÙP GIAÛNG DAÏY PHAÀN
BAØI TAÄP DI TRUYEÀN QUAÀN THEÅ VAØ TOÅ HÔÏP XAÙC SUAÁT SINH
HOÏC 12 BAN CÔ BAÛN
PHAÀN I:
LYÙ DO CHOÏN ÑEÀ TAØI
Trong chöông trình sinh hoïc 12 caûi caùch, phaàn toaùn quaàn theå laø raát
môùi meû ñoái vôùi hoïc sinh .Vì trong chöông trình chæ trang bò lyù thuyeát
khoâng coù tieát reøn luyeän baøi taäp, ngay caû trong saùch baøi taäp sinh hoïc 12
daïng toaùn quaàn theå töï phoái cuõng nhö quaàn theå giao phoái khoâng coù moät
baøi toaùn naøo .
Tuy nhieân trong nhöõng naêm gaàn ñaây, phaàøn toaùn quaàn theå boä giaùo duïc
- ñaøo taïo thöôøng hay ra ñeå thi toát nghieäp, thi ñaïi hoïc, thi hoïc sinh gioûi caùc
caáp do ñoù hoïc sinh raát deã bò luùng tuùng khi laøm nhöõng baøi taäp naøy ñaëc bieät
ñoái vôùi ñoái töôïng hoïc sinh ôû caùc tröôøng trung hoïc phoå thoâng baùn coâng,
phaàn lôùn hoïc sinh coù hoïc löïc trung bình yeáu thì coâng vieäc giaùo vieân höôùng
daãn giaûi baøi taäp voâ cuøng vaát vaû nhöng hieäu quaû laïi ñaït ñöôïc khoâng cao.
Nhieàu hoïc sinh vaän duïng lyù thuyeát ñeå giaûi baøi taäp moät caùch mô hoà, laøm
moø, khoâng coù cô sôû khoa hoïc, hoaëc giaûi ñeå ñoái phoù vôùi thaày coâ giaùo maø
khoâng hieåu ñöôïc cô sôû sinh hoïc cuûa baøi toaùn . Ñeå laøm roõ nhöõng ñieåm caàn
löu yù trong quaù trình giaûi baøi taäp, hoïc sinh yeân taâm,töï tin hôn trong quaù
trình laøm baøi, qua quaù trình tìm hieåu tham khaûo, baûn thaân toâi maïnh daïn
ñöa ra 1 soá kinh nghieäm veà giaûng daïy phaàn baøi taäp (quaàn theå töï phoái) vaø
quaàn theå giao phoái cho hoïc sinh yeáu ôû tröôøng THPT. Maëc duø ñaõ coù nhieàu
coá gaéng song chaéc chaén coù nhieàu thieáu soùt ,raát mong ñöôïc söï goùp yù chaân
tình cuûa caùc baïn ñoàng nghieäp
Giáo viên : Trần Trọng Phường
2
TRƯỜNG THPT PHAN BỘI CHÂU
SKKN ( năm học 2004-2005)
PHAÀN II –NOÄI DUNG
A.NHÖÕNG DAÏNG BAØI TAÄP ÔÛ QUAÀN THEÅ TÖÏ PHOÁI
1/ Cô sôû khoa hoïc.
Phaàn baøi taäp quaàn theå töï phoái (chöông IV:öùng duïng di truyeàn hoïc
vaøo choïn gioáng SGK12) laø daïng baøi taäp hoaøn toaøn môùi, ñoøi hoûi hoïc sinh
phaûi vaâïn duïng lyù thuyeát ñeå giaûi baøi taäp. Trong khi ñoù hoïc sinh, nhaát laø
hoïc sinh yếu, kém nhaän thöùc veà lyù thuyeát chöa vöõng (phaàn di truyeàn hoïc
raát mô hoà), chính vì vaäy phaûi coù moät soá kinh nghieäm ñeå giaûng loaïi baøi taäp
naøy cho hoïc sinh deã hieåu, deã nhôù, deã vaän duïng vaø phaùt huy ñöôïc khaû
naêng töï ñoäc laäp suy nghó cuûa mình trong quaù trình lónh hoäi tri thöùc.
2/ Noäi dung cuï theå.
2.1 Kinh nghieäm giaûng daïy phaàn baøi taäp quaàn theå töï phoái:
* Tröôùc khi giaûng baøi taäp phaàn naøy yeâu caàu hoïc sinh naém vöõng lyù
thuyeát:khaùi nieäm quaàn theå giao phoái, quaàn theå töï phoái, theå ñoàng hôïp
troäi,
theå ñoàng hôïp laën, theå dò hôïp, kieåu gen, kieåu hình, alen, kieán thöùc di
truyeàn .Trong ñoù caàn löu yù nhaát laø: theå dò hôïp vaø theå ñoàng hôïp
* Vaän duïng lyù thuyeát treân ñeå giaûi moät vaøi daïng baøi taäp veà quaàn theå
töï phoái
2.2 Caùc phöông phaùp giaûi
. Moät soá qui öôùc
Neáu goïi x: laø tæ leä caù theå ñoàng hôïp troäi hoaøn toaøn (AA)
Neáu goïi y: laø tæ leä caù theå dò hôïp ( Aa)
Neáu goïi z: laø tæ leä caù theå ñoàng hôïp laën (aa)
Neáu goïi n : Laø soá theá heä töï phoái
Quaàn theå coù daïng toång quaùt : xAA :yAa :zaa vôùi ( x+y+z) =1
a/ Daïng thöù nhaát:
Neáu quaàn theå ban ñaàu coù 1 kieåu gen (KG) thì coù 3 loaïi
-Loaïi KG: AA --> khi töï thuï phaán cho ra doøng thuaàn chuûng
troäi
-Loaïi KG: aa --> khi töï thuï phaán cho ra doøng thuaàn chuûng
laën
-Loaïi KG: Aa
Neáu quaàn theå töï phoái ban ñaàu chæ coù 1 kieåu gen (KG) Aa dò hôïp
Daïng toaùn naøy ta chæ aùp duïng coâng thöùc ôû SGK sinh hoïc 12
Giáo viên : Trần Trọng Phường
3
TRƯỜNG THPT PHAN BỘI CHÂU
SKKN ( năm học 2004-2005)
n
n
1
1
2n 1
1
n
Tæ leä theå dò hôïp 2 , tæ leä theå ñoàng hôïp laø 2 hoaëc 2
VD1 : ÔÛ moät quaàn theå thöïc vaät taïi theá heä L 0 coù 100% theå dò hôïp veà
kieåu gen Aa, neáu baét buoäc töï thuï phaán thì caùc theáù heä sau :L 1 , L2 ,L3 coù tæ
leä theå dò hôïp (Aa) vaø theå ñoàng hôïp laø bao nhieâu % (ñeà thi TNTHPT naêm
hoïc 1997-1998) kyø I
1
1
tæ leä theå ñoàng hôïp laø : 2
n
n: laø soá theá heä töï phoái
Vaäy tæ leä theå dò hôïp, ñoàng hôïp ôû caùc theá heä theo baûng sau:
Tæ leä
theá heä
Tæ leä % theå dò hôïp
Aa
tæ leä % theå ñoàng hôïp
n
1 n
1 .100%
2
0
0%
1
1 1
1 .100% 50%( AA aa)
2
2
1 2
1 .100% 75%( AA aa)
2
3
1 3
1 .100% 87.5%( AA aa )
2
1
.100%
2
L0
1
.100% 100%
2
L1
1
.100% 50% Aa
2
L2
1
.100% 25% Aa
2
L3
1
.100% 12.5% Aa
2
Ví duï 2:
Chöùng minh trong quaàn theå töï phoái ña soá gen ñeàu ôû traïng thaùi ñoàng
hôïp.
Giáo viên : Trần Trọng Phường
4
TRƯỜNG THPT PHAN BỘI CHÂU
SKKN ( năm học 2004-2005)
Giaû söû xeùt 1 caëp gen Aa. ÔÛ theá heä P ban ñaàu vaø töï phoái qua caùc
theá heä F1, F2 ,F3,Fn .......
* Phöông phaùp giaûi:
Ta seõ coù tæ leä caùc kieåu gen qua caùc theá heä nhö sau:
Tæ leä
Tæ leä theå ñoàng
tæ leä theå dò hôïp
Theá heä
hôïp troäi
P
F1
F2
F
Fn
100% Aa
50% Aa
25%Aa
12.5% Aa
25%AA
37.5% AA
43.75%AA
n
n
1
1
2 AA
2
1
2 Aa
Tæ leä theå ñoàng hôïp
laën
25% aa
37.5% aa
43.75%aa
n
1
1
2 aa
2
Nhö vaäy ôû theá heä Fn ta seõ coù:
n
1
Theå dò hôïp: 2 ; theå ñoàng hôïp 1-
1
2
n
n
1
Khi n caøng cao thì 2 tieán ñeán 0
n
1
Khi n caøng cao vaø 1- 2 tieán ñeán 1
Nhö vaäy qua töï phoái kieåu gen chuyeån veà ñoàng hôïp coøn kieåu gen dò
hôïp giaûm daàn.
b/Daïng thöù 2 :
Neáu quaàn theå ban ñaàu chæ coù 2 KG: AA vaø Aa hoaëc Aa vaø aa. Khi
gaëp daïng naøy ña soá hoïc sinh thöôøng khoâng giaûi ñöôïc hoaëc giaûi ñöôïc cuõng
mang tính chaát laøm moø, mô hoà khoâng coù cô sôû khoa hoïc, trong SGK vaø
trong saùch baøi taäp sinh hoïc 12 khoâng coù loaïi toaùn naøy vì vaäy toâi maïnh daïn
ñöa moät soá coâng thöùc vaøo höôùng daãn cho hoïc sinh öùng duïng ñeå giaûi.
Giáo viên : Trần Trọng Phường
5
TRƯỜNG THPT PHAN BỘI CHÂU
SKKN ( năm học 2004-2005)
1
y
Coâng thöùc tính theå dò hôïp qua n theá heä = 2
n
1
y .y
2
x
2
Coâng thöùc tính tæ leä theå ñoàng hôïp troäi qua n theá heä =
n
1
y .y
2
z
2
Coâng thöùc tính tæ leä theå ñoàng hôïp laën qua n theá heä =
b.1 Loaïi kieåu gen AA vaø Aa
* VD:Moät quaàn theå thöïc vaät coù soá caù theå vôùi tæ leä theå ñoàng hôïp troäi
(AA) chieám 25% tæ leä theå dò hôïp (Aa) chieám 75% neáu cho töï thuï phaán qua
4 theá heä thì tæ leä theå dò hôïp ,ñoàng hôïp troäi, ñoàng hôïp laën laø bao nhieâu %
* Phöông phaùp giaûi:
-Tæ leä theå dò hôïp (Aa):
n
4
1
1
1
. y 25% .25 1.5625%
16
2
2
-Tæ leä phaàn traêm theå ñoàng hôïp troäi (AA):
n
1
y .y
25 1.5625
2
x
75%
75% 11.71875 86.71875
2
2
- Tæ leä phaøn traêm theå ñoàng hôïp laën (aa):
n
1
y .y
2
z
0 11.71875 11.71875
2
b.2 Loaïi kieåu gen Aa vaø aa
Giáo viên : Trần Trọng Phường
6
TRƯỜNG THPT PHAN BỘI CHÂU
SKKN ( năm học 2004-2005)
* VD: Moät quaàn theå thöïc vaät coù 80% laø theå dò hôïp (Aa), 20% laø theå
ñoàng hôïp laën (aa), neáu cho töï thuï phaán qua 4 theá heä thì tæ leä phaàn traêm
theå ñoàng hôïp troäi, theå ñoàng hôïp laën vaø theå dò hôïp laø bao nhieâu?
* Höôùng daãn giaûi:
- Tæ leä theå dò hôïp (Aa) khi töï thuï phaán qua 4 theá heä laø:
n
4
80
1
1
5%
. y .80
16
2
2
- Tæ leä theå ñoàng hôïp troäi(AA) khi töï thuï phaán qua 4 theá heä laø:
4
1
1
y y
80 .80
2
0
16
x
37.5%
2
2
- Theå ñoàng hôïp laën (aa) khi töï thuï phaán qua 4 theá heä:
4
1
1
y y
80 .80
2 20
16
z
57.5%
2
2
C. Daïng thöù 3:
Coù 3 loaïi kieåu gen laø : AA. Aa, aa
Daïng naøy trong thöïc tieãn quaàn theå laø phoå bieán quaàn theå raát ña daïng
kieåu gen,kieåu hình
Baøi toaùn daïng naøy hoïc sinh cuõng thöôøng hay mô hoà, laøm moø vì
khoâng bieát coâng thöùc tính neân toâi maïnh daïn ñöa coâng thöùc giaûng daïy cho
hoïc sinh cho hoïc sinh ñaëc bieät laø hoïc sinh yeáu
Baøi toaùn naøy coù daïng toång quaùt : xAA : y Aa : zaa vôùi (x +y +z) = 1
Ví duï:
Moät quaàn theå thöïc vaät ôû theá heä xuaát phaùt coù 20% kieåu gen AA,50%
kieåu gen Aa vaø 30% kieåu gen aa, neáu cho töï thuï phaán baét buoäc qua 4 theá
heä thì tæ leä theå dò hôïp vaø ñoàng hôïp troäi, ñoàng hôïp laën la bao nhieâu?
Höôùng daãn giaûi
Khi quaàn theå töï thuï phaán qua 4 theá heä thì:
Giáo viên : Trần Trọng Phường
7
TRƯỜNG THPT PHAN BỘI CHÂU
SKKN ( năm học 2004-2005)
n
1
-Tæ leä theå dò hôïp = 2 . y =
4
1
2 x 50 = 3.125
n
-Tæ leä theå ñoàng hôïp troäi (AA) = x
+
1
y .y
2
2
4
1
50 .50
2
20
2
= 20 + 23.4375 = 43.4375
4
- Tæ leä theå ñoàng hôïp laën (aa)
= z +
1
1
Y .Y
50 .50
16
2
2
2
= 30 +
= 30 + 23. 4375 = 53.4375
B.DAÏNG BAØI TAÄP QUAÀN THEÅ GIAO PHOÁI TÖÏ DO NGAÃU
NHIEÂN
I.Cô sôû khoa hoïc
Daïng baøi taäp naøy trong saùch giaùo khoa caûi caùch ,vaø trong saùch baøi
taäp sinh hoïc 12 hoaøn toaøn khoâng coù coâng thöùc, khoâng coù 1 loaïi baøi taäp
naøo vaø trong phaân phoái chöông trình cuõng khoâng coù 1 tieát naøo duøng ñeå
reøn luyeän loaïi baøi taäp naøy .tuy nhieân nhöõng naêm gaàn ñaây, trong thi toát
nghieäp vaø thi ñaïi hoïc, thi hoïc sinh gioûi, boä giaùo duïc coù xu höôùng hay ra,
do ñoù ña soá hoïc sinh raát ngô ngaùt daïng baøi taäp naøy, ñaët bieät laø hoïc sinh ôû
tröôøng THPT baùn coâng, chöa vaän duïng ñöôïc lyù thuyeát ñeå giaûi caùc daïng
baøi taäp môùi naøy, phaàn lôùn hoïc sinh coù hoïc löïc trung bình yeáu thì coâng
vieäc giaùo vieân höôùng daãn giaûi baøi taäp voâ cuøng vaát vaû nhöng hieäu quaû laïi
ñaït ñöôïc khoâng cao, chính vì vaäy phaûi coù moät soá kinh nghieäm ñeå giaûng
loaïi baøi taäp naøy cho hoïc sinh deã hieåu, deã nhôù, deã vaän duïng vaø phaùt huy
ñöôïc khaû naêng töï ñoäc laäp suy nghó cuûa mình trong quaù trình lónh hoäi tri
thöùc
Giáo viên : Trần Trọng Phường
8
TRƯỜNG THPT PHAN BỘI CHÂU
SKKN ( năm học 2004-2005)
II.NOÄI DUNG CUÏ THEÅ
1. Kinh nghieäm giaûng daïy phaàn baøi taäp quaàn theå giao phoái
Ñoái vôùi loaïi baøi taäp naøy yeâu caàu hoïc sinh phaûi naém vöõng caùc khaùi
nieäm quaàn theå töï phoái, quaàn theå giao phoái ,quaàn theå khoâng giao phoái, ñaëc
tröng cuûa quaàn theå, ñònh luaät HacÑi-VanBec(H-V), phöông phaùp chöùng
minh ñònh luaät, giôùi haïn ñònh luaät HacÑi-VanBec vaø caùc kieán thöùc di
truyeàn hoïc
2. Caùc phöông phaùp giaûi.
* Moät soá qui öôùc :
Goïi p laø taàn soá alen A
vôùi : p + q = 1 => ( p(A) + q(a))2 = 1
Goïi q laø taàn soá alen a
ÔÛ moät quaàn theå giao phoái khi ôû traïng thaùi caân baèng di truyeàn thì
phuøhôïp coâng thöùc :
p2AA + 2pqAa + q2aa = 1
Goïi N laø toång caù theå trong quaàn theå khaûo saùt
Goïi D laø tæ leä caù theå ñoàng hôïp troäi kieåu gen : AA
Goïi H laø tæ leä caù theå ñoàng hôïp laën kieåu gen : aa
Goïi R laø tæ leä caù theå kieåu gen dò hôïp : Aa
2.1 daïng 1: Caùch tính taàn soá cuûa gen trong quaàn theå
* Ñeå deã tính taàn soá alen trong quaàn theå khi bieát ñöôïc tæ leä kieåu
hình (KH) vaø tæ leä kieåu gen (KG) ôû daïng soá löôïng lôùn toát nhaát ta ñöa
veà daïng tæ leä phaàn traêm hoaëc tæ leä daïng thaäp phaân ñeå deã tính ,aùp duïng
coâng thöùc toång quaùt:
p2AA + 2pqAa + q2aa = 1
Caùch tính taàn soá p, q
p
2D R
2N
q
2H R
2N
a. Hai alen naèm treân nhieãm saéc theå thöôøng :
a.1 Alen troäi laën hoaøn toaøn :
Thí duï A laø troäi hoaøn toaøn so vôùi a
Neáu hai alen laø troäi hoaøn toaøn thì moät caù theå coù kieåu hình troäi coù
theå coù kieåu gen ñoàng hôïp AA hay Aa .Nhö vaäy khoâng theå tính ñöôïc soá caù
theå troäi coù KG AA hay Aa .Chæ coù caù theå mang tính traïng laën thì ta môùi
bieát chaéc chaén KG laø ñoàng hôïp aa,do ñoù caên cöù treân caùc caù theå mang tính
traïng laën ñeå tính taàn soá cuûa gen.
Giáo viên : Trần Trọng Phường
9
TRƯỜNG THPT PHAN BỘI CHÂU
SKKN ( năm học 2004-2005)
Goïi p laø taàn soá gen A, q laø taàn soá alen a
Neáu quaàn theå coù söï caân baèng kieåu gen thì
Taàn soá cuûa kieåu gen aa laø q2 => q = aa
Thí duï1 : trong moät quaàn theå coù soá caù theå mang tính traïng troäi coù tæ
leä 75% tæ leä cuûa caùc caù theå mang tính traïng laën laø 25%. Tính taàn soá alen
cuûa quaàn theå
* Phöông phaùp giaûi:
2
ta coù: q = 0.25 suy ra q = 0.5 do ñoù p = 1 - q = 1 - 0.5 = 0.5
Thí duï 2 :Trong moät ñaøn boø coù 64 % boø loâng ñoû vaø 36% boø loâng
khoang .Gen A quy ñònh maøu loâng ñoû troäi hoaøn toaøn so vôùi gen a quy ñònh
maøu loâng khoang .Haõy xaùc ñònh taàn soá töông ñoái cuûa alen A, alen a trong
ñaøn boø treân ( trích ñeà thi toát nghieäp THPT phaân ban naêm 1997-1998)
* Phöông phaùp giaûi
a-Theo coâng thöùc : p2 AA + 2pqAa +q2 aa =1, coù theå suy ra:
b-Taàn soá töông ñoái cuûa alen a: q2 = 0.36 suy ra q = 0.6 (vì boø loâng
khoang thuaàn chuûng laën)
c-Taàn soá töông ñoái cuûa alen A :p = 1 – q = 1 – 0.6 = 0.4
a.2 Troäi laën khoâng hoaøn toaøn
* Daïng toaùn naøy chæ caàn bieát tæ leä kieåu hình thì bieát tæ leä kieåu gen,
khi tính taàn soá ta aùp duïng coâng thöùc treân
* Ví duï : ÔÛ loaøi boø söøng ngaén, kieåu gen RR qui ñònh tính traïng
loâng ñoû, rr gaây ra tính traïng loâng traéng, kieåu gen Rr coù tính traïng loâng
lang traéng ñoû.Caùc gen naèm treân nhieãm saéc theå thöôøng
Trong thung luõng mieàn trung California coù moät ñaøn boø 108 loâng ñoû,
48 con loâng traéng,144 con loâng lang traéng ñoû.Tính taàn soá cuûa gen R vaø r
trong heä gen cuûa quaàn theå boø noùi treân
Söï giao phoái töï do vaø ngaãu nhieân trong quaàn theå xaûy ra thì taàn soá
cuûa caùc kieåu gen ôû theá heä sau coù theå nhö theá naøo ?
Soá caù theå moãi loaïi kieåu hình ôû theá heä sau coù theå nhö theá naøo neáu so
saùnh vôùi quaàn theå ban ñaàu ?Töø ñoù haõy cho bieát quaàn theå ban ñaàu coù söï
caân baèng veà kieåu gen hay khoâng?
* Phöông phaùp giaûi:
Giáo viên : Trần Trọng Phường
10
TRƯỜNG THPT PHAN BỘI CHÂU
SKKN ( năm học 2004-2005)
+ Soá caù theå trong quaàn theå ban ñaàu:108 boø loâng ñoû kieåu gen
RR;144 boø loâng lang traéng ñoû kieåu gen Rr; 48 boø loâng traéng kieåu gen rr.
Toång soá caù theå:108+144+48=300
-Tính taàn soá cuûa alen R:
Coù 108 boø loâng ñoû kieåu gen RR neân coù soá alen R trong kieåu gen
laø:2 x 108 = 216 coù 144 boø lang traéng ñoû kieåu gen Rr neân soá alen R trong
kieåu gen laø: 144
Toång soá alen R trong quaàn theå :216+144 =360
Toång soá alen ( R + r ) trong quaàn theå : 300 x 2 = 600
Taàn soá alen R trong quaàn theå : 360 / 600 = 0.6 hay 60%
- Tính taàn soá alen r : 48 x 2 = 96 (coù trong kieåu gen rr)
Soá alen r trong kieåu gen Rr = 144
Toång soá alen r trong quaàn theå : 96 + 144 = 240
Taàn soá alen r trong quaàn theå : 240 /600 = 0.4 hay 40%
+ Goïi p laø taàn soá cuûa gen R, q laø taàn soá cuûa gen r trong quaàn theå
Theo ñònh luaät Hacñi- Vanbec, taàn soá cuûa caùc kieåu gen ôû theá heä sau
laø:
p2 = (0.6)2 = 0.36 RR
q2 = (0.4)2 = 0.16 rr
2pq = 2 (0.6) (.04) = 0.48 Rr
+Neáu ôû theá heä sau soá caù theå cuõng laø 300 thì
Soá boø loâng ñoû seõ laø : 0.36 x 300 = 108
Soá boø loâng lang traéng ñoû : 0.48 x 300 = 144
Soá boø loâng traéng : 0.16 x 300 = 48
Soá caù theå gioáng nhö quaàn theå ban ñaàu do ñoù quaàn theå ban ñaàu coù söï
caân baèng veà kieåu gen
b. Gen naèm treân nhieám saéc theå giôùi tính X.
b.1 Troäi laën hoaøn toaøn.
* ÔÛ ña soá caùc loaøi ñoäng vaät con ñöïc ñeàu laø dò giao töû XY chæ mang
1 alen treân nhieãm saéc theå X laø ñaõ bieåu hieän thaønh tính traïng do ñoù chæ caàn
caên cöù treân soá caù theå ñöïc, caùi trong quaàn theå ñeå tính taàn soá cuûa caùc gen
( vôùi ñieàu kieän taàn soá cuûa caùc alen ôû 2 giôùi ñöïc caùi nhö nhau )
Giáo viên : Trần Trọng Phường
11
TRƯỜNG THPT PHAN BỘI CHÂU
SKKN ( năm học 2004-2005)
* Ví duï :
ÔÛ ruoài giaám gen A qui ñònh maét ñoû troäi hoaøn toaøn so vôùi gen a qui
ñònh maét traéng , gen chæ lieân keát treân nhieãm saéc theå giôùi tính X khoâng lieân
keát treân Y. Moät quaàn theå ruoài giaám coù: 250 con ñöïc maét traéng, 250 con
ñöïc maét ñoû, 250 con caùi maét ñoû thuaàn chuûng, 250 con caùi maét ñoû dò hôïp
tìm taàn soá alen cuûa quaàn theå treân .
Höôùng daãn giaûi
- Töø giaû thieát =>
+ 250 con ñöïc maét traéng coù kieåu gen : XaY=> coù 250 alen Xa
+ 250 con caùi maét ñoû dò hôïp coù kieåu gen : XAXa => coù 250 alen Xa
vaø250 alen XA
+ 250 con ñöïc maét ñoû coù kieåu gen : XAY => coù 250 alen XA
+ 250 con caùi maét ñoû thuaàn chuûng coùkieåu gen :X AXA => coù 500 alen
XA vaäy toång soá alen cuûa quaàn theå laø: 250 alen X a + 250 alen Xa +
1000 alen XA = 1500 alen
Taàn soá alen a cuûa quaàn theå laø :
500/1500 = 0,3333
Taàn soá alen A cuûa quaàn theå laø:
1000/1500 = 0,6666
b.2 Troäi khoâng hoaøn toaøn
* Daïng baøi toaùn naøy thöôøng coù nhieàu kieåu gen vaø kieåu hình vì moät
soá gen chæ lieân keát treân X khoâng lieân keát treân Y neân con ñöïc chæ caàn coù 1
alen laø ñaõ bieåu hieän kieåu hình
* Ví duï : Ô Ûloaøi meøo nhaø, caëp alen D, d qui ñònh maøu loâng naèm treân
nhieãm saéc theå giôùi tính X (DD: loâng ñen, dd : loâng vaøng, Dd: tam theå).
Tong moät quaàn theå meøo ôû thaønh phoá Luaân Ñoân ngöôøi ta ghi ñöôïc soá lieäu
veà caùc kieåu hình sau:
Ñen
Vaøng
Tam theå
Toång soá
Meøo ñöïc
311
42
0
353
Meøo caùi
277
7
54
338
Tính taàn soá caùc alen trong quaàn theå ôû ñieàu kieän caân baèng.
* Phöông phaùp giaûi:
Giáo viên : Trần Trọng Phường
12
TRƯỜNG THPT PHAN BỘI CHÂU
SKKN ( năm học 2004-2005)
Giaûi
Qui öôùc gen:
* Thí duï: ôû loaøi meøo nhaø ,maøu loâng chi phoái bôûi moät caëp gen troäi
khoâng hoaøn toaøn lieân keát treân NST giôùi tính X.
XD Y : loâng ñen
XD XD : loâng ñen
Ñöïc:
Xd Y : loâng vaøng
Caùi Xd xd : loâng vaøng
XD Xd : tam theå
Goïi p laø taàn soá cuûa gen D, q laø taàn soá cuûa gen d
2 x soá meøo caùi ñen + soá meøo caùi tam theå + soá meøo ñöïc ñen
p=
2 x soá meøo caùi + soá meøo ñöïc
2 x soá meøo caùi vaøng + soá meøo caùi tam theå + soá meøo ñöïc vaøng
q=
2 x soá meøo caùi + soá meøo ñöïc
Toång soá alen D trong kieåu gen cuûa meøo caùi ñen vaø meøo ñöïc ñen:
311 + 2 (227) + 54 = 919
Toång soá alen trong quaàn theå : 353 + 2 (338) = 1029
Do ñoù : Taàn soá cuûa alen D:
919 : 1029 = 0.893
Taàn soá cuûa gen d :
1 – 0.893 = 0.107
2.2 Daïng 2 : Caùch tìm quaàn theå giao phoái ôû traïng thaùi caân baèng
hoaëc chöa caân baèng
* Daïng toaùn naøy khi ñaõ bieát tæ leä kieåu gen,kieåu hình ñeå xaùc ñònh
quaàn theå ôû traïng thaùi caân baèng hay chöa caân baèng hoïc sinh caàn aùp duïng
coâng thöùc
p2AA + 2pqAa + q2aa = 1 vaø p + q =1
* Ví duï:Cho ba quaàn theå ban ñaàu coù tæ leä kieåu gen laø:
Giáo viên : Trần Trọng Phường
13
TRƯỜNG THPT PHAN BỘI CHÂU
SKKN ( năm học 2004-2005)
P1: 0,36AA : 0,48 Aa : 0,16aa
P2 : 0,04AA : 0,32Aa : 0,64aa
P3: 70% AA : 20% Aa : 10% aa
Quaàn theå naøo coù söï caân baèng veàø kieåu gen ?
Moät quaàn theå khoâng caân baèng veà thaønh phaàn kieåu gen thì sau bao
nhieâu theá heä seõ trôû thaønh caân baèng neáu ñieàu kieän caân baèng vaãn coøn duy
trì?
giaûi
Goïi p laø taàn soá alen A trong quaàn theå :
* ÔÛ quaàn theå thöù nhaát (P1) : 0.36 AA :0.48 Aa: 0.16aa
p
2 0.36 0.48
2 0.16 0.48
0.6; q
0.4
2
2
Caáu truùc di truyeàn ôû quaàn theå theá heä sau :
p2 AA :2pqAa: q2aa = (0,6)2AA : 2.(0,4).(0,6)Aa : (0.4)2aa
= 0,36 AA : 0,48 Aa : 0,16aa
Nhö vaäy taàn soá alen A vaãn laø p = 0,6
Nhö vaäy taàn soá alen a vaãn laø q = 0,4
Vaø quaàn theå thöù nhaát coù söï caân baèng veà kieåu gen.
* ÔÛ quaàn theå thöù hai (P2 ) : 0,04AA:0,32Aa :0,64aa
p
2 0.04 0.32
2 0.64 0.32
0.2; q
0.8
2
2
Caáu truùc di truyeàn ôû quaàn theå theá heä sau:
Giáo viên : Trần Trọng Phường
14
TRƯỜNG THPT PHAN BỘI CHÂU
SKKN ( năm học 2004-2005)
p2 AA : 2pqA a : q2aa = (0,2)2 AA : 2 x 0,2 x 0,8 Aa : (0,8)2 aa
= 0,04 AA : 0,32 Aa : 0,64 aa
Taàn soá alen p vaãn baèng 0.2 ; q= 0.8 => quaàn theå hai caân baèng
* ÔÛ quaàn theå thöù ba (P3 ): 70% AA : 20% Aa: 10% aa
ÔÛ theá heä sau:
p2 AA : 2pqAa:q2 aa = (0.8)2AA :( 2. 0.8 . 0.2 )Aa: (0.2)2aa
= 0.64 AA :0.32Aa:0.04aa
Khaùc vôùi quaàn theå ban ñaàu, nhö vaäy quaàn theå ba laø quaàn theå khoâng
caân baèng
0.64 2 0.32
0.8
2
0.04 2 0.32
q
0.2
2
p
taàn soá alen A ôû F1 :
Tæ leä kieåu gen trong quaàn theå F2 :
(0.8)2AA: (0.2 . 0.8 .2 )Aa:(0.2)2aa
= 0.64AA:0.32Aa: 0.04aa quaàn theå F1 caân baèng
Nhö vaäy moät quaàn theå ban ñaàu khoâng caân baèng sau moät theá heä trôû
thaønh caân baèng ,vaø cöù tieáp tuïc nhö vaäy neáu caùc theá heä keá tieáp ñieàu kieâïn
caân baèng vaãn coøn duy trì.
* Ví duï 2:
3/ Haõy cho bieát quaàn theå naøo döôùi ñaây ôû traïng thaùi caân baèng HacñiVanbec, quaàn theå naøo khoâng caân baèng?Giaûi thích.
- Quaàn theå 1 goàm toaøn caây hoa traéng
- Quaàn theå 2 goàm toaøn caây hoa ñoû
Giáo viên : Trần Trọng Phường
15
TRƯỜNG THPT PHAN BỘI CHÂU
SKKN ( năm học 2004-2005)
Bieát raèng maøu hoa do moät gen qui ñònh vaø tính traïng hoa ñoû troäi so
vôùi hoa traéng ( Trích ñeà thi ñaïi hoïc,cao ñaúng naêm 2002-2003)
Giaûi:
Caùc quaàn theå 1 vaø quaàn theå 2 caân baèng vaø khoâng caân baèng nhö sau:
+ Trong quaàn theå ,neáu moät gen coù 2 alen (A vaø a) vôùi taàn soá alen
A = p(A),taàn soá alen a = q(a) vaø p (A) + q(a) = 1; thì quaàn theå ôû
traïng thaùi caân baèng Hacñi-vanbec khi thaønh phaàn caùc kieåu gen thoaû maõn
ñieàu kieän:
p( A) q(a) 2 = p2 (AA) + 2pq( Aa) + q2(aa) = 1
+ Quaàn theå 1 goàm toaøn caây ñoàng hôïp töû laën hoa traéng , q 2(aa) =1;
2
do ñoù q(a) = 1, p(A) = 0 vaø p( A) q(a) =1; neân thaønh phaàn kieåu gen ôû
traïng thaùi caân baèng Hacñi-Vanbec
+Thaønh phaàn kieåu gen cuûa quaàn theå 2 coù theå coù 3 khaû naêng:
- Neáu quaàn theå goàm toaøn caây hoa ñoû ñoàng hôïp töû troäi ,thì p(A) = 1 ;
p( A) q(a) 2 =1 do vaäy quaàn theå ôû traïng thaùi caân baèng Hacñi-Vanbec
- Neáu quaàn theå toaøn caây hoa ñoû dò hôïp töû ,thì p(A) = q(a) = 0.5. Vôùi
taàn soá caùc alen nhö vaäy,quaàn theå ôû traïng thaùi caân baèng phaûi coù tæ leä kieåu
gen laø:(0.5)2AA : 2(0.5 x 0.5)Aa: (0.5)2aa.Quaàn theå 2 khoâng coù thaønh
phaàn kieåu gen nhö vaäy neân khoâng caân baèng Hacñi-Vanbec
- Neáu quaàn theå goàm caû hai loaïi caây hoa ñoû ñoàng hôïp töû vaø dò hôïp töû
vôùi tæ leä baát kyø ,thì quaàn theå khoâng caân baèng Hacñi-Vanbec vì khoâng coù
2
theå ñoàng hôïp töû laën .Neáu quaàn theå caân baèng thì p( A) q(a) =p2 (AA) +
2pq(Aa) + q2(aa) = 1 seõ cho ra doàng hôïp laën vôùi taàn soá q2(aa) (0.25ñ).
2.3: Daïng 3: Tìm tæ leä phaân phoái kieåu gen cuûa quaàn theå
Giáo viên : Trần Trọng Phường
16
TRƯỜNG THPT PHAN BỘI CHÂU
SKKN ( năm học 2004-2005)
* Thoâng thöôøng quaàn theå ñaõ coù soá löôïng caù theå xaùc ñònh , thaäm
chí ñaõ quy öôùc tính traïng troäi laën vaø quaàn theå ôû traïng thaùi caân baèng ,chæ
caàn aùp duïng coâng thöùc : p2AA + 2pqAa + q2aa = 1
* Ví duï:
ÔÛ ñaäu Haø Lan haït vaøng (A) laø troäi hoaøn toaøn so vôùi haït xanh
(a) .Moät quaàn theå coù 1000 caây ñaäu trong ñoù coù taàn soá alen a = 0.6 .Tìm tæ
leä phaân phoái kieåu gen , kieåu hình trong quaàn theå ñoù (bieát raèng quaàn theå
ñaõ
ô ûtraïng thaùi caân baèng) .
*Höôùng daãn giaûi
- Giaû thuyeát : taàn soá alen a : q = 0.6 => taàn soá alen A : p = 1- q = 1- 0.6
= 0.4
- Tæ leä phaân phoái kieåu gen trong quaàn theå laø:
(0.4)2AA : 2 x ( 0.6) x (0.4)Aa : (0.6)2
- Tæ leä kieåu hình : 0.16 AA + 0.48 Aa + 0.36 aa = 1
Nhaân 2 veá cho 1000 ta coù: 160 AA + 480 Aa + 360 aa = 1000
640 caây haït vaøng : 360 caây haït xanh
C. Daïng toaùn toång hôïp
VD:
a/ ÔÛ moät quaàn theå ñaäu Haø Lan taïi theá heä I 0 coù 50% theå dò hôïp veà
kieåu gen Aa ,vaø 50% theå ñoângf hôïp troäi, neáu baét buoäc töï thuï phaán thì caùc
theáù heä sau :I1 , I2 ,I3 coù tæ leä theå dò hôïp (Aa) vaø theå ñoàng hôïp troäi , theå
ñoàng hôïp laën laø bao nhieâu % ?
b/ Neáu ôû quaàn theå thöïc vaät giao phoái treân (caâu a) taïi theá heä I 2
khoâng thöïc hieän töï phoái baét buoäc nöõa,maø cho giao phoái töï do thì:
-Taàn soá töông ñoái cuûa alen A , alen a seõ laø bao nhieâu?
-Tæ leä caùc kieåu gen cuûa gen ñoù trong quaàn theå seõ laø bao nhieâu ? )
* Phöông phaùp giaûi:
n
AÙp duïng coâng thöùc :
1
Tæ leä theå dò hôïp laø : 2 .y
Giáo viên : Trần Trọng Phường
17
TRƯỜNG THPT PHAN BỘI CHÂU
SKKN ( năm học 2004-2005)
n
1
y .y
2
x
2
Tæ leä theå ñoàng hôïp troäi laø :
n
1
y .y
2
z
2
Tæ leä theå ñoàng hôïp laën :
n: laø soá theá heä töï phoái
a/Vaäy tæ leä theå dò hôïp ñoàng hôïp ôû caùc theá heä theo baûng sau:
Tæ leä % theå dò
tæ leä % theå
tæ leä % theå
Tæ leä
hôïp Aa
ñoàng hôïp troäi ñoàng hôïp laën
AA
aa
n
1
2 .y
theá heä
I0
0
1
.50 50
2
%
I1
1
.50 25%
2
I2
1
.50 12,5
2
%
I3
1
.50 6,25
2
%
n
1
y .y
2
x
2
n
1
y .y
2
z
2
50%
0%
62,5%
12,5%
68,75%
18,75%
71,875%
21,875%
1
2
3
Giáo viên : Trần Trọng Phường
18
TRƯỜNG THPT PHAN BỘI CHÂU
SKKN ( năm học 2004-2005)
b/Döïa vaøo coâng thöùc cuûa ñònh luaät Hacñi-Vanbec:
p2 AA + 2pqAa + q2aa = 1
Caùch tính taàn soá p, q
p
2D R
2N
q
2H R
2N
Töø theá heä I2 :12,5% theå dò hôïp , 68,75% theå ñoàng hôïp troäi AA ,tæ leä
theå ñoàng hôïp laën aa laø 18,75 % suy ra taàn soá alen ôû quaàn theå I2 laø:
Taàn soá alen A = 0,75 , Taàn soá alen a = 0,25
Tæ leä phaân phoái kieåu gen ôû theá heä tieáp theo
(0,75)2AA:2.(0.75).(0.25)Aa : (0.25 )2aa = 0,5625AA : 0,375Aa : 0,0625aa
Hieäu quaû kinh nghieäm giaûng daïy (KNGD)
Qua nhieàu naêm aùp duïng kinh nghieäm giaûng daïy phaàn baøi taäp quaàn
theå cho hoïc sinh 12 , ñoái töôïng hoïc sinh yeáu keùm,nhöõng lôùp ñöôïc höôùng
daãn tyû mó veà caùch giaûng daïy baøi taäp naøy thì keát quaû kieåm tra cao hôn
nhieàu .Keát quaû kieåm tra ñoái chöùng theå hieän qua baûng sau:
Baûng thoáng keâ keát quaû ñoái chöùng giöõa caùc lôùp coù aùp duïng kinh
nghieäm vaø caùc lôùp khoâng aùp duïng ôû hai naêm hoïc :2008 - 2011 .
2008-2011
Naêm
hoïc
Keát quaû thoáng keâ tyû leä ôû caùc lôùp
khoâng aùp duïng KNGD
Lôùp
Gioûi
Khaù
12C7
0%
12C8
12C9
Keát quaû thoáng keâ tyû leä ôû caùc lôùp coù
aùp duïng KNGD
TB
Yeáu
Keùm
6%
50%
36%
8%
12C10
2%
0%
8%
56%
30%
6%
12C11
0%
4%
60%
32%
4%
12C12
Lôùp
Giáo viên : Trần Trọng Phường
Gioûi
Khaù
TB
Yeáu
Keùm
8%
76%
12%
2%
4%
12%
72%
12%
0%
6%
14%
70%
10%
0%
19
TRƯỜNG THPT PHAN BỘI CHÂU
SKKN ( năm học 2004-2005)
* Ñeå deã tính neân toâi xin laáy tæ leä phaàn traêm ñoái chöùng chæ qui troøn.
Qua baûng treân ,baûn thaân toâi nhaän thaáy vôùi nhöõng kinh nghieäm giaûng daïy treân
chuû yeáu coù taùc duïng toát cho ñoái töôïng hoïc sinh yeáu . Nhöõng hoïc sinh gioûi vaø khaù coù
taêng leân nhöng khoâng ñaùng keå vì ñaây laø nhöõng baøi taäp coù tính naâng cao khoâng ñöôïc
theå hieän trong baøi vieát naøy.
PHAÀN III -KEÁT LUAÄN:
Nhöõng kinh nghieäm veà giaûng daïy phaàn baøi taäp quaàn theå raát deã aùp
duïng , khoâng maát nhieàu thôøi gian, khoâng caàn ñoà duøng ,phöông tieän daïy
hoïc phöùc taïp nhöng coù taùc duïng reøn luyeän kyõ naêng giaûi baøi taäp cho ñoái
töôïng hoïc sinh yeáu raát toát ,töø ñoù naâng cao tyû leä hoïc sinh ñaït ñieåm trung
bình ,haïthaáp tyû leä hoïc sinh yeáu keùm. Treân ñaây laø moät soá kinh nghieäm
giaûng daïy baûn thaân ñaõ söû duïng trong quaù trình daïy hoïc vaø ñaõ ñaït hieäu quaû
toát .Tuy nhieân cuõng phaûi caên cöù ñoái töôïng giaûng daïy ñeå xem xeùt, caân
nhaéc coù neân aùp duïng kinh nghieäm naøy cho ñoái töôïng giaûng daïy tröïc tieáp
cuûa mình khoâng .Chính vì vaäy raát mong caùc ñoàng nghieäp goùp yù chaân
thaønh ñeå kinh nghieäm giaûng daïy naøy hieäu quaû hôn .
Muïc luïc
SOÁ THÖÙ
TÖÏ
NOÄI DUNG
TRANG
1
Lyù do choïn ñeà taøi
1
2
Noäi dung
1-17
3
Keát luaän
17-18
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO
1. Saùch giaùo khoa sinh hoïc 12
Giáo viên : Trần Trọng Phường
20
TRƯỜNG THPT PHAN BỘI CHÂU
SKKN ( năm học 2004-2005)
2. Saùch bieán dò di truyeàn cuûa Traàn Ñöùc Lôïi ( nhaø xuaát baûn treû )
3. Saùch sinh hoïc ñaïi cöông taäp II ( cuûa ñaïi hoïc quoác gia Haø Noäi )
4. Caùc ñeà thi toát nghieäp THPT , ñeà thi ñaïi hoïc,ñeà thi hoïc sinh gioûi caùc
caáp, caùc phöông tieän thoâng tin( intenet)
Giáo viên : Trần Trọng Phường
- Xem thêm -