Tài liệu Tập thiết kế câu hỏi tnkq hỗ trợ học sinh ôn tập chương iii, iv, vi, vii sách giáo khoa v ật lý 10_nc

TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ KHOA SƯ PHẠM BỘ MÔN VẬT LÝ ---------------- LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP Ngành sư phạm Vật lý – công nghệ Đề tài: TẬP THIẾT KẾ CÂU HỎI TNKQ HỖ TRỢ HỌC SINH ÔN TẬP CHƯƠNG III, IV, VI, VII SÁCH GIÁO KHOA V ẬT LÝ 10_NC Giáo viên hướng dẫn: Ths. Đặng Thị Bắc Lý Sinh viên thực hiện: Phạm Thị Hồng MSSV: 1070365 Lớp: TL0792A1 Cần Thơ, 04/2011 LỜI CẢM ƠN Với sự cố gắng của bản thân v à sự giúp đỡ của các thầy cô, các bạn v à ia đình. Em nghĩ đề tài luận văn của em đã được hoàn thành. Xin chân thành c ảm ơn cô Đặng Thị Bắc Lý đã tạo điều kiện thuận lợi và tận tình hướng dẫn em trong suốt thời gian thực hiện đề tài. Do kinh nghiệm còn hạn chế nên đề tài không tránh khỏi sai sót. Rất mong sự đóng góp chân thành của quý thầy cô và các bạn. Chân thành cảm ơn quý thầy cô! Sinh viên Phạm Thị Hồng NHẬN XÉT CỦA CÁN BỘ HƯỚNG DẪN ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... NHẬN XÉT CỦA CÁN BỘ PHẢN BIỆN ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... NHẬN XÉT CỦA CÁN BỘ PHẢN BIỆN ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ..... MỤC LỤC Phần 1: MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài .................................................................................................. 1 2. Mục tiêu của đề tài ............................................................................................... 2 3. Giới hạn của đề tài................................................................................................ 2 4. Các phương pháp và phương tiện thực hiện đề tài............................................... 3 5. Các bước thực hiện đề tài ..................................................................................... 3 Phần 2: NỘI DUNG ....................................................................................................... 4 CHƯƠNG I: NGHIÊN CỨU LÝ THUYẾT ............................................................ 4 1. Phương pháp ôn tập ........................................................................................ 4 1. 1. Khái niệm .............................................................................................. 4 1. 2. Ý nghĩa của phương pháp ôn tập........................................................... 4 1. 3. Những yêu cầu khi sử dụng phương pháp ôn tập.................................. 4 2. Quá trình dạy học và sự cần thiết của câu hỏi ................................................ 5 2.1. Định nghĩa quá trình dạy học (QTDH) .................................................. 5 2. 2. Nhu cầu về các câu hỏi khác nhau trong QTDH ................................... 6 3. Sự phân loại câu hỏi trong QTDH .................................................................. 6 3. 1. Câu hỏi mức biết (knownledge) ............................................................ 7 3. 1. 1. Biết các điều đặc biệt ................................................................... 7 3. 1. 2. Biết các phương cách và phương tiện.......................................... 8 3. 1. 3. Biết các điều tổng quát và trừu tượng.......................................... 8 3. 2. Câu hỏi ở mức độ hiểu (comprehension) ......................................... 8 3. 2.1. Diễn giải được............................................................................... 8 3. 2. 2. Tóm tắt được................................................................................ 9 3. 2. 3. Giải thích được ............................................................................ 9 3. 3. Câu hỏi mức độ vận dụng (application) ............................................... 9 3. 4. Câu hỏi mức độ phân tích (analysis) ................................................... 10 3. 5. Câu hỏi mức độ tổng hợp (synthesis) .................................................. 10 3. 6. Câu hỏi mức độ đánh giá (Evaluation) ................................................ 11 3. 6. 1. Đánh giá nội dung...................................................................... 11 3. 6. 2. Đánh giá hình thức..................................................................... 12 3. 6. 3. Đánh giá tư tưởng ...................................................................... 12 3. 6. 4. Đánh giá mức độ........................................................................ 12 4. Hình thức câu hỏi trắc nghiệm khách quan .................................................. 13 4. 1. Loại trắc nghiệm với câu đúng – sai (Đ/S) ......................................... 13 4. 2. Loại trắc nghiệm ghép đôi ................................................................... 14 4. 3. Loại trắc nghiệm điền khuyết .............................................................. 15 4. 4. Loại câu trắc nghiệm nhiều lựa chọn .................................................. 16 5. Những lưu ý chung khi soạn câu hỏi trắc nghiệm ........................................ 18 6. Quy trình thiết kế câu hỏi trắc nghiệm khách quan ...................................... 19 6. 1. Xác định mục tiêu của chương ........................................................... 19 6. 2. Xác định nội dung cần đặt câu hỏi ...................................................... 19 6. 3. Thiết kế câu hỏi ................................................................................... 19 Chương 2: TẬP THIẾT KẾ CÂU HỎI TRẮC NGHIỆM KHÁCH QUAN HỖ TRỢ HỌC SINH ÔN TẬP CH ƯƠNG III, IV, VI, VII SGK V ẬT LÝ 10 NC I. CHƯƠNG III “TĨNH HỌC VẬT RẮN”_SGK VẬT LÝ 10 NC ................. 20 1. Xác định mục tiêu của chương ................................................................ 21 2. Xác định nội dung cần đặt câu hỏi .......................................................... 21 2. 1. Xác định trọng tâm của chương..................................................... 22 2. 2. Xác định kiến thức dễ nhầm lẫn .................................................... 22 2. 3. Xác định kiến thức liên quan thực tế ............................................ 23 2. 4. Xác định điều HS khó hiểu ............................................................ 24 3. Thiết kế câu hỏi ....................................................................................... 24 3. 1. Câu hỏi cho ô (1.1) ........................................................................ 24 3. 2. Câu hỏi cho ô (1.3) ....................................................................... 24 3. 3. Câu hỏi cho ô (2.1) ........................................................................ 27 3. 4. Câu hỏi cho ô (2.3) ........................................................................ 28 3. 5. Câu hỏi cho ô (3.2) ........................................................................ 29 3. 6. Câu hỏi cho ô (3.3) ........................................................................ 30 3. 7. Câu hỏi cho ô (4.1) ........................................................................ 31 3. 8. Câu hỏi cho ô (4.3) ........................................................................ 32 II. CHƯƠNG IV “CÁC Đ ỊNH LUẬT BẢO TOÀN”_SGK VẬT LÝ 10 NÂNG CAO................................................................................................................. 38 1. Xác định mục tiêu của chương ................................................................ 38 2. Xác định nội dung cần đặt câu hỏi .......................................................... 40 2. 1. Xác định nội dung trọng tâm ......................................................... 40 2. 2. Xác định kiến thức dễ nhầm lẫn .................................................... 40 2. 3. Xác định kiến thức liên quan thực tế ............................................. 41 3. Thiết kế câu hỏi ....................................................................................... 41 3. 1. Câu hỏi cho ô (1.1) ........................................................................ 42 3. 2. Câu hỏi cho ô (1.2) ........................................................................ 42 3. 3. Câu hỏi cho ô (2.2) ........................................................................ 44 3.4. Câu hỏi cho ô (3.1) ......................................................................... 45 3. 5. Câu hỏi cho ô (3.2) ........................................................................ 45 3. 6. Câu hỏi cho ô (3.3) ........................................................................ 47 3. 7. Câu hỏi cho ô (4.1) ........................................................................ 49 III. CHƯƠNG VI “CH ẤT KHÍ”_SGK VẬT LÝ 10 NC ................................ .56 1. Xác định mục tiêu của chương ................................................................ 56 2. Xác định nội dung cần đặt câu hỏi .......................................................... 59 2. 1. Xác định kiến thức trọng tâm ........................................................ 59 2. 2. Xác định kiến thức dễ nhầm lẫn .................................................... 59 2. 3. Xác định kiến thức liên quan thực tế ............................................. 59 3. Thiết kế câu hỏi ....................................................................................... 60 3. 1. Câu hỏi cho ô (1.1) ........................................................................ 60 3. 2. Câu hỏi cho ô (1.2) ........................................................................ 60 3. 3. Câu hỏi cho ô (2.1) ........................................................................ 61 3. 4. Câu hỏi cho ô (2.3) ........................................................................ 61 3. 5. Câu hỏi cho ô (3.1) ........................................................................ 64 3. 6. Câu hỏi cho ô (3.3) ........................................................................ 64 3. 7. Câu hỏi cho ô (4.1) ........................................................................ 66 3. 8. Câu hỏi cho ô (4.2) ........................................................................ 67 3. 9. Câu hỏi cho ô (4.3) ........................................................................ 67 3. 10. Câu hỏi cho ô (5.1) ...................................................................... 68 IV. CHƯƠNG VII “CH ẤT RẮN VÀ CHẤT LỎNG. SỰ CHUYỂN THỂ”_SGK VẬT LÝ 10 NC ....................................................................................... 76 1. Xác định mục tiêu của chương ................................................................ 76 2. Xác định nội dung cần đặt câu hỏi .......................................................... 78 2. 1. Xác định kiến thức trọng tâm ........................................................ 78 2. 2. Xác định kiến thức dễ nhầm lẫn .................................................... 78 2. 3. Xác định kiến thức liên quan thực tế ............................................. 79 2. 4. Xác định điều HS khó hiểu ............................................................ 79 3. Thiết kế câu hỏi ....................................................................................... 79 3. 1. Câu hỏi cho ô (1.1) ........................................................................ 79 3. 2. Câu hỏi cho ô (2.1) ........................................................................ 80 3. 3. Câu hỏi cho ô (3.1) ........................................................................ 81 3. 4. Câu hỏi cho ô (3.3) ........................................................................ 82 PHẦN 3: KẾT LUẬN .................................................................................................. 87 1. Những kết quả đạt được của đề tài ..................................................................... 87 2. Những hạn chế của đề tài ................................................................................... 87 3. Những dự định trong tương lai ........................................................................... 87 PHỤ LỤC..................................................................................................................... 89 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................................ 93 Luận văn tốt nghiệp Thiết kế câu hỏi hỗ trợ quá trình ôn tập Phần 1: MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Xã hội càng tiến bộ, tri thức càng quan trọng hơn trong cuộc sống của con người, muốn phát triển con người cần phải có tri thức. Giáo dục vững chắc là nền tảng để phát triển xã hội. Cũng như các nước trên thế giới, Việt Nam đã và đang tiến hành cải cách giáo dục. Trong những năm gần đây thì việc cải cách sách giáo khoa (SGK) đã được nước ta tiến hành một cách sâu sắc, toàn diện, phong phú, đa dạng, phổ biến và lan rộng trong cả nước. Mục tiêu của việc cải cách là nhằm nâng cao chất lượng dạy và học. Để hoàn thành mục tiêu đó, trong quá trình dạy học (QTDH) “ câu hỏi ” là một công cụ, một phương tiện không thể thiếu. Sự trao đổi thông tin giữa giáo viên (GV) và học sinh (HS) trong quá trình dạy học nhằm giúp cho HS lĩnh hội hệ thống tri thức. Tham gia vào quá trình học tập, HS có mục đích chiếm lĩnh những tri thức của môn học mà những tri thức này được mục tiêu của mỗi môn học định ra và yêu cầu mỗi HS phải đạt được. Mức độ đạt được các tri thức đó so với yêu cầu tạo nên những giá trị của sản phẩm mà quá trình dạy học đạt được. Trong quá trình dạy học, GV là người gợi mở cho các em khám phá tri thức, nâng cao tầm hiểu biết, tạo điều kiện để các em phát triển năng lực tư duy, phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo trong học tập. Câu hỏi luôn được giáo viên sử dụng trong từng tiết dạy của mình. Thông qua việc sử dụng câu hỏi, người GV có thể biết được mức độ hiểu biết của HS, phát hiện những quan điểm sai lầm trong tư duy của HS, từ đó giúp học HS tập tốt hơn, hơn nữa sẽ giúp giáo viên tự đánh giá và tự điều chỉnh hoạt động dạy của mình sao cho phù hợp với tình hình. Ngoài ra, khi HS tiếp nhận được hệ thống câu hỏi tốt, các em sẽ phát huy được tính sáng tạo trong xây dựng được kiến thức mới, và có cơ hội học cách đặt câu hỏi từ thầy cô của mình. Tuy nhiên, việc xây dựng và thiết kế câu hỏi sao cho đạt hiệu quả tốt nhất thật sự không dễ dàng. Nó được xem là một trong những khó khăn trong nghề dạy học. Trong thực tế, câu hỏi rất cần thiết cho người GV trực tiếp giảng dạy, sự ra đời của sách giáo khoa mới càng đòi hỏi nghệ thuật đặt câu của người GV. Ôn tập kiến thức là phương pháp dạy học HS sinh mở rộng, đào sâu, khái quát hoá, hệ thống hoá tri thức đã học, nắm vững chắc những kỹ năng, kỹ xảo đã được hình thành, SVTH: Phạm Thị Hồng 1 GVHD: Đặng Thị Bắc Lý Luận văn tốt nghiệp Thiết kế câu hỏi hỗ trợ quá trình ôn tập phát triển trí nhớ, tư duy độc lập. Ôn tập giúp HS tái hiện lại những kiến thức đã học, hệ thống hoá các kiến thức đã được học tản mạn ở các lớp theo các chuyên đề, tìm ra mối liên hệ bản chất, đặc thù của từng loại kiến thức. Thông qua ôn tập để GV có điều kiện củng cố làm chính xác hoá, phát triển đào sâu, củng cố, vận dụng, chỉnh lý các kiến thức mà HS hiểu chưa đúng đắn rõ ràng. Ngoài ra, ôn tập giúp phát triển tư duy, cách giải quyết các vấn đề học tập của HS, xác định mối liên hệ các kiến thức liên môn có liên quan mà HS tiếp thu được từ các môn khoa học khác để vận dụng vào việc giải quyết các bài tập, các vấn đề trong học tập. Câu hỏi trắc nghiệm khách quan (TNKQ) cung cấp cho HS một phần hay tất cả thông tin kiến thức. Khi sử dụng câu hỏi để kiểm tra lượng kiến thức mà HS tiếp thu được thì câu hỏi TNKQ được sử dụng để kiểm tra lượng kiến thức lớn trong một thời gian ngắn. Trong quá trình dạy học, câu hỏi TNKQ gây hứng thú và kích thích các hoạt động tư duy của HS, độ bao phủ kiến thức cao, việc đánh giá mang tính khách quan và có độ tin cậy cao, sử dụng tốt cho mọi môn học, đánh giá được tính chính xác hiểu kỹ vấn đề được hỏi. Mặt khác, câu hỏi TNKQ còn thuận tiện trong việc đánh giá được sự nhạy bén cũng như tính “hấp tấp” của HS. Chính từ những lý do trên, tôi đã quyết định chọn đề tài: “Tập thiết kế câu hỏi trắc nghiệm khách quan hỗ trợ học sinh ôn tập chương III, IV, VI, VII sách giáo khoa Vật lý 10_ Nâng cao” để nghiên cứu và viết thành luận văn này. Theo tôi, đề tài này hết sức thiết thực cho tôi trong công tác giảng dạy ở trường Phổ thông. 2. Mục tiêu của đề tài Những mục tiêu mà đề tài cần hướng tới là: - Hệ thống hoá lý thuyết về thiết kế câu hỏi TNKQ. - Đưa ra quy trình thiết kế câu hỏi TNKQ. - Vận dụng quy trình để thiết kế câu hỏi TNKQ hỗ trợ cho việc ôn tập của học sinh theo các bậc nhận thức của Bloom. 3. Giới hạn của đề tài Do giới hạn về thời gian, trong phạm vi luận văn tốt nghiệp, tôi chỉ tập trung nghiên cứu việc vận dụng lý thuyết vào việc thiết kế các câu hỏi TNKQ theo các mức độ nhận thức của Bloom hỗ trợ cho việc ôn tập của học sinh ở các chương: III, IV, VI, VII sách SVTH: Phạm Thị Hồng 2 GVHD: Đặng Thị Bắc Lý Luận văn tốt nghiệp Thiết kế câu hỏi hỗ trợ quá trình ôn tập Vật Lý 10 Nâng cao và những câu hỏi này không được thử nghiệm ở trường Trung học Phổ Thông. 4. Các phương pháp và phương tiện thực hiện đề tài * Các phương pháp - Nghiên cứu lý thuyết: Tìm đọc các tài liệu liên quan đến phương pháp ôn tập, cách thiết kế câu hỏi TNKQ; hệ thống hoá lý thuyết từ đó đưa ra quy trình thiết kế câu hỏi TNKQ. - Vận dụng lý thuyết: Thiết kế câu hỏi phục vụ quá trình ôn tập của HS để hoàn thành luận văn. * Các phương tiện Các tài liệu tham khảo để thực hiện đề tài này: Lí luận dạy học đại cương, lí luận dạy học vật lý, đánh giá giáo dục, tài liệu bồi dưỡng giáo viên, Sách giáo khoa Vật Lý 10 nâng cao, Sách giáo viên Vật Lý 10 nâng cao, tài liệu từ mạng Internet và các sách tham khảo khác,… 5. Các bước thực hiện đề tài - Liên hệ với GVHD để xin đề tài. - Trao đổi với GVHD về việc thực hiện đề tài. - Xác định mục tiêu của đề tài. - Nghiên cứu các tài liệu có liên quan. - Xây dựng đề cương. - Xây dựng cơ sở lý thuyết. - Vận dụng cơ sở lý thuyết để thiết kế câu hỏi theo các bậc nhận thức của Bloom. - Hoàn thành luận văn. SVTH: Phạm Thị Hồng 3 GVHD: Đặng Thị Bắc Lý Luận văn tốt nghiệp Thiết kế câu hỏi hỗ trợ quá trình ôn tập Phần 2: NỘI DUNG CHƯƠNG I: NGHIÊN CỨU LÝ THUYẾT 1. Phương pháp ôn tập 1. 1. Khái niệm Phương pháp ôn tập là một trong những thành phần của phương pháp dạy học thực tiễn, được xây dựng trên cơ sở coi hoạt động thực tiễn của học sinh với tư cách là một phương tiện, một nguồn tri thức. [4, tr44] 1. 2. Ý nghĩa của phương pháp ôn tập - Ôn tập kiến thức là phương pháp dạy học giúp học sinh mở rộng, đào sâu, khái quát hoá, hệ thống hoá tri thức đã học, nắm vững chắc những kỹ năng, kỹ xảo đã được hình thành, phát triển trí nhớ, tư duy độc lập. - Ôn tập giúp học sinh tái hiện lại những kiến thức đã học, hệ thống hoá các kiến thức đã được học tản mạn ở các lớp theo các chuyên đề, tìm ra mối liên hệ bản chất, đặc thù của từng loại kiến thức. Thông qua ôn tập giúp phát triển tư duy, cách giải quyết các vấn đề học tập của HS, xác định mối liên hệ các kiến thức chuyên môn có liên quan mà HS tiếp thu được từ các môn khoa học khác để vận dụng vào việc giải quyết các bài tập, các vấn đề trong học tập. 1. 3. Những yêu cầu khi sử dụng phương pháp ôn tập Để phát huy hiệu quả, khi sử dụng phương pháp ôn tập cần tuân thủ các yêu cầu sau: - Ôn tập cần có kế hoạch, có hệ thống và kịp thời. - Ôn tập trước khi quên. - Ôn tập phải có tính tích cực: ôn tập bằng cách tái hiện lại công thức, cấu trúc lại tri thức để giải quyết vấn đề, nhằm lĩnh hội tri thức mới, vận dụng tri thức vào hoàn cảnh quen thuộc hay hoàn cảnh mới, trong quá trình đó phải vận dụng các thao tác khác nhau để giải quyết vấn đề. - Khi tiến hành ôn tập khái quát, GV cần đề ra một hệ thống câu hỏi để khi HS nghiên cứu lại sách giáo khoa và các tài liệu khác, tái hiện lại tri thức theo một trình tự nhất định và dựa vào chúng mà tìm cách trả lời đúng đắn. SVTH: Phạm Thị Hồng 4 GVHD: Đặng Thị Bắc Lý Luận văn tốt nghiệp Thiết kế câu hỏi hỗ trợ quá trình ôn tập - Khi ôn tập, HS cần lập hồ sơ, các bảng nhằm hệ thống hoá những sự kiện và những khái quát theo một phạm vi câu hỏi nhất định và mối quan hệ lẫn nhau giữa các khái quát đó. Ta thấy rằng, trong quá trình dạy học thì phương pháp ôn tập rất quan trọng đối với người GV và HS mà đặc biệt là HS. Để giúp HS ôn tập kiến thức có hiệu quả, câu hỏi được coi là “vũ khí” hàng đầu. 2. Quá trình dạy học và sự cần thiết của câu hỏi TNKQ trong quá trình dạy học 2.1. Định nghĩa quá trình dạy học (QTDH) “Quá trình dạy học là sự phối hợp thống nhất các hoạt động chủ đạo của thầy với hoạt động lĩnh hội tự giác, tích cực, tự lực, sáng tạo của học trò nhằm đạt được mục đích dạy học” [2, tr22], đó là một định nghĩa QTDH theo ông Nguyễn Ngọc Quang. Tuy nhiên, theo ông Phan Trọng Ngọ, QTDH được định nghĩa như sau: “Quá trình dạy học là chuỗi liên tiếp các hành động dạy và hành động của người dạy và người học đan xen và tương tác với nhau trong khoảng không gian và thời gian nhất định, nhằm thực hiện các mục đích dạy học” [5, tr89.] Các định nghĩa trên có sự khác nhau về cách thức diễn đạt nhưng các tác giả đều thể hiện được mối quan hệ chủ đạo, tích cực, chủ động giữa thầy và trò. Trong QTDH sự tương tác giữa thầy và trò là tất yếu. Người thầy giữ vai trò chủ đạo còn học sinh đóng vai trò chủ động tích cực trong việc khám phá tri thức mới. Trong phương pháp dạy học tích cực hiện nay ngoài mối liên hệ từ người thầy đến người học bao gồm: các hoạt động dạy học, các hoạt động chỉ đạo của thầy,…còn có mối quan hệ nghịch đó là những tác động từ trò đối với thầy bao gồm: HS có thể đặt câu hỏi cho GV khi GV đang giảng, thảo luận nhóm, …Để thực hiện được quá trình trao đổi thông tin giữa thầy và trò thì “câu hỏi” được sử dụng thường xuyên nhất. Câu hỏi rất cần thiết cho việc dạy và học hiện nay. Câu hỏi vừa giúp HS phát triển tính sáng tạo, khả năng tiếp thu nhạy bén linh hoạt, dễ dàng tiếp thu cái mới và ôn lại kiến thức cũ vừa giúp GV dễ dàng đánh giá được khả năng tiếp thu cái mới của HS và thu nhận những thông tin phản hồi từ HS. Tóm lại, QTDH là sự tác động thuận nghịch giữa thầy và trò trong đó câu hỏi đóng vai trò quan trọng và không thể thiếu. Việc thiết kế và sử dụng câu hỏi một cách hợp lý sẽ SVTH: Phạm Thị Hồng 5 GVHD: Đặng Thị Bắc Lý Luận văn tốt nghiệp Thiết kế câu hỏi hỗ trợ quá trình ôn tập tạo nên mối quan hệ tích cực giữa thầy và trò. Nhưng thiết kế và sử dụng câu hỏi như thế nào cho phù hợp với mục tiêu đề ra là một vấn đề được các thầy cô giáo hết sức quan tâm. Khi thiết kế những câu hỏi cho bài học cần chú ý đến những mục tiêu của bài học, những ứng dụng thực tế, tính vừa sức (chung và riêng) trong dạy học và khả năng sử dụng những câu hỏi trong các phương pháp dạy học tích cực. 2. 2. Nhu cầu về các câu hỏi khác nhau trong QTDH Trong QTDH, mối quan hệ giữa GV và HS được thực hiện chủ yếu bởi câu hỏi. Nên, câu hỏi có một vị trí cực kì quan trọng trong việc góp phần nâng cao hiệu quả giảng dạy, nhất là trong cơ chế dạy học lấy HS làm trung tâm như hiện nay. Câu hỏi được coi như là một phương tiện chủ yếu giữa dạy và học. Thật vậy, câu hỏi có thể được dùng để dẫn dắt vào bài mới; khám phá và xây dựng kiến thức mới; nối kết kiến thức cũ với kiến thức mới, cũng cố và mở rộng kiến thức; kiểm tra và đánh giá kết quả học tập của HS. Bên cạnh việc tạo điều điện cho HS tư duy và hành động, câu hỏi còn giúp GV thu nhận những thông tin phản hồi từ phía HS để có thể điều khiển và điều chỉnh quá trình dạy học sao cho phù hợp. Đặc biệt, câu hỏi có một ý nghĩa to lớn trong việc ôn tập lại kiến thức đã học của HS. Trong quá trình ôn tập, thông qua câu hỏi các em có thể nắm vững những kỹ năng, kỹ xảo đã được hình thành; phát triển trí nhớ; có tính tư duy độc lập; khái quát hoá, hệ thống hoá tri thức đã học. Cũng qua quá trình ôn tập, câu hỏi giúp HS mở rộng, đào sâu kiến thức phục vụ cho quá trình học của mình. Như vậy, câu hỏi là rất cần thiết trong quá trình dạy học. Là một giáo viên, mà đặc biệt là người giáo viên tương lai việc nghiên cứu các dạng câu hỏi, cách đặt câu hỏi là một nhiệm vụ quan trọng cần được quan tâm để đạt được những mục tiêu mà giáo dục đề ra. 3. Sự phân loại câu hỏi trong QTDH Có nhiều cách phân loại câu hỏi khác nhau: phân loại câu hỏi theo mục tiêu lý luận dạy học của bài học, phân loại câu hỏi theo mức độ phát triển trí tuệ, phân loại câu hỏi theo kiến thức trả lời và mức độ tư duy, phân loại câu hỏi theo các bậc của mục tiêu nhận thức Bloom, phân loại câu hỏi theo hình thức hỏi và hình thức trả lời. Trong tài liệu này tôi sẽ sử dụng cách phân loại câu hỏi theo các bậc của mục tiêu nhận thức Bloom [1, tr8] để thiết kế câu hỏi TNKQ hỗ trợ quá trình ôn tập của học sinh. SVTH: Phạm Thị Hồng 6 GVHD: Đặng Thị Bắc Lý Luận văn tốt nghiệp Thiết kế câu hỏi hỗ trợ quá trình ôn tập Nhà giáo dục học Benamin Bloom (Mỹ) đã phân loại các mục tiêu giáo dục và đã được các nhà giáo dục trên thế giới thừa nhận, đó là: mục tiêu nhận thức (cogmitive), mục tiêu kỹ năng (psychomotor and skills), mục tiêu thái độ (attitude) để làm cơ sở đánh giá kết quả học tập của HS. Bloom phân chia việc đánh giá kết quả học tập của HS theo các mức độ khác nhau (gọi tắt là các bậc Bloom). Theo Bloom, nhận thức của HS được xét theo các mức độ từ dễ đến khó, từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp. Đó là: biết, hiểu, vận dụng, phân tích, tổng hợp và đánh giá. Mỗi mức độ nhận thức sẽ có các dạng câu hỏi phù hợp, dựa vào dạng câu hỏi GV có thể đánh giá kết quả học tập của HS một cách chính xác nhất. Do đó, ta có các dạng câu hỏi: Câu hỏi ở mức độ biết, câu hỏi ở mức độ hiểu, câu hỏi ở mức độ tổng hợp, câu hỏi ở mức độ đánh giá. Cấu trúc và ý nghĩa của hệ thống câu hỏi theo phân loại này được thể hiện theo mô hình tam giác nhận thức: Biết Hiểu Vận dụng Phân tích Đánh giá 3. 1. Câu hỏi mức biết (knownledge) Đây là bậc nhận thức thấp nhất nhưng cũng rất cơ bản của sự nhận thức. Nó chỉ yêu cầu người học nhớ được các sự kiện, khái niệm định nghĩa, công thức, phương pháp, nguyên lí…mà chưa cần phải hiểu sâu. Vì vậy, người học được coi là đạt mục tiêu này nếu họ phát biểu được định nghĩa, nêu được công thức, mô tả hay kể lại được sự kiện…hay nói một cách khác, người học chỉ tái hiện lại đúng điều đã được học, được nghe. Tuy nhiên, đây là mức độ cơ sở, nền tảng cho các mức độ nhận thức cao hơn. Mức độ biết có thể kể ra theo các chi tiết, đó là: 3. 1. 1. Biết các điều đặc biệt SVTH: Phạm Thị Hồng 7 GVHD: Đặng Thị Bắc Lý Luận văn tốt nghiệp Thiết kế câu hỏi hỗ trợ quá trình ôn tập Chi tiết này yêu cầu học sinh phải nhớ lại các dữ kiện đặc biệt, riêng lẻ; các kí hiệu đặc biệt, các biểu tượng đặc biệt của một vật, một sự kiện, định nghĩa một khái niệm quan trọng; biết các sự kiện, biến cố đặc biệt, địa danh hay danh nhân. Ví dụ: Hãy phát biểu và viết biểu thức định luật bảo toàn động lượng. 3. 1. 2. Biết các phương cách và phương tiện thông thường để có thể xử lí các nhiệm vụ chuyên môn thông thường Chi tiết này yêu cầu HS biết các qui ước, biết về những chuỗi diễn biến, biết cách phân loại, biết các tiêu chuẩn, biết phương pháp tìm hiểu, kỹ thuật, thủ thuật dùng khảo sát các vấn đề và các hiện tượng (chỉ giới hạn ở mức “biết về phương pháp” hơn là “sử dụng phương pháp”). Ví dụ: Hãy xác định dấu của vector vận tốc khi vật chuyển động ngược chiều với chiều ta chọn làm chiều dương. 3. 1. 3. Biết các điều tổng quát và trừu tượng trong một lĩnh vực khoa học Biết các nguyên lý và các điều tổng quát dùng tóm tắt các hiện tượng quan sát được hoặc để giải thích, mô tả, tiên đoán các hiện tượng sẽ xảy ra, biết các thuyết và cấu trúc. Ví dụ: Hãy phát biểu và viết biểu thức định luật II Niutơn. Để kiểm tra mức độ biết của học sinh, giáo viên có thể nêu câu hỏi bắt đầu bằng các động từ như: mô tả, phát biểu, liệt kê, nhớ lại, nhận xét, xác định, kể tên, nhận dạng, gọi tên, nhắc lại, cho biết, trình bày,…; hoặc các từ hỏi: như thế nào, ai ở đâu, khi nào, bằng cách nào, là gì,… 3. 2. Câu hỏi ở mức độ hiểu (comprehension) Mức biết là mức thấp nhất và là mức cơ sở trong thang bậc nhận thức của Bloom, mức độ kế tiếp là mức hiểu – cao hơn mức biết một bậc. Ở bậc nhận thức này, học sinh không chỉ nhớ được kiến thức mà còn phải hiểu thấu đáo chúng, như: Các sự việc, hiện tượng, sự kiện, các quá trình, các nguyên tắt, định luật, định nghĩa… 3. 2.1. Diễn giải được Khi tiếp thu một vấn đề nào đó, HS có thể diễn đạt lại chúng bằng lời lẽ riêng của mình, hoặc dưới dạng thức khác, với điều kiện bảo toàn lại ý nghĩa ban đầu. SVTH: Phạm Thị Hồng 8 GVHD: Đặng Thị Bắc Lý Luận văn tốt nghiệp Thiết kế câu hỏi hỗ trợ quá trình ôn tập Như vậy, khả năng này được đánh giá dựa trên tiêu chí chính xác và trung thực. Ví dụ: Các em hãy nhìn vào đồ thị tọa độ thời gian trong chuyển động thẳng của một chiếc xe như hình vẽ và cho biết trong khoảng thời gian nào xe chuyển động thẳng đều? (m) x t (s) 3. 2. 2. Tóm tắt được Giáo viên có thể yêu cầu HS xác định mục đích của một bài viết, có thể tóm gọn một đoạn, một khái niệm thành một cụm từ hoặc một từ đại diện. Ví dụ: Hãy xác định mục đích của thí nghiệm được bố trí ở hình 6.4 Sách giáo khoa Vật Lý 10 Nâng cao? 3. 2. 3. Giải thích được Khả năng này cho phép HS có thể lí giải được các hiện tượng, sự kiện, một quá trình hay một quy trình làm việc nào đó trong thực tế dựa vào những kiến thức đã học như: các định lý, định luật, nguyên lý… Tiêu chuẩn này của mức hiểu được sử dụng khá phổ biến trong quá trình dạy học. Ví dụ: Tại sao khi ta dùng tay trái đánh vào tay phải với một lực vừa phải thì cả hai tay ta đều cảm thấy đau? Để kiểm tra mức độ “Hiểu” của HS, GV có thể nêu câu hỏi bắt đầu bằng các động từ là: giải thích, lí giải, hiểu thế nào, chuyển đổi, tóm tắt dưới dạng sơ đồ, dự đoán, cho ví dụ, viết lại dưới dạng,… 3. 3. Câu hỏi mức độ vận dụng (application) Để đạt được mức độ này, HS không chỉ phải nhớ, hiểu mà còn phải áp dụng những nguyên lý, khái niệm, định luật…vài giải quyết những vấn đề mới, các bài tập áp dụng và đặc biệt là đưa chúng vào thực tiễn để giải thích, cải tiến cho hợp lí hơn, khoa SVTH: Phạm Thị Hồng 9 GVHD: Đặng Thị Bắc Lý Luận văn tốt nghiệp Thiết kế câu hỏi hỗ trợ quá trình ôn tập học hơn. Mục đích của tiêu chuẩn này là làm cho HS luôn có thái độ đúng đắn trong học tập, phải biết rằng học là để làm, kiến thức phải được sử dụng vào các công việc thực tế thì mới có ý nghĩa và phát huy tối đa vai trò của nó. Cần rèn luyện cho HS có thói quen liên tưởng từ sách vở ra ngoài thực tế đời sống và ngược lại. Khi gặp những khó khăn trong thực tế, HS cần phải biết sử dụng đúng những gì đã học trong sách vở (cả về phương pháp lẫn nội dung kiến thức) cộng với sự tích cực của trí tuệ. Từ những liên tưởng thường xuyên như vậy sẽ giúp HS phát huy được tính sáng tạo của mình. Để kiểm tra mức độ “ Vận dụng ” của học sinh, ngoài các bài tập vận dụng, người thầy có thể sử dụng các câu hỏi bắt đầu bằng các động từ như: hãy tìm (trong thực tế), hãy chỉ ra, liên hệ, chứng minh, giải quyết, vận dụng, bổ sung, thực hiện, hình thành… Ví dụ: Trong trường hợp người nhảy dù đang rơi, sau khi dù đã mở, có những lực nào đã thực hiện công ? Công đó là dương hay âm? Hãy tìm hai ví dụ trong đó có lực tác dụng nhưng công thực hiện bằng 0. [7, tr155] 3. 4. Câu hỏi mức độ phân tích (analysis) Ở bậc nhận thức này, người học không chỉ làm chủ tri thức của mình mà còn nhanh nhạy trong các thao tác tư duy. Phân tích là chia một chỉnh thể thành nhiều bộ phận để đi sâu vào các chi tiết bên trong, để hiểu được bản chất của đối tượng. Phép chia ở đây cũng có thể hiểu theo nghĩa đen, như: chia đất, chia miếng bánh…nhưng “chia” là để xem xét kỹ các bộ phận và có cách chia phù hợp chứ không phải chia cơ học hay chia để chiếm hữu. Tuy nhiên, phép chia ta muốn đề cập đến trong giáo trình này chủ yếu là các thao tác tư duy cùng với sự tưởng tượng mạnh mẽ. Thường thì mọi sự phân tích bao giờ cũng nhằm vào một mục đích cụ thể, nghĩa là việc nghiên cứu từng bộ phận phải hướng đích. Sau khi phân chia, mỗi bộ phận phải được nghiên cứu để hiểu sâu hơn chi tiết hơn, xâm nhập khắp các bộ phận của chỉnh thể. Ví dụ: Phân tích một bài tập vật lý có nhiều đối tượng tương tác nhau để tìm những dữ kiện có liên quan đến các nguyên lý, định luật đã học rồi tìm ra cách giải bài tập ấy. 3. 5. Câu hỏi mức độ tổng hợp (synthesis) Bậc nhận thức này yêu cầu rất cao đối với người học. Muốn đạt được yêu cầu SVTH: Phạm Thị Hồng 10 GVHD: Đặng Thị Bắc Lý Luận văn tốt nghiệp Thiết kế câu hỏi hỗ trợ quá trình ôn tập thì người học phải hiểu thấu đáo các đối tượng, biết phân tích nó rồi sao đó mới có thể mô tả toàn cảnh đối tượng đó bằng ngôn ngữ của mình, chú ý sắp xếp các bộ phận cấu thành (đã phân tích) theo một trật tự hợp lí để có thể xếp nó vào một loại đối tượng đã biết hay tìm ra một loại đối tượng mới, từ đó tìm ra hướng giải quyết đối tượng theo nhiệm vụ đã đặt ra hoặc tìm ra phương hướng phân tích tiếp theo. Trong học tập, sự tổng hợp được yêu cầu ở HS có thể không phức tạp đến như vậy. HS đạt được mức độ này có thể bắt đầu từ việc thâu tóm ý chính mà GV đã giảng, có thể đọc một đoạn SGK và phát biểu ngắn gọn đoạn ấy, có thể tìm được kết luận chung cho các thí nghiệm được biểu diễn… Trong nghiên cứu khoa học thì phân tích và tổng hợp là hai hoạt động luôn đi kèm nhau để tìm hiểu một sự việc, hiện tượng một cách trọn vẹn. Các hoạt động tư duy hỗ trợ hai hoạt động này là trừu tượng hoá, khái quát hoá. Ví dụ: Mô tả nguyên tắc hoạt động của một loại máy (máy ảnh chẳng hạn). Các động từ dùng để hỏi kiểm tra bậc nhận thức này là: kết hợp, phối hợp, sắp xếp lại, cấu trúc lại, viết lại, tìm cách giải…. 3. 6. Câu hỏi mức độ đánh giá (Evaluation) Đây là mức độ cao nhất trong bậc nhận thức của Bloom. Một người có khả năng đánh giá là người có thể thực hiện công việc sau: có thể nhận biết nó đúng hay sai, hay hay là dở, chính xác hay không chính xác, có giá trị hay không có giá trị…và mức độ của những nhận định đó. Điều này cũng có nghĩa là người đưa ra những nhận định đó phải dựa trên những tiêu chí có sẵn, hay là đặt ra những tiêu chí để đánh giá. Để đạt được mục tiêu này, yêu cầu người học trước hết phải vững vàng tri thức, thuần thục các hoạt động tư duy như: Phân tích và tổng hợp, so sánh, phân loại, trừu tượng hoá…Phải kiên định với những định chuẩn đã đặt ra, tuy nhiên cũng phải biết kết hợp hoàn cảnh của đối tượng, ngữ cảnh của sự kiện để có thể “gia giảm” hợp lí điểm số đánh giá. Năng lực này bao gồm các nội dung: 3. 6. 1. Đánh giá nội dung Đây là yêu cầu ở mức độ cao đối với những người làm khoa học khi họ thẩm định một công trình khoa học. Người đó không những chỉ có trình độ chuyên môn mà còn biết đặt ra định chuẩn cho từng đối tượng để đánh giá. Bên cạnh việc đánh giá nội dung, một sự đánh giá sắc bén đôi khi cũng cần có, đó là đánh SVTH: Phạm Thị Hồng 11 GVHD: Đặng Thị Bắc Lý