Tài liệu 21 dd_thucan_bo

VŨ DUY GI NG, NGUY N XUÂN B LÊ ð C NGOAN, NGUY N XUÂN TR CH VŨ CHÍ CƯƠNG, NGUY N H U VĂN DINH DƯ NG VÀ TH C ĂN CHO BÒ NHÀ XU T B N NÔNG NGHI P HÀ N I – 2008 L I GI I THI U Tôi hân h nh ñư c gi i thi u v i b n ñ c cu n sách “DINH DƯ NG VÀ TH C ĂN CHO BÒ” c a các tác gi GS. TS. Vũ Duy Gi ng, TS. Nguy n Xuân B , PGS. TS. Lê ð c Ngoan, PGS. TS. Nguy n Xuân Tr ch, TS. Vũ Chí Cương và TS. Nguy n H u Văn. Cu n sách chuyên kh o v các v n ñ dinh dư ng và th c ăn cho bò này ñư c vi t r t công phu, ñã ñ c p các nguyên lý dinh dư ng và k thu t nuôi dư ng gia súc nhai l i nói chung và con bò nói riêng. N i dung c a tài li u ñã ñư c c p nh t v i nh ng thông tin m i nh t, ñ c bi t s ra m t c a cu n sách là cơ h i r t l n cho sinh viên ngành Chăn nuôi – Thú y tham kh o khi mà B GD&ðT có ch trương ñ i m i v quy trình ñào t o các trư ng ñ i h c t “niên ch ” sang “tín ch ”. Các tác gi c a cu n sách là t p th cán b gi ng d y, nghiên c u có nhi u kinh nghi m v lĩnh v c chăn nuôi gia súc nhai l i và dinh dư ng - th c ăn gia súc các trư ng ñ i h c Nông nghi p và Vi n nghiên c u trong nư c. Tôi cũng xin c m ơn Trung tâm Nghiên c u Nông nghi p Qu c t Australia (ACIAR) ñã tài tr d án (LPS/2002/078) h p tác nghiên c u v i trư ng và tài tr cho vi c xu t b n cu n sách. V i tư cách là Ch t ch H i ñ ng Khoa h c-Giáo d c c a trư ng ð i H c Nông Lâm Hu và v i tình c m ñ ng nghi p chân thành, m t l n n a, tôi vui m ng ñư c gi i thi u cu n sách này v i b n ñ c. Hu , ngày 15 tháng 1 năm 2008 PGS.TS. Tr n Văn Minh Hi u trư ng Ch t ch H i ñ ng KH &GD Trư ng ðHNL Hu 2 L I NÓI ð U Hi n nay, bình quân trên th gi i c kho ng 4 ngư i thì có 1 con trâu bò (1,5 t trâu bò/6 t ngư i), trong khi ñó nư c ta kho ng 10 ngư i m i có 1 con trâu bò (8,5 tri u trâu bò/85 tri u ngư i). Trong nh ng năm g n ñây ñàn gia súc nhai l i nư c ta có xu hư ng tăng nhanh. Năm 2007, ñàn bò có 6,72 tri u con, tăng 3,29% so v i năm 2006 (Hoàng Kim Giao, 2007). Nư c ta ñã có nhi u ch trương, chính sách nh m ñ y m nh phát tri n chăn nuôi gia súc ăn c ñ th a mãn nhu c u th c ph m cho tiêu th trong nư c và là gi i pháp xóa ñói gi m nghèo nông thôn. Tuy v y, năm 2007 s n lư ng s a ch ñ t 234 ngàn t n, ñáp ng kho ng 25% nhu c u tiêu dùng trong nư c và t ng s n lư ng th t bò ñ t 206,14 ngàn t n. Nuôi dư ng gia súc nhai l i là m t ngh thu t hơn là m t khoa h c b i gia súc nhai l i là “xã h i c ng sinh” gi a ñ ng v t có vú và vi sinh v t, d dày gia súc nhai l i trư ng thành là m t thùng lên men l n, ñó vô s vi sinh v t ñang phát tri n, sinh sôi, n y n . Trong nuôi dư ng, vi c tác ñ ng ñ ñi u ki n môi trư ng d c n ñ nh là vô cùng quan tr ng. V i cùng lo i th c ăn và gia súc, m t s ngư i chăn nuôi có th ñ t ñư c k t qu t t, trong khi ñó s khác l i có k t qu kém. Bên c nh ñó, gia súc nhai l i thu c di n ñ c bi t, chúng ch u nh hư ng r t nhi u b i các m i quan h v i môi trư ng, bao g m c ngư i chăn nuôi. M i quan h này có th có nh hư ng tr c ti p ñ n các v n ñ dinh dư ng c a gia súc nhai l i. Vì t t c nh ng lý do trên, vi c hi u bi t các nguyên lý dinh dư ng bao g m t ñ c ñi m tiêu hóa, thu nh n th c ăn ñ n nhu c u các ch t dinh dư ng và v n ñ gi i quy t th c ăn cho gia súc nhai l i trong ñi u ki n nư c ta có ý nghĩa quy t ñ nh thành công trong chăn nuôi. Nh m ñáp ng nhu c u ñào t o trong các trư ng ñ i h c Nông nghi p và các cán b khoa h c, chúng tôi xu t b n cu n sách này nh m giúp b n ñ c có thêm thông tin c n thi t v các nguyên lý dinh dư ng và th c ăn cho con bò nói riêng và gia súc nhai l i nói chung. Sách ñư c xu t b n nh s tài tr tài chính c a d án h p tác nghiên c u gi a trư ng ð i H c Nông Lâm Hu và Trung tâm Nghiên c u Nông nghi p Qu c t Australia (ACIAR). Trong quá trình biên so n chúng tôi cũng ñã nh n ñư c s giúp ñ v chuyên môn c a TS Peter Doyle -lãnh ñ o d án LPS/2002/078, chuyên gia cao c p v bò s a Trung tâm nghiên c u bò s a Kyabram, Victoria, Australia, và s ñ ng viên quý báu c a PGS. TS. Tr n Văn Minh- Hi u Trư ng trư ng ð i H c Nông Lâm Hu . Nhân d p này chúng tôi xin c m ơn s giúp ñ vô giá ñó. Hy v ng cu n sách s góp ph n tích c c cho quá trình ñào t o ñ i v i ngành chăn nuôi và ñem l i nhi u h u ích cho b n ñ c. Tuy nhiên, sách không tránh kh i thi u sót, r t mong nh n ñư c s góp ý c a b n ñ c ñ l n tái b n sau ñư c t t hơn. Nhóm tác gi 3 M CL C CHƯƠNG I 10 GIA SÚC NHAI L I TRONG H TH NG S N XU T NÔNG NGHI P 10 I. VAI TRÒ C A GIA SÚC NHAI L I ð I V I PHÁT TRI N NÔNG THÔN 10 1.1. Cung c p s c kéo 10 1.2. Cung c p th c ph m 11 1.3. Cung c p phân bón và ch t ñ t 11 1.4. Cung c p nguyên li u ch bi n 12 1.5. Ý nghĩa kinh t -xã h i 12 II. NH NG ð C THÙ SINH THÁI DINH DƯ NG C A GIA SÚC NHAI L I 12 2.1. Kh năng s d ng th c ăn giàu xơ 13 2.2. Kh năng chuy n hoá protein 14 2.3. V n ñ s d ng th c ăn tinh 15 2.4. Ngu n tài nguyên th c ăn thô 17 2.5. Nh ng v n ñ v môi trư ng 17 III. TH C TR NG CHĂN NUÔI GIA SÚC NHAI L I NƯ C TA 20 3.1. S lư ng và phân b 20 3.2. Năng su t và s n lư ng s n ph m 22 3.3. Quy mô chăn nuôi 22 3.4. Phương th c chăn nuôi 23 3.5. Gi i quy t th c ăn 24 CHƯƠNG II 28 TIÊU HOÁ VÀ THU NH N TH C ĂN 28 I. B MÁY TIÊU HOÁ 28 1.1. Mi ng 29 1.2. Th c qu n 29 1.3. D dày và rãnh th c qu n 29 1.4. Ru t non 31 1.5. Ru t già 31 II. H SINH THÁI D C 31 2.1. Môi trư ng sinh thái d c 31 4 2.2. H vi sinh v t d c 32 2.3. Nhu c u dinh dư ng c a vi sinh v t d c 37 2.4. Tương tác c a vi sinh v t trong d c 39 III. QUÁ TRÌNH TIÊU HOÁ TH C ĂN 41 3.1. S nhai l i và tiêu hoá cơ h c 41 3.2. Quá trình tiêu hoá các thành ph n c a th c ăn 41 IV. ð NG THÁI PHÂN GI I TH C ĂN 52 4.1. ð ng thái phân gi i th c ăn 52 gia súc nhai l i 4.2. Mô hình hoá ñ ng thái phân gi i th c ăn 53 V. THU NH N TH C ĂN 56 5.1. Cơ ch ñi u hoà thu nh n th c ăn 56 5.2. Các y u t 59 nh hư ng t i lư ng thu nh n th c ăn 5.3. D ñoán lư ng thu nh n th c ăn 67 VI. ðI U KHI N LÊN MEN D C 70 6.1. ði u ch nh qu n th vi sinh v t d c 70 6.2. B o v dinh dư ng thoát qua phân gi i d c 71 6.3. ð ng b hoá các ngu n dinh dư ng cho vi sinh v t d c 72 6.4. ði u khi n ñ axit d c thu n l i cho phân gi i xơ 72 CHUƠNG III 77 CÁC H TH NG NĂNG LƯ NG VÀ PROTEIN 77 I. CÁC H TH NG ðÁNH GIÁ GIÁ TR NĂNG LƯ NG 77 1.1. ð nh nghĩa và ñơn v ño 77 1.2. Các d ng năng lư ng c a th c ăn 79 1.3. Các phương pháp ño nhi t s n xu t ra và tích lũy năng lư ng 87 1.4. Hi u su t s d ng năng lư ng trao ñ i 95 1.5. M t s h th ng ñánh giá giá tr năng lư ng c a th c ăn 99 1.6. H th ng năng lư ng trao ñ i c a ARC 101 II. CÁC H TH NG ðÁNH GIÁ GIÁ TR NĂNG LƯ NG 109 2.1. Nhu c u năng lư ng cho duy trì 109 2.2. Các y u t 114 nh hư ng ñ n nhu c u năng lư ng cho duy trì 2.3. Hi u qu s d ng năng lư ng trao ñ i 116 5 III. H TH NG ðÁNH GIÁ GIÁ TR PROTEIN 120 3.1. M t s h th ng ñánh giá giá tr protein c a th c ăn cho gia súc nhai l i 120 3.2. H th ng protein tiêu hóa 121 ru t (Pháp) IV. NHU C U NĂNG LƯ NG VÀ PROTEIN C A BÒ THEO H TH NG UFL VÀ UFV 127 4.1. Nhu c u dinh dư ng cho duy trì 127 4.2. Nhu c u dinh dư ng cho sinh trư ng 129 4.3. Nhu c u dinh dư ng cho mang thai 130 4.4. Nhu c u dinh dư ng cho ti t s a 131 4.5. Ví d v cách tính toán các nhu c u dinh dư ng cho bò 132 CHƯƠNG IV 136 DINH DƯ NG NƯ C, VITAMIN VÀ KHOÁNG 136 I. DINH DƯ NG NƯ C 136 1.1. Nư c và các ion hoà tan trong nư c 136 1.2. Vai trò c a nư c 138 1.3. Nhu c u nư c 140 1.4. Tác h i c a s thi u nư c bò 143 II. DINH DƯ NG VITAMIN 144 2.1. Vitamin hòa tan trong m 145 2.2. ðánh giá m i v nhu c u c a bò ñ i v i các vitamin hòa tan trong m 162 2.3. Vitamin nhóm B 167 2.4. Vitamin C (Ascorbic acid ) 177 2.5. Vitamin B ñ i v i loài nhai l i 178 III. DINH DƯ NG KHOÁNG 188 3.1. M t s ñi m chung 188 3.2. Vai trò dinh dư ng c a khoáng ña lư ng 191 3.3. Vai trò dinh dư ng c a khoáng vi lư ng 198 CHƯƠNG V 209 NGU N TH C ĂN VÀ GI I PHÁP GI I QUY T TH C ĂN 209 I. CÁC NGU N TH C ĂN 209 1.1. Th c ăn xanh 209 1.2. Ngu n ph ph m t tr ng tr t 220 6 1.3. Ngu n ph ph m t ch bi n 223 1.4. Th c ăn tinh h n h p 227 1.5. Th c ăn b sung nitơ (Urê) 228 II. CÁC GI I PHÁP GI I QUY T TH C ĂN 229 2.1. Cân ñ i th c ăn quanh năm 229 2.2. Ch bi n và d tr th c ăn 230 2.3. Phát tri n cây th c ăn vào mùa thi u c 238 2.4. S n xu t th c ăn tinh và bánh ña dinh dư ng 240 III. PH I H P KH U PH N ĂN 246 3.1. Yêu c u c a kh u ph n ăn 246 3.2. Cơ c u kh u ph n và b sung dinh dư ng 246 3.3. Nh ng thông tin c n bi t khi xây d ng kh u ph n 254 3.4. Phương pháp xây d ng kh u ph n 255 CHƯƠNG VI CÁC B NH DINH DƯ NG THƯ NG G P 1 BÒ 1 I. B NH KETOSIS 1 1.1. Nguyên nhân c a b nh 1 1.2. Tri u ch ng c a b nh 4 1.3. Phòng và tr b nh 4 II. B NH AXIT D C 5 2.1. Nguyên nhân c a b nh 5 2.2. Cơ ch sinh b nh 6 2.3. Nh ng r i lo n gây ra do acidosis d c 8 2.4. Phòng b nh 9 III. B NH S T S A (MILK FEVER, POST PARTURIENT PARASIS) 10 3.1. R i lo n sinh hoá c a b nh 10 3.2. Nh ng r i lo n th c th 11 3.3. Phòng và tr b nh 12 IV. B NH D MÚI KH L CH CH (DISPLACED ABOMASUM) 13 V. B NH V CHÂN MÓNG 14 VI. M T S TRƯ NG H P NG ð C TH C ĂN 16 7 6.1. Ng ñ c cyanoglucoside 16 6.2. Ng ñ c nitrat 18 6.3. Ng ñ c urê 19 VII. NH NG B NH DINH DƯ NG KHÁC 20 8 CHƯƠNG I GIA SÚC NHAI L I TRONG H TH NG S N XU T NÔNG NGHI P Chương này nh m cung c p cho ngư i ñ c m t t m nhìn t ng th v v trí và vai trò c a gia súc nhai l i, trong ñó có con bò, trên quan ñi m phát tri n b n v ng và sinh thái dinh dư ng trư c khi ñi sâu vào nh ng v n ñ v sinh lý tiêu hoá, khoa h c dinh dư ng hay nh ng v n ñ v k thu t s n xu t th c ăn và nuôi dư ng c th trong chăn nuôi bò các chương ti p theo. S hi u bi t ñúng ñ n v sinh thái dinh dư ng là r t c n thi t cho vi c ho ch ñ nh chi n lư c phát tri n m t n n nông nghi p b n v ng, trong ñó có vi c quy t ñ nh s tham gia c a gia súc nhai l i nói chung và con bò nói riêng ñ n m c ñ nào. Nh ng v n ñ ñư c nêu m t cách ng n g n trong chương này nh m ñưa ra nh ng cơ s khái ni m cho vi c khai thác t i ưu các ngu n tài nguyên thiên nhiên có th tái t o thông qua chăn nuôi gia súc nhai l i m t cách h p lý. ð ng th i ñó cũng s là nh ng ch ñ chính cho vi c nên nghiên c u, hay không nên nghiên c u, v dinh dư ng gia súc nhai l i theo hư ng ph c v phát tri n nông nghi p và nông thôn b n v ng. I. VAI TRÒ C A GIA SÚC NHAI L I ð I V I PHÁT TRI N NÔNG THÔN Gia súc nhai l i (GSNL) ñã có m i quan h c ng sinh v i con ngư i k t th i ti n s . M i quan h này ñã làm thay ñ i nhi u ñ c tính v n có c a chúng. Nh ng gi ng GSNL chuyên d ng ngày nay có l ph i ph thu c s ng còn vào con ngư i, trư c h t là th c ăn, vì chúng ñã m t ñi nh ng ñ c tính ban ñ u c n thi t ñ t n t i ñư c trong t nhiên. Trái l i, nhi u c ng ñ ng con ngư i cũng có l không th t n t i n u không có GSNL m c dù không ph i m i c ng ñ ng dân cư ñ u ph i nuôi chúng. ð i v i các nư c nhi t ñ i thì chăn nuôi GSNL ñã t ng và ch c ch n s ti p t c là m t trong nh ng ho t ñ ng kinh t và xã h i quan tr ng nh t vì nh ng lý do chính dư i ñây. 1.1. Cung c p s c kéo T ngàn xưa chăn nuôi trâu bò ñã g n li n v i tr ng tr t trong các h th ng canh tác h n h p ñ cung c p s c kéo cho vi c làm ñ t. Trên th gi i, nh t là các nư c ñang phát tri n, trâu bò v n ñang ñư c s d ng nhi u ñ cung c p s c kéo. Theo ư c tính có t i kho ng 2 t ngư i trên th gi i ñang ph thu c vào s c kéo c a gia súc ñ làm ñ t, v n chuy n hàng hoá và các công vi c lao tác khác. Năm 1990 có 52% s bò và 34% s trâu bò các nư c 10 ñang phát tri n ñư c dùng vào m c ñích lao tác. ð c bi t, khi các ngu n nhiên li u hoá th ch ñã ñư c khai thác c n d n và giá d u ngày càng tăng cao như hi n nay thì s c kéo c a trâu bò l i tr nên có nhi u ưu th và vi c khai thác nó có tính b n v ng cao. nư c ta hi n nay m c dù có cơ khí hoá nông nghi p, nhưng công vi c làm ñ t v n thu hút g n 70% trâu và 40% bò trong toàn qu c, ñáp ng kho ng trên 70% s c kéo trong nông nghi p. Ngoài vi c làm ñ t, trâu bò còn ñư c s d ng ñ kéo xe v n chuy n hàng hoá. L i th c a s c kéo trâu bò là có th ho t ñ ng b t kì ñ a bàn nào và s d ng t i ña ngu n th c ăn t nhiên t i ch và các ph ph m nông nghi p (không c nh tranh lương th c v i ngư i) ñ cung c p năng lư ng mà không c n ñ n nhiêu li u hoá th ch (ñang ngày càng c n ki t). 1.2. Cung c p th c ph m Gia súc nhai l i cung c p hai lo i th c ph m có giá tr cao ñ i v i con ngư i là th t và s a. Th t trâu, bò, dê và c u ñư c x p vào lo i th t ñ có giá tr dinh dư ng cao. S a ñư c x p vào lo i th c ph m cao c p vì nó hoàn ch nh v dinh dư ng và r t d tiêu hoá. T 2000 ñ n 2006, s n lư ng th t trâu bò tăng hang năm 1,2% (64 tri u t n năm 2006 so v i 60 tri u t n năm 2000), trong khi ñó, các nư c ñang phát tri n tăng 3,3%/năm. Tương t , s n lư ng s a trâu, bò tăng 2,2%/năm (630 tri u t n năm 2006 so v i 557 tri u t n năm 2000) trên th gi i, và các nư c ñang phát tri n tăng 5,6% (FAOSTAT, 2007). Gia súc nhai l i có kh năng bi n th c ăn như cây c , rơm r thành hàng trăm thành ph n khác nhau c a th t và s a. M c s ng càng ñư c c i thi n thì nhu c u c a con ngư i v th t và s a càng tăng lên. Do ñó vai trò cung c p th c ph m c a GSNL các nư c càng phát tri n thì càng tr nên quan tr ng. 1.3. Cung c p phân bón và ch t ñ t Phân c a GSNL là lo i phân h u cơ có giá tr và kh i lư ng ñáng k . Hàng ngày m i trâu trư ng thành th i ra t 15-20 kg phân, bò trư ng thành 10-15 kg. Phân trâu bò ñư c làm phân bón cho cây tr ng r t ph bi n. Phân trâu ch a 78% nư c, 5,4% khoáng, 1,06% axit photphoric, 0,1% kali, 0,2% canxi. M c dù ch t lư ng phân không cao như phân l n, nhưng nh có kh i lư ng l n phân trâu bò ñã ñáp ng t i 50% nhu c u phân h u cơ cho nông nghi p nư c ta. Trên th gi i, phân trâu bò còn ñư c dùng làm ch t ñ t. T i 11 m t s nư c như n ð , Pakistan, phân ñư c tr n v i rơm băm, n m thành bánh và phơi n ng khô, d tr và s d ng làm ch t ñ t quanh năm. 1.4. Cung c p nguyên li u ch bi n Ngoài vi c cung c p th c ph m cho con ngư i, s c kéo và phân bón cho nông nghi p, các loài GSNL còn s n xu t ra m t s s n ph m khác mà con ngư i có th s d ng ñ ch bi n ra nhi u s n ph m khác nhau. Da c a GSNL là ngu n nguyên li u ch y u cho các nhà máy thu c da. Da trâu bò có th dùng làm áo da, găng tay, bao súng, dây lưng, giày, dép, c p… nhi u vùng nông thôn ngư i ta còn dùng da trâu làm th c ph m. Lông c u và lông dê là nguyên li u ñ s n xu t len. Nh ñ dày, s c b n và kh năng u n m m c a nó mà lông trâu bò thích h p cho vi c s n xu t bàn ch i m ngh và lau chùi m t s máy móc quang h c. S ng và xương trâu n u ñư c gia công ch bi n c n th n có th tr thành nhi u m t hàng m ngh khác nhau. 1.5. Ý nghĩa kinh t -xã h i ð i v i nhi u vùng nông thôn và mi n núi trâu bò còn ñư c coi như m t lo i tài s n c ñ nh hay m t “ngân hàng s ng” ñ ñ m b o an ninh kinh t cho h gia ñình. Gia súc nhai l i ñóng m t vai trò h t s c quan tr ng trong vi c tích lu tài chính và cung c p ti n m t cho nhu c u tiêu dùng c a nh ng h nông dân nghèo t cung t c p v lương th c nh tr ng tr t. Chăn nuôi GSNL là k sinh nhai, là m t phương ti n xoá ñói gi m nghèo nh m góp ph n phát tri n nông thôn b n v ng. Trâu, bò, dê, c u ñã t ng g n li n v i nhi u n n văn minh khác nhau trong l ch s phát tri n c a nhân lo i. nư c ta, trâu bò nói chung, ñ c bi t là con trâu, ñã t ng g n bó v i n n văn minh lúa nư c và là m t thành t không th thi u trong ñ i s ng văn hoá và tâm linh c a ngư i dân nông thôn Vi t Nam. Con trâu cùng v i cây tre ñã làm nên bi u tư ng c a làng quê ñ t Vi t. Các h i thi trâu, ch i trâu, ñâm trâu và các ch trâu là nh ng sinh ho t mang tính văn hoá và truy n th ng sâu s c c a các dân t c Vi t Nam. Chính con trâu ñã góp ph n làm cho ngư i Vi t g n bó v i nhau trên m t n n văn hoá và truy n th ng ñ m ñà b n s c dân t c. II. NH NG ð C THÙ SINH THÁI DINH DƯ NG C A GIA SÚC NHAI L I ð khai thác t t nh t GSNL ph c v con ngư i ñòi h i ph i hi u ñư c nh ng ưu th sinh thái dinh dư ng c a lo i gia súc này ñ khai thác có hi u 12 qu nhi u ngu n tài nguyên thiên nhiên s n có nhưng ít b c nh tranh làm th c ăn cho chúng. ð ng th i cũng ph i bi t ñư c nh ng h n ch sinh thái c a chúng ñ tránh phát tri n chăn nuôi gia súc nhai l i m t cách “duy ý chí”, gây ra nhi u t n th t n ng n v m t kinh t -xã h i và sinh thái. 2.1. Kh năng s d ng th c ăn giàu xơ Ngư i xưa có câu “l n thì ăn cám ăn bèo, trâu bò ăn c , ngư i nghèo ăn khoai”. Như v y, ngư i xưa ñã nh n ra ñư c t m quan tr ng c a c ñ i v i trâu bò nói riêng và gia súc ăn c nói chung (Hình 1.1). Câu nói trên cũng hàm ch ra ñư c v trí c a gia súc nhai l i trong h sinh thái dinh dinh dư ng, t c là chúng c n ăn và s d ng ñư c th c ăn thô giàu xơ. Th c ăn thô xanh là y u t quan tr ng b c nh t trong nuôi dư ng gia súc Hình 1.1. Nh ng loài gia súc ăn c chính nhai l i nói chung và con bò nói riêng. ðó là kinh nghi m mà ngư i nông dân qua hàng nghìn ñ i ñã tích lu ñư c và th c t h ñã nuôi dư ng gia súc nhai l i b ng các ngu n th c ăn giàu xơ r t có hi u qu . ð n nay, nh ng kinh nghi m và ngh thu t nuôi dư ng ñó c a nông dân có th ñư c gi i thích m t cách có cơ s khoa h c. Gia súc nhai l i có kh năng s d ng nhi u th c ăn thô nhi u xơ là nh có c u t o ñ c bi t c a ñư ng tiêu hóa ñ t o cơ h i cho quá trình lên men vi sinh v t (VSV) di n ra trư c và sau quá trình tiêu hoá men c a ñư ng ru t (xem chương 2). ðó là k t qu c a quá trình ti n hoá v i s hình thành h VSV c ng sinh trong d c (và c ru t già) có kh năng phân gi i liên k t β1,4-glucozit trong các ñ i phân t cellulose và hemicellulose c a vách t bào th c v t. ð ng th i cũng nh VSV c ng sinh này mà GSNL ít ph thu c vào ngu n vitamin B và các axit amin t th c ăn. Kh năng này không có ñư c ngư i và ñ ng v t d dày ñơn. Trư c h t, nh kh năng tiêu hoá xơ mà gia súc nhai l i có kh năng s d ng ñư c các lo i th c ăn mà con ngư i và các loài 13 gia súc d dày ñơn không tiêu hoá ñư c. ði u này có ý nghĩa r t l n, cho phép chăn nuôi bò cũng như các loài gia súc nhai l i khác d a trên nh ng ngu n th c ăn ít b c nh tranh và do v y mà có th phát tri n b n v ng. Cũng chính vì v y mà g n ñây ngành nghiên c u dinh dư ng gia súc nhai l i ñã phát tri n nhanh chóng và bao hàm c nhi u lĩnh v c khoa h c khác như khoa h c cây tr ng, vi sinh v t h c và sinh thái h c. M t kh u ph n hoàn toàn b ng th c ăn thô xanh có th ñ m b o “ñ ” cho s phát tri n bình thư ng c a gia súc nhai l i. Ngoài vi c cung c p năng lư ng, protein, khoáng thì th c ăn thô xanh còn cung c p thêm vitamin và các ho t ch t sinh h c khác. Th c ăn thô còn là y u t “c n” không ch ñơn thu n là ngu n dinh dư ng mà còn có nh hu ng cơ gi i tr c ti p ñ n vách ñư ng tiêu hoá, c n thi t ñ duy trì ho t ñ ng tiêu hoá ñư c bình thư ng. Do v y, m t kh u ph n giàu th c ăn thô xanh là kh u ph n “an toàn” cho bò, tránh ñư c nhi u r i lo n v tiêu hoá và trao ñ i ch t thư ng g p trong chăn nuôi thâm canh khi th c ăn tinh quá b l m d ng (xem chương 6). M c dù VSV c ng sinh trong d c cho phép GSNL s d ng ñư c th c ăn xơ, nhưng quá trình tiêu hoá này cũng có nh ng m t tiêu c c c a nó. Quá trình tiêu hoá th c ăn xơ ñòi h i gia súc ph i nhai, nhai l i và nhu ñ ng d c nhi u l n làm tiêu t n năng lư ng ñã ñư c h p thu (năng lư ng gia nhi t c a th c ăn cao). Hơn n a, quá trình lên men d c sinh ra nhi t và khí mêtan. Ngoài vi c tiêu t n năng lư ng ñ mang d c , tiêu hoá cơ h c và nhi t lên men, ch vi c th i khí mêtan này làm lãng phí năng lư ng c a th c ăn lên t i 6-12%. B i th gia súc nhai l i không th chuy n hoá th c ăn thành năng lư ng c a cơ th có hi u qu như ñ ng v t d dày ñơn. Như v y, quá trình lên men th c ăn d dày trư c ñ i v i các lo i th c ăn không c n lên men như tinh b t trong các lo i ngũ c c ñã làm tiêu t n m t lư ng năng lư ng không c n thi t. 2.2. Kh năng chuy n hoá protein Nh có h vi sinh v t c ng sinh trong d c , gia súc nhai l i không nh ng có kh năng s d ng th c ăn xơ mà còn có kh năng s d ng các ngu n protein ch t lư ng th p. Vi khu n c ng sinh trong d c có kh năng t ng h p protein t s n ph m phân gi i các ngu n protein th c v t không cân ñ i axit amin và c t nitơ phi protein (NPN). Protein VSV d c có giá tr sinh v t 14 h c tương ñ i cao và là ngu n cung c p protein quan tr ng cho v t ch . Nh kh năng này mà trâu bò ít ph thu c vào các lo i th c ăn protein ch t lư ng cao có thành ph n axit amin cân ñ i. Trái l i, ngư i chăn nuôi có th s d ng các ngu n NPN công nghi p như urê ñ tho mãn m t ph n quan tr ng nhu c u protein c a gia súc nhai l i. ði u này cũng có ý nghĩa kinh t và sinh thái r t l n do gi m ñư c giá thành và s c nh tranh th c ăn trong chăn nuôi. Trong khi VSV d c có kh năng phân gi i các protein th c v t ch t lư ng th p hay NPN ñ l y nguyên li u t ng h p nên protein c a b n thân chúng v i giá tr sinh v t h c cao hơn thì quá trình này l i không có l i khi cho GSNL ăn nh ng ngu n protein ch t lư ng cao. Cũng như các ngu n protein ch t lư ng th p, protein có giá tr sinh v t h c cao s b phân gi i ñ r i tái t ng h p thành protein VSV. Ch có 50-70% protein c a VSV là có kh năng tiêu hoá, ph n còn l i b liên k t trong vách t bào và axit nucleic. ðây là m t ñi u b t l i khi gia súc nhai l i cao s n có nhu c u protein vư t quá kh năng cung c p t sinh kh i c a VSV d c . M t khác, quá trình phân gi i protein và NPN trong d c t o ra ammonia có th vư t quá kh năng l i d ng cu VSV d c . Trong trư ng h p này ammonia th a s ñư c h p thu và th i ra ngoài qua nư c ti u dư i d ng urê làm lãng phí nitơ ăn vào. Trong trư ng h p c p tính, lư ng ammonia h p thu vư t quá kh năng t ng h p urê c a gan, con v t s b trúng ñ c và có th ch t. 2.3. V n ñ s d ng th c ăn tinh Như ñã ñ c p trên, th c ăn thô xanh là lo i th c ăn lý tư ng nh t cho gia súc nhai l i. Tuy v y, trong chăn nuôi GSNL th c ăn tinh (giàu b t ñư ng, khoáng và vitamin) có th ñư c s d ng v i nh ng lý do sau: - Khi kh u ph n cơ s là th c ăn thô ch t lư ng kém, b sung th c ăn tinh m t m c nh t ñ nh s có tác d ng kích thích tăng sinh kh i và ho t l c c a vi sinh v t phân gi i xơ nên làm tăng t l tiêu hoá và lư ng thu nh n th c ăn. - ð i v i bò s a cao s n hay bò th t v béo do có năng su t cao (k t qu c a ch n l c nhân t o) nên kh u ph n th c ăn thô (v i lư ng thu nh n có h n) dù cho có ch t lư ng t t hay ñã có b sung hi u ch nh ñ t i ưu hoá ho t ñ ng c a vi sinh v t d c v n không ñáp ng ñ nhu c u dinh dư ng. Trong 15 trư ng h p này c n ph i b sung th c ăn tinh (có hàm lư ng dinh dư ng cao hơn nhi u) m i cung c p ñ dinh dư ng ñ khai thác h t ti m năng s n xu t cao c a con v t. - M t khác, ti n b k thu t nuôi dư ng ngày càng làm cho hi u qu chuy n hoá th c ăn t t c các loài gia súc, gia c m không ng ng ñư c c i thi n nh vi c s d ng nh ng kh u ph n ăn giàu năng lư ng (nhi u th c ăn tinh) và tăng lư ng thu nh n th c ăn ñ gi m t l năng lư ng tiêu hao cho duy trì cơ th . Vi c s d ng các kh u ph n nhi u xơ kém hi u qu c a GSNL cũng là m t lý do ñ ngư i ta cho chúng ăn nhi u th c ăn tinh. Hơn n a, nhi u vùng trên th gi i giá thành s n xu t m t ñơn v năng thu n ñ i v i th c ăn tinh (ngô h t) th p hơn ñ i th c ăn thô xanh nên ñã thúc ñ y các nhà dinh dư ng ñi sâu nghiên c u kh c ph c nh ng r i lo n tiêu hoá và trao ñ i ch t thư ng g p khi cho GSNL ăn nhi u th c ăn tinh (xem chương 6). Kh u ph n giàu th c ăn tinh có h s choán th p nên cho phép tăng lư ng th c ăn thu nh n và nh v y mà tăng ñư c năng su t c a gia súc. Vi c cho GSNL ăn kh u ph n giàu th c ăn tinh ñã gây ra tranh lu n v s c nh tranh lương th c gi a ngư i và v t nuôi. Cho GSNL ăn th c ăn tinh th c ra ch có th có hi u qu kinh t cao hơn nh ng nư c phương Tây phát tri n, ñó giá thành s n xu t th c ăn tinh r hơn th c ăn thô xanh tính trên m t ñơn v năng lư ng. Trái l i, các nư c ñang phát tri n giá thành th c ăn tinh v n cao nên h u h t gia súc v n ñư c nuôi b ng nh ng lo i th c ăn mà con ngư i không s d ng ñư c. N u xét v m t năng lư ng thì 1 kg th c ăn tinh trung bình g p kho ng 6-8 l n so v i 1 kg c tươi. Trong khi ñó theo giá bán hi n nay nư c ta thì 1 kg th c ăn tinh ñ t g p kho ng 15 l n so v i 1 kg c tươi. ði u ñó có nghĩa là m t ñơn v năng lư ng thu n trong th c ăn tinh ñ t kho ng g p ñôi so v i th c ăn thô xanh. Ch xét riêng v s chênh l ch giá như v y cũng ñ cho th y n u dùng th c ăn tinh thay th th c ăn thô xanh ñ nuôi bò thì s không có l i v m t kinh t do giá thành th c ăn trong m i ñơn v s n ph m chăn nuôi s cao hơn. Hơn n a, n u xét v m t năng su t s n xu t c a ñ t, tr ng c làm th c ăn xanh s cho năng su t (tính theo năng lư ng thu n) g p ít nh t là 2 l n so v i s n xu t ngũ c c làm th c ăn tinh. 16 2.4. Ngu n tài nguyên th c ăn thô Vì lý do kinh t và sinh thái dinh dư ng, gia súc nhai l i c n ñư c cho ăn càng nhi u càng t t nh ng th c ăn nhi u xơ. Th c ăn lý tư ng cho gia súc nhai l i rõ ràng là c xanh. Tuy nhiên, ñ ng c ngày càng b thu h p b i s gia tăng dân s và m r ng các ho t ñ ng kinh t khác. ð t nông nghi p ñư c giành ưu tiên ch y u ñ tr ng cây lương th c và rau màu cho nhu c u tiêu th tr c ti p c a con ngư i. Do v y, thâm canh tr ng c ñ tăng năng su t ch t xanh là t i c n thi t ñ chăn nuôi GSNL khi ngu n c t nhiên b h n ch và ngu n tài nguyên ñ t ñai canh tác b h n h p. Trái l i, ph n l n nh ng di n tích ñ t ñai không phù h p v i vi c tr ng tr t, k c tr ng c , cũng có th khai thác ñ s n xu t protein ñ ng v t thông qua chăn th GSNL. ði u ñó có nghĩa là nh ng vùng ñ t r ng l n không tr ng tr t ñư c l i có th dùng làm ñ ng c chăn th GSNL. M t khác, kho ng 50% năng lư ng quang h p c a các lo i cây tr ng l y h t và ngũ c c n m trong rơm r không làm th c ăn cho ngư i ñư c nhưng GSNL l i tiêu hoá ñư c. ð c bi t, nh nh ng ki n th c tích lu ñư c trong vài th p k qua trong lĩnh v c sinh lý dinh dư ng gia súc nhai l i, cùng v i vi c hoàn thi n các k thu t dinh dư ng m i, bây gi các lo i ph ph m v n ñư c coi là có ch t lư ng th p như rơm r có th khai thác ñư c m c t i ña làm th c ăn cho trâu bò và các gia súc nhai l i khác. Do v y, chăn nuôi GSNL là m t h p ph n b sung quan tr ng c a tr ng tr t vì gia súc s d ng ñư c nh ng ngu n ph ph m c a tr ng tr t không phù h p ñ làm th c ăn cho con ngư i. Như v y, chăn nuôi gia súc nhai l i góp ph n làm cho vi c khai thác ñ t ñai tr nên có hi u qu hơn. 2.5. Nh ng v n ñ v môi trư ng M t m i quan tâm ngày càng gia tăng hi n nay là ho t ñ ng c a con ngư i ñang gây ra ô nhi m b u khí quy n (s nóng lên c a trái ñ t), s phá r ng, s xói mòn, ô nhi m ngu n ñ t và nư c và làm m t ñi tính ña ñ ng sinh h c (Preston, 1995). Nh ng v n ñ này có th là m i ñe do t i nh ng h sinh thái nông nghi p, s n xu t, an toàn và an ninh lương th c th c ph m. B i th , nh ng quan tâm v môi trư ng, qu n lý t t các ngu n l i thiên nhiên, duy trì tính ña d ng sinh h c và s n xu t nông nghi p cơ b n là m t và r t cu c ñ u có nh hư ng ñ n ch t lư ng cu c s ng c a con ngư i. Nh ng n l c nh m 17 ñ t ñư c năng su t t i ña trong nông nghi p c n ph i ñi ñôi v i vi c b o v môi trư ng. Do v y, nh ng v n ñ sau ñây c n ph i ñư c xem xét khi chăn nuôi GSNL. 2.5.1. Hi u ng nhà kính V m t môi trư ng, khí mêtan là m t ngu n khí gây ra hi u ng nhà kính, không có l i cho môi trư ng. Khí mêtan tích t trong khí quy n v i t c ñ hàng năm kho ng 1% và ñóng góp kho ng 19% vào s nóng lên c a trái ñ t (Leng, 1993). GSNL ñóng góp kho ng 15-20% t ng lư ng khí mêtan sinh ra trên trái ñ t t quá trình lên men d c và gián ti p t ngu n phân trong quá trình phân gi i y m khí. Tuy nhiên, GSNL l i là m t trong s r t ít ngu n sinh khí mêtan mà con ngư i có th ki m soát ñư c. T l tương ñ i c a khí mêtan so v i lư ng th c ăn ăn vào hay s n ph m c a GSNL ph thu c vào hi u qu lên men c a VSV d c và hi u qu chuy n hoá th c ăn (FCR) c a gia súc nói chung. C hai y u t này ñ u ph thu c vào k thu t nuôi dư ng c a con ngư i (xem chương 2). K t qu nghiên c u trong nh ng năm g n ñây ñã ch ng minh rõ ràng r ng b sung dinh dư ng h p lý cho GSNL ñư c nuôi b ng kh u ph n cơ s là th c ăn thô ch t lư ng th p s làm tăng rõ r t năng su t c a gia súc nh tăng ñư c hi u qu chuy n hoá th c ăn và ñ ng th i gi m ñư c lu ng khí mêtan sinh ra như m t ngu n ph ph m c a lên men d c . Khi cho GSNL ăn kh u ph n th c ăn thô kém ch t lư ng m t s y u t dinh dư ng c n cho VSV d c b thi u nên ho t ñ ng lên men c a chúng s kém hi u qu . Trong nh ng trư ng h p như th này khí mêtan sinh ra có th chi m t i 15-18% năng lư ng tiêu hoá c a th c ăn ăn vào, nhưng n u bi t b sung dinh dư ng (ñ hi u ch nh) h p lý thì có th gi m con s này xu ng th p ch còn 7%. 2.5.2. Ô nhi m V n ñ ô nhi m ñ t và nư c ñư c quan tâm nhi u trư c tiên là do vi c s d ng quá nhi u phân bón hoá h c và thu c b o v th c v t trong nông nghi p thâm canh, ñ c bi t là do canh tác ñ c canh. Ngoài ra, vi c ñ t các ph ph m cây tr ng cũng có nh hư ng tiêu c c lên các h sinh thái t nhiên. Các h th ng canh tác k t h p chăn nuôi m t ho c nhi u lo i gia súc gia c m, trong ñó có GSNL, v i tr ng cây và nuôi tr ng thu s n (VAC) cho phép các h p ph n có th b sung ñư c cho nhau. S n ph m c a m t h p ph n (ví d 18 như phân chu ng) l i là ñ u vào cho các h p ph n khác (làm th c ăn cho cá ch ng h n). S ph i k t h p này c a các h p ph n c a h th ng nh v y mà cho ra ñư c m t kh i lư ng s n ph m l n hơn t ng c ng nh ng s n ph m ñơn l c a chúng. Hơn n a, nh ng h th ng này cho phép gi m thi u ch t th i nh tái s d ng và cùng v i vi c tái s d ng các ch t th i các h th ng s n xu t k t h p như v y còn giúp cho vi c b o v môi trư ng nh ít s d ng hoá ch t nông nghi p hơn. Tuy nhiên, do ngu n th c ăn chính là th c ăn thô có t l tiêu hoá không cao nên GSNL th i ra m t kh i lư ng phân r t l n (kho ng 1/3 kh i lư ng v t ch t khô ăn vào). ðây l i là m t gánh n ng ô nhi m môi trư ng cho các cơ s chăn nuôi trâu bò t p trung quy mô l n, nh t là bò s a, theo hình th c nuôi nh t t i chu ng hay chăn nuôi các khu dân cư ch t h p. Vì v y vi c t ch c các cơ s chăn nuôi l n g n các khu ñô th và dân cư là không b n v ng v m t môi trư ng và thư ng b c m. 2.5.3. Xói mòn ñ t và phá r ng Ngu n th c ăn chính c a trâu bò là c cho nên trâu bò thư ng ñư c chăn th trên ñ ng c hay nh ng nơi ñ t có c t nhiên. Vi c này tuy cho phép khai thác ñư c th c ăn r ti n nhưng s d m ñ p trong quá trình chăn th s làm tăng xói mòn ñ t, nh hư ng x u ñ n môi trư ng. Hơn n a, vi c phá r ng làm ñ ng c chăn th GSNL nhi u nư c nhi t ñ i ñang phát tri n cũng là m t nguyên nhân làm suy gi m tính ña d ng sinh h c, kh năng gi nư c và l c khí c a r ng (Preston, 1995). May thay, các h th ng ñ ng c chăn th các vùng ñ i núi không ph i là phương th c chăn nuôi truy n th ng và ph bi n Vi t Nam. Vai trò chính c a trâu bò là cung c p s c kéo cho tr ng tr t nên chúng ñư c nuôi ch y u là nh ng vùng dân cư nông nghi p và ñư c cho ăn b ng các ph ph m cây tr ng cùng v i vi c g m c trên b ru ng và ñ t công. Chính vì th mà v n ñ xói mòn do chăn th gia súc không nghiêm tr ng nư c ta và th m chí nh ng vùng r ng núi r ng l n mi n Trung b r i ch t ñ c màu da cam không còn màu xanh trong chi n tranh thì nay ñã ñư c ph xanh tr l i. 19 III. TH C TR NG CHĂN NUÔI GIA SÚC NHAI L I NƯ C TA 3.1. S lư ng và phân b Hi n t i bình quân trên th gi i c kho ng 4 ngư i thì có 1 con trâu bò (1,5 t trâu bò/6 t ngư i), trong khi ñó nư c ta kho ng 10 ngư i m i có 1 con trâu bò (8,5 tri u trâu bò/85 tri u ngư i). Trong nh ng năm g n ñây ñàn gia súc nhai l i có xu hư ng tăng, nhưng v i t c ñ khác nhau ñ i v i t ng lo i v t nuôi. T ng ñàn bò t 3,89 tri u con (2001) tăng lên 6,51 tri u con (bò s a 113 ngàn con) năm 2006. ðàn bò c nư c giai ño n 2001-2006 có t l tăng ñàn cao, bình quân trên 9,67% năm. Năm 2007, ñàn bò có 6,72 tri u con, tăng 3,29% so v i năm 2006. T ng ñàn trâu t 2,81 tri u (2001) lên 2,92 tri u (2006), tăng trư ng bình quân 0,72%/năm. Năm 2007, ñàn trâu tăng trư ng 2,5% và ñ t 2,996 tri u con (Hoàng Kim Giao, 2007). B ng 1.1. S lư ng ñàn trâu bò c a c nư c trong nh ng năm qua (1000 con) Năm Trâu Bò 1980 2 313 1 664 1985 2 590 2 598 1990 2 854 3 121 1995 2 963 3 638 2000 2 960 4 127 2005 2 920 5 540 Ngu n: FAO Statistics (2005) V truy n th ng chăn nuôi trâu bò nư c ta ch y u là khai thác s c kéo và phân bón ph c v s n xu t nông nghi p. Ngày nay, cơ khí nh trong nông thôn ñang d n d n thay th cho s c kéo c a trâu bò, vì v y s lư ng, cơ c u ñàn và m c ñích s d ng c a ñàn trâu bò cũng có thay ñ i. Trong khi ñàn trâu bò cày kéo có xu hư ng gi m thì chăn nuôi trâu bò l y th t và s a ñang ngày càng phát tri n ñ ñáp ng nhu c u v th t và s a ngày càng tăng c a nhân dân. Trong 5 năm 2001-05, ñàn bò th t tăng hàng năm 9,24%, bò s a 26,08% và dê tăng 23,1%. 20 Phân b c a ñàn trâu bò c a nư c ta theo các vùng sinh thái ñư c trình bày b ng 1.2. Kho ng 40% t ng s ñàn bò c a c nư c t p trung các t nh mi n Trung, kho ng 54,5% ñư c phân b trên 5 vùng sinh thái khác nhau c a ñ t nư c, là ngu n s c kéo ch y u c a nông nghi p cho các vùng trên. Tây Nguyên là vùng ñ t r ng l n, có nhi u ñ t ñai và ñ ng c phù h p cho chăn nuôi bò nhưng t i ñây s lư ng bò ch chi m kho ng 11,1% t ng s bò c a c nư c và ñàn trâu r t ít. B ng 1.2. Phân b ñàn trâu bò theo vùng sinh thái (năm 2004) Vùng sinh thái ðàn trâu (%) ðàn bò (%) 1. Mi n núi phía B c 58,3 16,9 2. ð ng b ng sông H ng 5,1 12,3 3. B c Trung b 23,9 20,2 4. Nam Trung b 4,2 18,8 5. Tây Nguyên 1,8 11,1 6. Mi n ðông Nam b 3,9 12,2 7. ð ng b ng sông C u Long 1,6 8,5 100 100 T ng s Ngu n: C c Nông nghi p (2005) Vi t Nam ngh chăn nuôi dê ñã tuy ñã có t lâu ñ i, nhưng ch y u là nuôi qu ng canh t n d ng bãi chăn th t nhiên là chính, thi u kinh nghi m và ki n th c k thu t. Ph n l n gi ng dê là dê C ñ a phương nh con, năng su t th p. Ngh chăn nuôi dê v i quy mô trang tr i l n chưa ñư c hình thành. G n ñây do nhu c u tiêu th th t dê tăng nhanh, giá bán cao nên ngành chăn nuôi dê có t c ñ phát tri n khá nhanh. Theo s li u c a C c Nông nghi p B NN và PTNT năm 2003 t ng ñàn dê c a c nư c có kho ng trên 850.000 con, trong ñó 72,5% phân b mi n B c, 27,5% mi n Nam (Tây Nguyên chi m 12,3%, Duyên h i mi n Trung chi m 8,9%, ðông và Tây Nam B ch chi m kho ng 2,1-3%). ðàn dê vùng núi phía B c chi m 48% t ng ñàn dê c a c nư c, và chi m 67% t ng ñàn dê c a mi n B c. 21