Tài liệu Bảo đảm tính đại diện của quốc hội đáp ứng yêu cầu xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở việt nam hiện nay

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƯ PHÁP TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI HOÀNG MINH HIẾU BẢO ĐẢM TÍNH ĐẠI DIỆN CỦA QUỐC HỘI ĐÁP ỨNG YÊU CẦU XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI, 2014 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƯ PHÁP TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI HOÀNG MINH HIẾU BẢO ĐẢM TÍNH ĐẠI DIỆN CỦA QUỐC HỘI ĐÁP ỨNG YÊU CẦU XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở VIỆT NAM HIỆN NAY CHUYÊN NGÀNH: LÝ LUẬN VÀ LỊCH SỬ NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT MÃ SỐ: 62 38 01 01 LUẬN ÁN TIẾN SỸ LUẬT HỌC Người hướng dẫn: GS.TS. Thái Vĩnh Thắng HÀ NỘI, 2014 2 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu độc lập của cá nhân tôi. Nội dung cũng như các số liệu trình bày trong luận án hoàn toàn trung thực. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được công bố trong bất kỳ các công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Hoàng Minh Hiếu 3 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN STT 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Từ viết tắt CHLB ĐBQH GS HĐDT MTTQ NXB QH Tr. TS TSKH TT-TV-NCKH UB UBTVQH VN XHCN Nghĩa đầy đủ Cộng hoà liên bang Đại biểu Quốc hội Giáo sư Hội đồng dân tộc Mặt trận Tổ quốc Nhà xuất bản Quốc hội Trang Tiến sĩ Tiến sĩ khoa học Thông tin, Thư viện và Nghiên cứu Khoa học Uỷ ban Uỷ ban thường vụ Quốc hội Việt Nam Xã hội chủ nghĩa i MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU 1 Chương 1: TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI 7 1.1. Nội dung cơ bản của các công trình nghiên cứu có liên quan trực tiếp đến đề tài luận án 7 1.2. Đánh giá kết quả của các công trình nghiên cứu có liên quan trực tiếp đến đề tài luận án 13 Chương 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ TÍNH ĐẠI DIỆN VÀ VIỆC BẢO ĐẢM TÍNH ĐẠI DIỆN CỦA QUỐC HỘI 33 2.1. Khái niệm tính đại diện của Quốc hội 33 2.2. Tính đại diện của Quốc hội trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa 59 2.3. Các yếu tố bảo đảm tính đại diện của Quốc hội đáp ứng yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa 72 Chương 3: THỰC TRẠNG VIỆC BẢO ĐẢM TÍNH ĐẠI DIỆN CỦA QUỐC HỘI 88 3.1. Bảo đảm tính đại diện trong các giai đoạn phát triển của Quốc hội Việt Nam 88 3.2. Đánh giá thực trạng của việc bảo đảm tính đại diện của Quốc hội trong giai đoạn hiện nay 97 Chương 4: CÁC GIẢI PHÁP VÀ KIẾN NGHỊ BẢO ĐẢM TÍNH ĐẠI DIỆN CỦA QUỐC HỘI ĐÁP ỨNG YÊU CẦU XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở VIỆT NAM 129 4.1. Các yêu cầu đặt ra đối với việc bảo đảm tính đại diện của Quốc hội 129 4.2. Các giải pháp bảo đảm và nâng cao tính đại diện của Quốc hội 139 KẾT LUẬN 165 NHỮNG CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 168 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 169 PHỤ LỤC 182 ii CÁC MINH HOẠ Các bảng Trang Bảng 3.1: Số lượng ĐBQH pháp định qua các thời kỳ 101 Bảng 3.2: Nhiệm kỳ của Quốc hội từ năm 1945 đến nay 103 Bảng 4.1: Các đơn vị bầu cử ở hải ngoại của Cộng hoà Pháp 146 Các biểu đồ Biểu đồ 3.1: Tỷ lệ cử tri đi bầu trên cả nước qua các cuộc bầu cử 99 Biểu đồ 3.2: Tỷ lệ ĐBQH là nông dân trong các nhiệm kỳ Quốc hội 105 Biểu đồ 3.3: Tỷ lệ ĐBQH là công nhân trong các nhiệm kỳ Quốc hội 106 Biểu đồ 3.4: Tỷ lệ ĐBQH là phụ nữ trong các kỳ bầu cử 107 Biểu đồ 3.5: Tỷ lệ ĐBQH là người dân tộc thiểu số trong các kỳ bầu cử 108 Biểu đồ 3.6: Các tiêu chí lựa chọn người trúng cử đại biểu Quốc hội 112 Biểu đồ 3.7: Tỷ lệ tiếp nhận thông tin từ các cử tri ở các khu vực khác nhau 115 Biểu đồ 3.8: Việc sử dụng các nguồn thông tin để tìm hiểu ý chí, nguyện vọng của cử tri 119 Các hình Hình 1.1: Cấu trúc hình thức của tính đại diện của Quốc hội 58 1 MỞ ĐẦU 1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA VIỆC NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI Trong tiến trình thực hiện đường lối đổi mới đất nước, bắt đầu từ Hội nghị đại biểu toàn quốc giữa nhiệm kỳ khoá VII (01/1994), Đảng ta đã khẳng định sự cần thiết phải xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Sau đó, chủ trương này liên tục được khẳng định tại các kỳ đại hội của Đảng. Gần đây nhất, Đại hội đại biểu toàn quốc của Đảng lần thứ XI (01/2011) nhấn mạnh: “Nhà nước ta là Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân” và trong công cuộc đổi mới đất nước, cần tiếp tục “đẩy mạnh xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam” [10, tr. 52-53]. Một trong những nội dung quan trọng của việc xây dựng Nhà nước pháp quyền là đổi mới tổ chức, hoạt động của bộ máy nhà nước. Trong đó, việc đổi mới tổ chức và hoạt động của Quốc hội có vai trò rất quan trọng do Quốc hội là cơ quan đại biểu cao nhất của nhân dân, cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất. Trong thời gian vừa qua, quá trình đổi mới tổ chức và hoạt động của Quốc hội mặc dù đã có những thành tựu nhất định nhưng chưa được như mong đợi. Thực tiễn tổ chức và hoạt động của Quốc hội chỉ ra rằng, so với nhiệm vụ và quyền hạn mà Hiến pháp và pháp luật qui định, thì tổ chức bộ máy của Quốc hội nhìn chung chưa ngang tầm, chưa đáp ứng công việc một cách đầy đủ [87]. Trong khi đó, nhiều kết quả nghiên cứu gần đây cho thấy để đáp ứng được những yêu cầu của quá trình phát triển của đất nước, việc đổi mới tổ chức và hoạt động của Quốc hội trong thời gian sắp tới còn gặp nhiều thách thức hơn nữa. Một trong những thách thức cơ bản đối với hoạt động của Quốc hội là việc bảo đảm và nâng cao tính đại diện của Quốc hội. Khi nhận định về những thách thức đối với Quốc hội trong thời kỳ đổi mới tại dịp kỉ niệm 60 năm bầu cử Quốc hội khoá I, cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt đã chỉ ra 3 thách thức và trong đó có đến 2 thách thức liên quan đến tính đại diện của Quốc hội. Đó là các vấn đề liên quan đến khả năng đại diện cho nhân dân của các đại biểu Quốc hội và sự chồng chéo của các mối quan hệ đại diện trong Quốc hội [126]. Nhận định này cũng nhận được sự đồng tình của nhiều nhà nghiên cứu 2 khác nhau [69]. Bên cạnh đó, tại Đại hội đại biểu toàn quốc của Đảng lần thứ XI vừa qua, Đảng ta cũng đã nhận định cần tiếp tục “đổi mới tổ chức và hoạt động của Quốc hội, bảo đảm cho Quốc hội thực sự là cơ quan đại biểu cao nhất của nhân dân […] có cơ chế để đại biểu Quốc hội gắn bó chặt chẽ và có trách nhiệm với cử tri” [9]. Trên thực tế, xung quanh việc đảm bảo tính đại diện của Quốc hội nước ta đang có rất nhiều vấn đề tồn tại. Đó là những vấn đề về cơ cấu thành phần của đại biểu, về mối quan hệ giữa đại biểu Quốc hội và cử tri, việc xác định đại diện cho lợi ích của địa phương và lợi ích của quốc gia v.v.... Đây vốn là những vấn đề phức tạp, liên quan đến rất nhiều khía cạnh khác nhau của thiết chế nghị viện từ quá trình bầu cử cho đến việc tổ chức bộ máy và các hoạt động của Quốc hội. Và thực tế cho thấy dường như có mối liên hệ giữa khả năng đại diện của Quốc hội với hiệu quả hoạt động của Quốc hội trong việc thực hiện các chức năng lập pháp, giám sát, quyết định các vấn đề quan trọng của đất nước. Việc ban hành các đạo luật chưa đạt yêu cầu trong thời gian gần đây được cho là có một phần nguyên nhân do các cuộc thảo luận tại Quốc hội chưa phản ánh hết thực tế của cuộc sống. Các hoạt động giám sát của Quốc hội chưa được như mong muốn của cử tri trong nhiều trường hợp là do những mối quan hệ đại diện chồng chéo, làm giảm động lực giám sát của các đại biểu Quốc hội. Hơn thế nữa, việc tăng cường tính đại diện của Quốc hội còn đồng nghĩa với việc mở rộng dân chủ, và do vậy có thể góp phần nâng cao chất lượng hoạt động lập pháp và hoạt động giám sát của Quốc hội. Đây là một phần trong những nội dung cơ bản của việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Trong khi đó, các vấn đề về tính đại diện của Quốc hội nước ta lại là một trong những nội dung ít được tập trung nghiên cứu và đổi mới trong thời gian vừa qua. Đã có khá nhiều báo cáo và các đề án tập trung nghiên cứu việc đổi mới chức năng lập pháp, giám sát, quyết định những vấn đề quan trọng của đất nước của Quốc hội nhưng chưa có những chương trình, đề án nghiên cứu tổng thể liên quan đến việc bảo đảm tính đại diện của Quốc hội để Quốc hội đại diện tốt hơn cho nhân dân. Trong bối cảnh đó, việc nghiên cứu đề tài: “Bảo đảm tính đại diện của Quốc hội đáp ứng yêu cầu xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay” là một yêu cầu hết sức cấp thiết. Nội dung nghiên cứu cơ bản của đề tài này tập trung đi sâu vào việc nghiên cứu, tìm hiểu, làm rõ tính đại diện của Quốc hội, việc 3 bảo đảm tính đại diện của Quốc hội; thực trạng việc bảo đảm tính đại diện của Quốc hội ở Việt Nam; và các giải pháp cơ bản nhằm hoàn thiện cơ chế bảo đảm tính đại diện của Quốc hội đáp ứng yêu cầu xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta. 2. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU CỦA LUẬN ÁN 2.1. Mục đích của luận án Mục đích của Luận án là làm sáng tỏ cơ sở lý luận và thực tiễn của việc bảo đảm tính đại diện của Quốc hội ở Việt Nam. Trên cơ sở đó, Luận án đưa ra những kiến nghị nhằm tăng cường việc bảo đảm tính đại diện của Quốc hội đáp ứng yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta. 2.2. Nhiệm vụ của luận án - Làm rõ cơ sở lí luận về tính đại diện của Quốc hội qua đó một số nội dung sẽ được giải quyết như làm rõ khái niệm về tính đại diện của Quốc hội, cấu trúc của tính đại diện của Quốc hội; việc bảo đảm tính đại diện của Quốc hội nhằm đáp ứng yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta. - Phân tích, đánh giá việc bảo đảm tính đại diện ở Quốc hội nước ta trong thời gian vừa qua cả về khuôn khổ chính sách, pháp luật và quá trình thực hiện trên thực tiễn. - Phân tích làm rõ các yêu cầu của việc bảo đảm tính đại diện và mối quan hệ giữa việc bảo đảm tính đại diện đối với công cuộc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta. - Đề xuất các giải pháp nhằm tăng cường việc bảo đảm tính đại diện của Quốc hội Việt Nam. 3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU CỦA LUẬN ÁN Những vấn đề lí luận về tính đại diện và bảo đảm tính đại diện của Quốc hội sẽ được làm rõ trong nghiên cứu này. Tuy nhiên, để đáp ứng mục đích chính của đề tài là nghiên cứu về tính đại diện của Quốc hội Việt Nam, Luận án sẽ chủ yếu tập trung phân tích, tìm hiểu và giải thích những nhận thức hiện tại về tính đại diện của Quốc hội trong bối cảnh nước ta, đặc biệt là trong công cuộc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân và vì dân được khởi xướng từ năm 1994 đến nay. 4 4. PHƯƠNG PHÁP LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Việc giải quyết các vấn đề lí luận và thực tiễn về bảo đảm tính đại diện của Quốc hội trong luận án được thực hiện trên cơ sở nền tảng phương pháp luận duy vật biện chứng của triết học Mác – Lênin với các phương pháp nghiên cứu cụ thể như: phương pháp phân tích, tổng hợp; phương pháp phân tích theo hệ thống, phương pháp kết hợp lý luận với thực tiễn, phương pháp lịch sử… Phương pháp so sánh pháp luật được sử dụng trong luận án để so sánh, tìm hiểu những đặc thù của việc bảo đảm tính đại diện của Quốc hội ở một số nước để từ đó đề xuất những giải pháp nhằm tăng cường việc bảo đảm tính đại diện của Quốc hội đáp ứng yêu cầu của việc xây dựng nhà nước pháp quyền ở nước ta. Để có những luận cứ thuyết phục liên quan đến các lập luận về tính đại diện của Quốc hội, phương pháp phân tích các trường hợp điển hình sẽ được áp dụng trong quá trình nghiên cứu của đề tài này. Thông qua việc quan sát hoạt động của Quốc hội, các thông tin về tiến trình làm việc, các tình huống thực tế trong hoạt động của Quốc hội sẽ được ghi nhận để xây dựng các lập luận của đề tài Để những lập luận của Luận án bảo đảm tính khoa học, tác giả Luận án đã sử dụng phương pháp điều tra xã hội học nhằm thu thập số liệu về nhận thức của các đại biểu Quốc hội đối với một số vấn đề thuộc nội dung của luận án. Việc điều tra xã hội học được tiến hành vào tháng 5 năm 2013 tại kỳ họp thứ 5 của Quốc hội khoá XIII với số phiếu phát ra là 318 phiếu, số phiếu thu về là 310 phiếu. Các số liệu thu thập được làm sạch và xử lý bằng phần mềm SPSS (xem thêm Phụ lục về Phiếu khảo sát việc bảo đảm tính đại diện của Quốc hội). 5. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI VÀ Ý NGHĨA CỦA LUẬN ÁN Luận án có những đóng góp mới như sau: - Khẳng định tính đại diện của Quốc hội là một khái niệm liên quan đến các vấn đề lý luận mang tính cơ bản về tổ chức và hoạt động của Quốc hội trong đó có cách hiểu thuần tuý về mặt ngôn ngữ về khái niệm đại diện, về các vấn đề lý luận liên quan đến chủ quyền nhân dân, về các lý luận về đại diện chính trị và về dân chủ đại diện. Để hiểu tính đại diện một cách đầy đủ và có hệ thống, cần phải hiểu tính đại diện của Quốc hội là tính chất các thành viên của Quốc hội do các cử tri trực tiếp bầu ra, có năng lực đại 5 diện một cách xứng đáng cho các cử tri, phản ánh cơ cấu thành phần xã hội, đại diện cho ý chí, nguyện vọng của các cử tri để thay mặt các cử tri xác định nên ý chí chung của xã hội. Tính đại diện thể hiện qua cách thức hình thành mối quan hệ đại diện; qua mối tương đồng giữa các đại biểu Quốc hội với cử tri; qua năng lực đại diện của đại biểu Quốc hội và qua nội dung đại diện là đại diện cho ý chí chung của xã hội. Từ thực trạng của việc bảo đảm tính đại diện của Quốc hội trong thời gian vừa qua và yêu cầu của việc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân, Luận án cho rằng việc bảo đảm tính đại diện của Quốc hội đáp ứng yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa đặt ra các yêu cầu cơ bản gồm: - nâng cao nhận thức về việc bảo đảm tính đại diện của Quốc hội đáp ứng yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam; - việc bảo đảm tính đại diện của Quốc hội phải được xem xét một cách toàn diện; - việc bảo đảm tính đại diện của Quốc hội phải gắn với việc bảo đảm thực hiện chủ quyền nhân dân; - bảo đảm việc thực hiện hình thức uỷ quyền tự do và; - bảo đảm tăng cường các hoạt động giáo dục ý thức của cử tri để tăng cường sự tham gia của các cử tri vào các hoạt động chính trị của đất nước. Để tăng cường việc bảo đảm tính đại diện của Quốc hội, Luận án đề xuất ba nhóm giải pháp cơ bản gồm: hoàn thiện chế độ bầu cử, nâng cao vị thế của đại biểu Quốc hội và hoàn thiện quy trình, thủ tục làm việc của Quốc hội. Trong đó có một số giải pháp nổi bật gồm: - Áp dụng phương pháp bầu cử theo đa số hai vòng để bầu cử đại biểu Quốc hội. Các đơn vị bầu cử được tổ chức với số dân gần tương đương nhau không phụ thuộc vào địa giới hành chính; mỗi đơn vị bầu cử được bầu một đại biểu Quốc hội; - Việc bầu cử đại biểu Quốc hội phải được tiến hành trên cơ sở có tính cạnh tranh cao, theo đó cần nâng cao số dư các đại biểu Quốc hội tại mỗi đơn vị bầu cử, cho phép các ứng cử viên vận động tranh cử để cung cấp thông tin tới các cử tri và giới thiệu về khả năng của mình; 6 - Để bảo đảm sự tự do trong việc xét đoán của các đại biểu Quốc hội và tăng cường động lực đại diện của các đại biểu Quốc hội, cần ghi nhận nguyên tắc uỷ quyền tự do, khôi phục các quy định về quyền miễn trừ trách nhiệm của các đại biểu Quốc hội; về lâu dài áp dụng hình thức đại biểu Quốc hội chuyên trách đối với toàn bộ các đại biểu Quốc hội; - Để tăng cường điều kiện bảo đảm hoạt động của đại biểu Quốc hội trong việc phản ánh ý chí chung của xã hội, cần bổ sung hình thức điều trần trong hoạt động của Quốc hội và áp dụng nguyên tắc quyết định theo đa số nhưng bảo vệ ý kiến của thiểu số trong quy trình, thủ tục làm việc của Quốc hội. 6. KẾT CẤU CỦA LUẬN ÁN Luận án gồm có: Phần mở đầu; Bốn chương; Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu đề tài luận án Chương 2: Cơ sở lý luận về tính đại diện của Quốc hội và việc bảo đảm tính đại diện của Quốc hội; Chương 3: Thực trạng việc bảo đảm tính đại diện của Quốc hội; Chương 4: Các giải pháp và kiến nghị bảo đảm tính đại diện của Quốc hội đáp ứng yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. 7 Chương 1 TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI 1.1. NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN TRỰC TIẾP ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN Với vị trí là cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất, cơ quan đại diện cao nhất của nhân dân, Quốc hội là đối tượng được rất nhiều công trình nghiên cứu về chính trị, pháp lý ở nước ta đề cập đến. Đặc biệt, trong thời gian gần đây, với định hướng xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta, nhiều công trình nghiên cứu đã tập trung làm rõ vị trí, vai trò của Quốc hội trong mô hình nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Tuy nhiên, phù hợp với khuôn khổ phạm vi của Luận án này, việc khảo sát các công trình nghiên cứu về Quốc hội sẽ được tập trung vào các nội dung sau đây: Thứ nhất, về khái niệm tính đại diện và các yếu tố bảo đảm tính đại diện của Quốc hội; Thứ hai, việc bảo đảm tính đại diện của Quốc hội trong quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa; Thứ ba, thực trạng việc bảo đảm tính đại diện của Quốc hội; Thứ tư, các giải pháp, kiến nghị tăng cường việc bảo đảm tính đại diện của Quốc hội. 1.1.1. Luận văn, luận án, đề tài khoa học Trong những năm vừa qua, có khá nhiều luận án tiến sỹ, luận văn thạc sĩ luật học và đề tài khoa học nghiên cứu về tổ chức và hoạt động của Quốc hội. Tuy nhiên, như một nhà nghiên cứu đã nhận xét, các công trình nghiên cứu về Quốc hội thường ít quan tâm đến tính đại diện nhân dân của Quốc hội mà chú ý nhiều hơn đến các chức năng, nhiệm vụ Hiến định của Quốc hội như lập pháp, giám sát, quyết định các vấn đề quan trọng của đất nước [64]. Vì vậy, chỉ một số luận văn, luận án, đề tài có nội dung liên quan trực tiếp đến các vấn đề thuộc nội dung của đề tài luận án. Có thể kể đến gồm: Thứ nhất, Luận án tiến sỹ của Chu Văn Thành: Đổi mới tổ chức và hoạt động của các cơ quan đại diện ở nước ta hiện nay, bảo vệ vào năm 1992 (105 trang) [7]. 8 Luận án này nghiên cứu các vấn đề liên quan đến quá trình đổi mới các cơ quan đại diện ở nước ta trong giai đoạn từ năm 1946 đến năm 1992. Trong Luận án, khái niệm dân chủ đại diện cũng đã được tác giả tập trung phân tích, qua đó khẳng định dân chủ đại diện là phương thức chủ yếu để thực hiện dân chủ xã hội chủ nghĩa. Tuy nhiên, Luận án này được thực hiện trước khi công cuộc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa được thực hiện ở nước ta. Thứ hai, Luận án tiến sỹ của Trương Thị Hồng Hà: Hoàn thiện cơ chế pháp lý bảo đảm chức năng giám sát của Quốc hội nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam, bảo vệ vào năm 2007 (197 trang) [112]. Luận án đưa ra nhiều vấn đề lý luận cơ bản về tổ chức và hoạt động của Quốc hội và quyền giám sát tối cao của Quốc hội; nghiên cứu kinh nghiệm tổ chức và hoạt động của bộ máy giám sát của Nghị viện nước ngoài; đánh giá thực trạng của cơ chế pháp lý đảm bảo chức năng giám sát của Quốc hội; tìm ra nguyên nhân yếu kém của cơ chế pháp lý, đảm bảo chức năng giám sát của Quốc hội. Mặc dù không nghiên cứu trực tiếp về tính đại diện của Quốc hội nhưng trong phần cơ sở lý luận, tác giả đã dành một dung lượng khá lớn để phân tích về tính đại diện và các biểu hiện của tính đại diện của Quốc hội. Nhưng các phân tích này chủ yếu đề cập đến tính đại diện của Quốc hội theo quan niệm truyền thống trong mô hình nhà nước Xô-Viết. Thứ ba, Luận án tiến sỹ của Vũ Văn Nhiêm: Chế độ bầu cử ở nước ta: Những vấn đề lý luận và thực tiễn, bảo vệ vào năm 2009 (221 trang) [128]. Luận án làm rõ cơ sở lý luận về chế độ bầu cử trong xã hội dân chủ nói chung và ở Việt Nam nói riêng. Thực tiễn tổ chức thực hiện chế độ bầu cử ở Việt Nam; đưa ra những kiến nghị nhằm đổi mới chế độ bầu cử để phát huy dân chủ. Luận án cũng dành một dung lượng khá lớn để phân tích về việc bảo đảm tính đại diện của Quốc hội thông qua cơ chế bầu cử. Tuy nhiên, đề tài mới chỉ đề cập đến chế độ bầu cử nên tính đại diện của Quốc hội trong luận án chưa được đề cập ở góc độ tổng thể. Thứ tư, Luận văn thạc sĩ của Nguyễn Quang Hương: Nâng cao hiệu quả hoạt động và năng lực đại diện của đại biểu Quốc hội ở nước ta hiện nay, bảo vệ năm 2006 (119 trang) [63]. Luận văn nghiên cứu về cơ sở lý luận và cơ sở pháp lý của việc nâng cao hiệu quả hoạt động và năng lực đại diện của đại biểu Quốc hội. Đồng thời, Luận văn cũng 9 tập trung đánh giá thực trạng hoạt động và năng lực đại diện của đại biểu Quốc hội ở nước ta hiện nay (chủ yếu là hoạt động của đại biểu Quốc hội khóa X và khóa XI). Trên cơ sở đó, luận văn đưa ra giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động và năng lực đại diện của đại biểu Quốc hội. Ở mức độ một luận văn thạc sĩ luật học, các vấn đề lý luận về tính đại diện của Quốc hội mới dừng lại ở mức độ chung, chưa đi sâu phân tích các lý luận nền tảng tạo nên tính đại diện của Quốc hội. Thứ năm, Đề tài cấp nhà nước: “Xây dựng mô hình tổ chức, phương thức hoạt động của Quốc hội và Chính phủ trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân và vì dân ở nước ta” (năm 2004), do GS.TS Trần Ngọc Đường làm Chủ nhiệm đề tài [98]; Công trình này làm rõ cơ cấu tổ chức và phương thức hoạt động của Quốc hội trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Đề tài đã phần nào đề cập đến cơ sở lí luận về tính đại diện của Quốc hội nói chung và ở nước ta nói riêng. Tuy nhiên, nội dung về tính đại diện của Quốc hội không phải là trọng tâm của nghiên cứu này nên tính đại diện của Quốc hội chưa được tập trung phân tích, làm rõ. Thứ sáu, Đề tài cấp bộ: “Cơ sở lý luận và thực tiễn về vị trí, vai trò, nhiệm vụ, quyền hạn của Quốc hội trong bộ máy nhà nước và hệ thống chính trị Việt Nam (qua 4 bản Hiến pháp), (năm 2002) do TS. Ngô Đức Mạnh làm Chủ nhiệm [51]. Đề tài đã phân tích, làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về vị trí, vai trò, nhiệm vụ và quyền hạn của Quốc hội qua bốn bản Hiến pháp. Trong phần cơ sở lý luận, đề tài đã có những phân tích sơ bộ về những biểu hiện của tính đại diện của Quốc hội. Về cơ sở thực tiễn, đề tài đã có sự khảo sát đầy đủ và khoa học về quá trình hình thành và phát triển của Quốc hội theo các giai đoạn gắn với sự phát triển của Hiến pháp ở nước ta. Tuy nhiên, cũng như nhiều công trình nghiên cứu khác, đề tài này tập trung nhiều vào các nội dung liên quan đến các chức năng Hiến định của Quốc hội mà chưa tập trung phân tích sâu về tính đại diện của Quốc hội. 1.1.2. Sách chuyên khảo Tổ chức và hoạt động của Quốc hội là một trong những chủ đề được rất nhiều sách tham khảo trong và ngoài nước đề cập đến. Ở trong nước, chủ đề về tính đại diện của Quốc hội chưa được nhiều nhà nghiên cứu chú trọng. Trong khi đó, ở nước ngoài, 10 việc nghiên cứu về tính đại diện của Quốc hội là khá phong phú, đa dạng. Ngoài các tác phẩm kinh điển của Jean Jacques Rousseau, A. Hamilton, J.Madison, John Stuart Mill… về dân chủ đại diện, trong thời gian gần đây đã có nhiều công trình tập trung nghiên cứu về tính đại diện của Quốc hội. Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu ở nước ngoài cũng có nhận xét tương tự rằng “đã có nhiều công trình nghiên cứu về nghị viện tập trung vào thiết chế nghị viện và mối quan hệ của nó với hành pháp nhưng có ít nghiên cứu tập trung vào mỗi quan hệ giữa nghị sĩ với các công dân” [157]. Trực tiếp liên quan đến đề tài của luận án này có một số công trình nổi bật sau: Thứ nhất, cuốn: “Chức năng đại diện của Quốc hội trong Nhà nước pháp quyền” (2007) do Văn phòng Quốc hội xuất bản [120]. Cuốn sách là tập hợp các bài viết tại Hội thảo cùng tên được thực hiện vào năm 2007 với sự tham gia của các nhà nghiên cứu trong nước và quốc tế. Các bài nghiên cứu trong Hội thảo này tập trung làm rõ khái niệm chức năng đại diện và thực tiễn bảo đảm tính đại diện ở Quốc hội một số nước và Việt Nam. Đây là tập hợp các bài nghiên cứu của nhiều tác giả khác nhau nên chưa hình thành nên tính hệ thống các quan điểm về tính đại diện của Quốc hội. Thứ hai, cuốn: “Mô hình tổ chức và hoạt động của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam” (2007) do GS.TSKH Đào Trí Úc làm chủ biên [13]. Các tác giả của cuốn sách đã phân tích, làm rõ mô hình tổ chức và hoạt động của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Trong đó, Quốc hội đóng một vai trò quan trọng. Mặc dù không đi sâu phân tích về cơ sở lý luận của tính đại diện nhưng các nhà nghiên cứu đã cho rằng để Quốc hội hoạt động hiệu quả trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa thì việc bảo đảm tính đại diện của Quốc hội là rất quan trọng, là điều kiện nhằm bảo đảm chủ quyền thuộc về nhân dân. Thứ ba, cuốn: “Quốc hội Việt Nam trong Nhà nước pháp quyền” (2007) do GS.TS Nguyễn Đăng Dung làm chủ biên [56]. Trong cuốn sách này, các tác giả đã phân tích những yêu cầu chung đối với Quốc hội theo những tiêu chí của Nhà nước pháp quyền, chỉ ra những đòi hỏi của Quốc hội trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân. Cuốn sách cũng đề xuất, làm rõ những cách thức làm cho Quốc hội thực hiện tốt sự uỷ thác của nhân dân trong điều kiện của việc xây dựng Nhà nước pháp quyền ở Việt Nam. 11 Thứ tư, cuốn: The Concept of Representation, của Hana Pitkin xuất bản năm 1967 [143]. Trong công trình nghiên cứu toàn diện nhất về khái niệm đại diện chính trị này, tác giả Hana Pitkin đã đề xuất khái niệm đại diện chính trị và phân tích cấu trúc của khái niệm này một cách thấu đáo. Cách tiếp cận của bà đã được chấp nhận một cách phổ biến trong các phân tích về sau đối với tính đại diện của Quốc hội. Tuy nhiên, theo một số nhà nghiên cứu thì trong tác phẩm này, Pitkin mới tập trung nghiên cứu về mặt lý luận mà chưa khảo nghiệm các lý luận đó trên thực tiễn [138]. Thứ năm, cuốn: Parliaments and Citizens in Western Europe, (2002) do Philip Norton làm chủ biên [157]. Các tác giả của cuốn sách đã làm rõ mối quan hệ giữa nghị viện với các công dân ở các quốc gia Tây Âu có nền dân chủ lâu đời. Vấn đề được đề cập sâu trong cuốn sách này là về bản chất của mối quan hệ giữa nghị sĩ và cử tri cũng như mức độ của nó để bảo đảm nghị viện có thể đại diện tốt nhất cho người dân. Tuy nhiên, phạm vi của các bài viết trong cuốn sách này chỉ mới được giới hạn ở các nước Tây Âu mà chưa đề cập đến mối quan hệ đại diện giữa các đại biểu Quốc hội với cử tri ở các nước khác với mức độ phát triển và văn hoá chính trị khác nhau. Thứ sáu, cuốn: Representation: Key Concepts, (2008) của Monica Brito Vieira và David Runciman [155]. Nội dung của cuốn sách tập trung làm rõ các khái niệm liên quan đến đại diện chính trị như khái niệm đại diện; quan hệ đại diện giữa các cá nhân; quan hệ đại diện đối với một tập thể và đại diện cho một quốc gia. Cũng như nghiên cứu của Hana Pitkin, cuốn sách này cũng chưa đề cập đến việc khảo sát thực tế về mức độ đại diện của Quốc hội trong mối quan hệ với các cử tri. Thứ bảy, cuốn: Political Representation, (2009) do Ian Shapiro làm chủ biên [146]. Sách là một tuyển tập các bài nghiên cứu được phân chia theo tiến trình phát triển của khái niệm đại diện chính trị, từ đại diện trước khi hình thành nền dân chủ đại diện, cho đến các luận thuyết về dân chủ đại diện và các vấn đề lý luận, thực tiễn liên quan đến đại diện chính trị hiện nay. Do là một tuyển tập nên các bài nghiên cứu chưa có tính hệ thống, xuyên suốt về các quan điểm về tính đại diện của Quốc hội. Thứ tám, cuốn: Representation And Institutional Design, (2011) của Rebekah L. Herrick [158]. Trong cuốn sách này, tác giả đã đi sâu phân tích những tác động của việc thiết kế các thiết chế đối với tính đại diện của Quốc hội. Thông qua việc thông kê số liệu, phân tích các xu hướng, tác giả đã đánh giá và phân tích ảnh hưởng của các yếu tố 12 như bầu cử, cơ cấu tổ chức của Quốc hội, nhiệm kỳ của Quốc hội v.v… tới việc bảo đảm tính đại diện của Quốc hội. Đây là công trình nghiên cứu thực định, có giá trị tham khảo cao nhưng phần lớn các số liệu được giới hạn trong phạm vi Nghị viện Liên bang và một số tiểu bang của Hoa Kỳ. 1.1.3. Bài báo khoa học Trong những năm vừa qua, đã có một số bài báo khoa học được đăng trên các tạp chí chuyên ngành đề cập đến một số nội dung cụ thể về tính đại diện của Quốc hội nước ta, trong đó, có thể nêu ra một số bài báo như sau: Thứ nhất, bài: “Phát huy vai trò đại diện nhân dân của đại biểu Quốc hội trong hoạt động lập pháp”, (2007) Tạp chí Cộng sản, của GS.TS. Trần Ngọc Đường [99]. Bài viết đã tập trung phân tích về mối quan hệ giữa vai trò đại diện cho nhân dân của Quốc hội và hoạt động lập pháp Thứ hai, bài: “Bàn về tính đại diện nhân dân của Quốc hội”, (2001), Nghiên cứu lập pháp, của Nguyễn Quang Minh [64]. Bài viết mang tính gợi mở về những vấn đề cần nghiên cứu về tính đại diện nhân dân của Quốc hội, những biểu hiện của tính đại diện của Quốc hội và các kiến nghị, giải pháp nhằm tăng cường tính đại diện nhân dân của Quốc hội. Thứ ba, bài: “Những yếu tố ảnh hưởng đến chức năng đại diện của Quốc hội”, (2010), Nghiên cứu Lập pháp, của Trần Thị Hạnh Dung [102]. Tác giả của bài viết đưa ra nhận định đại diện phải được xem là một chức năng của Quốc hội và liệt kê, phân tích những yếu tố ảnh hưởng đến chức năng đại diện của Quốc hội. Thứ tư, bài: “Tiêu chí và yếu tố bảo đảm hiệu quả tính đại diện của Quốc hội”, (2010), Nghiên cứu Lập pháp, của Vũ Văn Nhiêm. Trong bài viết này, tác giả đã phân tích khái niệm tính đại diện của Quốc hội và cố gắng xác định các tiêu chí và yếu tố bảo đảm tính đại diện của Quốc hội. Thứ năm, bài: “Dân chủ đại diện và vấn đề bầu cử” (2011), Dân chủ và Pháp luật, của Trần Nho Thìn [101]. Bài viết phân tích sự tác động hai chiều giữa dân chủ đại diện và vấn đề bầu cử, từ đó đề xuất một số giải pháp nhằm tăng cường hiệu quả của nền dân chủ đại diện. 13 Thứ sáu, bài: “Power and Representation at the Vietnamese National Assembly: The Scope and Limits of Political Doi Moi”, (2007), của Matthieu Salomon, trong cuốn Vietnam’s New Order: International Perspectives on the State and Reform in Vietnam [154]. Trong nghiên cứu này, tác giả đã tập trung phân tích thực trạng việc thực hiện quyền lực và đại diện của Quốc hội nước ta trong thời kỳ đổi mới. Tác giả cũng đã đưa ra một số nhận định và bình luận về các yếu tố có thể ảnh hưởng đến tính đại diện của Quốc hội Việt Nam trong thời gian tới. Ngoài ra, còn có nhiều bài viết có liên quan đăng trên các tạp chí chuyên ngành ở nước ngoài. Tuy không trực tiếp nghiên cứu về tính đại diện của Quốc hội Việt Nam nhưng những lý luận và thực tiễn được đề cập trong các nghiên cứu này có giá trị tham khảo và so sánh to lớn trong quá trình thực hiện đề tài luận án. 1.2. ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ CỦA CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN TRỰC TIẾP ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.2.1. Về cơ sở lý luận về bảo đảm tính đại diện của Quốc hội a) Về tính đại diện của Quốc hội Có một điểm thống nhất dễ nhận thấy trong các nghiên cứu về tính đại diện của Quốc hội là xác định tính đại diện là một tính chất quan trọng của Quốc hội. Các nhà nghiên cứu đều cho rằng tính đại diện là một trong những đặc tính quan trọng nhất của Quốc hội. GS.TS Trần Ngọc Đường nhấn mạnh: “Tính đại diện cao nhất của nhân dân xuyên suốt quá trình thực hiện các chức năng lập pháp, quyết định những vấn đề trọng đại của đất nước và giám sát tối cao toàn bộ hoạt động của nhà nước” [99]. Có nhà nghiên cứu đã mạnh dạn cho rằng: “tính đại diện nhân dân là tính chất cơ bản nhất, đặc trưng nhất, quan trọng nhất của Quốc hội nước ta” [64]. Những người khác lại khẳng định: “Đại diện là “sứ mệnh” của Quốc hội - sứ mệnh bao trùm lên hoạt động lập pháp, giám sát và các hoạt động khác của Quốc hội” [130]; “Tính đại diện đã mang lại tính quyền lực nhà nước cho Quốc hội” [104]; hoặc “chức năng đại diện chính là cội nguồn của các chức năng khác” của Quốc hội [102]. Không dừng lại ở việc nhận định, TS. Ngô Huy Cương đi xa hơn khi phân tích: “chức năng đại diện là quan trọng nhất bởi nó xác định vai trò, vị trí của Quốc hội. Còn các chức năng khác là sự phát triển logic từ chức năng đại diện, mang tính phái sinh” [53]. Như vậy, có thể nói cơ sở của các nhận định 14 về tầm quan trọng của tính đại diện là ở chỗ Quốc hội là cơ quan được nhân dân bầu ra để thay mặt nhân dân, thực thi quyền lực của nhân dân trong việc quản lý nhà nước, biến ý chí của nhân dân thành pháp luật để điều chỉnh mọi quan hệ xã hội vì lợi ích của nhân dân và quyết định những vấn đề quan trọng của đất nước. Một điểm thống nhất khác trong các nghiên cứu về tính đại diện của Quốc hội đó là phần lớn các nhà nghiên cứu đều nhận xét rằng, ở nước ta trong thời gian vừa qua việc nghiên cứu về tính đại diện của Quốc hội còn chưa tương xứng với tầm quan trọng của vấn đề này. TS. Nguyễn Quang Minh đã nhận xét rằng các công trình nghiên cứu về Quốc hội thường ít quan tâm đề cập đến tính đại diện nhân dân của Quốc hội mà dành sự quan tâm nhiều hơn đến các chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của Quốc hội [64]. Tiến sĩ Bùi Xuân Đức quyền cũng có nhận định tương tự: “các nhà khoa học pháp lý dựa theo quy định trong Hiến pháp hiện hành […] chỉ ra 3 chức năng cơ bản của Quốc hội là: chức năng lập pháp, chức năng quyết định các vấn đề quan trọng của đất nước và chức năng giám sát tối cao đối với toàn bộ hoạt động của nhà nước, hay 4 chức năng là: lập hiến và lập pháp, thành lập các cơ quan tối cao của nhà nước; quyết định những vấn đề quan trọng của quốc gia, và thực hiện quyền giám sát tối cao … mà không thấy nhắc riêng chức năng đại diện” [6]. Tình trạng nói trên đã dẫn đến một thực tế là khi bàn về tính đại diện của Quốc hội, các tác giả thường xem đại diện là một tính chất đương nhiên của Quốc hội mà ít khi lí giải sâu về cơ sở lí luận và nguồn gốc của tính chất này. Đúng như một tác giả đã nhận xét: “hiện nay vẫn chưa có sự nhận thức chính xác và thấu đáo về tính đại diện của thiết chế nghị viện. Và như vậy, tất yếu dẫn đến một hệ quả là vai trò của Quốc hội trong bộ máy nhà nước ta chưa được đặt đúng vị trí của nó” [130, tr. 22]. Sự chưa thấu đáo trong nhận thức về tính đại diện của Quốc hội được thể hiện trước hết ở những quan điểm khác nhau về vấn đề này. Trước hết, trong khi một số nhà nghiên cứu cho rằng đại diện cần phải được xem là một tính chất hay một thuộc tính của Quốc hội thì một số khác lại nhận định đại diện phải là một chức năng của Quốc hội. Ý kiến cho rằng đại diện là một tính chất của Quốc hội là tương đối phổ biến. Một nhà nghiên cứu đã khẳng định “Đại diện cao nhất của nhân dân là thuộc tính cơ bản trong tổ chức và hoạt động của Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam”