Tài liệu Cảm hứng Đăng cao trong một số bài thơ tiêu biểu của ba nhà thơ Lý Bạch - Đỗ Phủ - Bạch Cư Dị

Kho¸ luËn tèt nghiÖp Môc lôc Trang A: PhÇn më ®Çu ....................................................................................... 2 1. LÝ do chän ®Ò tµi ..................................................................................... 2 2. LÞch sö vÊn ®Ò......................................................................................... 5 3. Môc ®Ých nghiªn cøu .............................................................................. 8 4. §èi t­îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu ........................................................... 9 5. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu. ........................................................................ 9 B: PHÇN NéI DUNG ................................................................................. 10 Ch­¬ng 1: C¬ së t©m lý cña viÖc h×nh thµnh c¶m høng "§¨ng cao" trong th¬ Lý B¹ch - §ç Phñ - B¹ch C­ DÞ.......... 10 1. 1. C¬ së t©m lý chung cña viÖc h×nh thµnh c¶m høng "§¨ng cao"trong th¬ trung ®¹i ............................................................................................. 10 1. 1. 1. Mét sè ®Æc ®iÓm chung vÒ c¶m thô kh«ng gian trong th¬ trung ®¹i ................................................................................ 10 1. 1. 2. C¬ së t©m lý cña viÖc h×nh thµnh c¶m høng "§¨ng cao" trong v¨n häc trung ®¹i. ........................................................................ 11 1. 2. C¬ së t©m lÝ cña viÖc h×nh thµnh c¶m høng “§¨ng cao” trong th¬ Lý B¹ch - §ç Phñ - B¹ch C­ DÞ. ................................................ 16 1. 2. 1. C¬ së t©m lÝ cña viÖc h×nh thµnh c¶m høng “§¨ng cao” trong th¬ Lý B¹ch. ................................................................................ 16 1. 2. 2 C¬ së t©m lÝ cña viÖc h×nh thµnh c¶m høng “§¨ng cao” trong th¬ §ç Phñ. ................................................................................. 20 1. 2. 3. C¬ së t©m lÝ cña viÖc h×nh thµnh c¶m høng “§¨ng cao” trong th¬ B¹ch C­ DÞ ............................................................................ 22 1. 2. 4. TiÓu kÕt ..................................................................................... 22 Ch­¬ng 2: C¶m høng "§¨ng cao" trong mét sè bµi th¬ tiªu biÓu cña ba nhµ th¬ Lý B¹ch- §ç Phñ-B¹ch C­ DÞ....... 24 2.1. Thèng kª, ph©n lo¹i nh÷ng bµi th¬ ®­îc viÕt bëi c¶m høng "§¨ng cao". .............................................................................. 24 2. 1. 1. Tiªu chÝ ph©n lo¹i...................................................................... 24 2. 1. 2 Ph©n lo¹i .................................................................................... 26 2. 2. §iÓm nh×n nghÖ thuËt tõ kh«ng gian trªn cao. ................................... 27 2. 2. 1. §¨ng cao viÔn väng- bøc tranh ngo¹i giíi nh×n tõ kh«ng gian trªn cao. ............................................................................. 27 2. 2. 2. "§¨ng cao" tõ h­íng ngo¹i ®Õn h­íng néi (Kh«ng gian "§¨ng cao" víi thÕ giíi t©m tr¹ng ng­êi nghÖ sÜ) ............................................. 37 C: KÕT LUËN ............................................................................................. 42 Tµi liÖu tham kh¶o ............................................................................ 44 Hµ Hoµng Hµ K29H - Ng÷ v¨n 1 Khãa luËn tèt nghiÖp A: PhÇn më ®Çu 1. LÝ do chän ®Ò tµi 1. 1. LÝ do khoa häc Trung Quèc lµ mét trong nh÷ng c¸i n«i cña v¨n minh, v¨n hãa nh©n lo¹i. LÞch sö Trung Quèc lµ lÞch sö cña nh÷ng triÒu ®¹i phong kiÕn tån t¹i liªn tiÕp hµng ngµn n¨m. Trªn l·nh ®Þa réng lín tr¶i dµi tõ T©y Vùc víi d·y Hymalaya hïng vÜ ra biÓn ®«ng ®Çy sãng vµ giã, t©m hån ng­êi Trung Hoa tù cæ x­a ®· ®­îc båi ®¾p bëi c¸i hiÖn thùc cña lÞch sö x· héi víi nh÷ng th¨ng trÇm biÕn ®æi vµ c¸i l·ng m¹n cña tù nhiªn t­¬i ®Ñp. Cã lÏ ®ã lµ mét phÇn lÝ do v× sao Trung Quèc còng lµ c¸i n«i cña thi vµ häa. Ng­êi Trung Quèc vÉn lu«n tù hµo vÒ ®Êt n­íc cña hä lµ”thi ca chi bang”. Qu¶ vËy, tõ”Kinh thi”®Õn v¨n häc hiÖn ®¹i, th¬ ca Trung Quèc cã lÞch sö 2500 n¨m, ë mçi thêi k× ®Òu cã nh÷ng thµnh tùu nhÊt ®Þnh, trong ®ã Th¬ §­êng ®­îc xem lµ mét ®Ønh cao chãi läi cña v¨n häc Trung Quèc nãi riªng còng nh­ cña v¨n häc nh©n lo¹i nãi chung. Trung Quèc ®êi §­êng (618-907) lµ mét quèc gia tiªn tiÕn vµ v¨n minh trªn thÕ giíi ®­¬ng thêi. Víi gÇn 300 n¨m phong kiÕn nhµ §­êng, ®Êt n­íc Trung Hoa ®· s¸ng t¹o nªn mét nÒn th¬ ca vÜ ®¹i hiÕm cã víi sè l­îng ®å sé: gÇn 48 000 bµi th¬ cña h¬n 2300 nhµ th¬. Nh­ng c¸i lµm nªn gi¸ trÞ vµ søc sèng cña §­êng thi chÝnh lµ néi dung ý nghÜa vµ vÎ ®Ñp tù th©n cña nã. Th¬ §­êng ph¶n ¸nh mét c¸ch toµn diÖn x· héi ®êi §­êng, thÓ hiÖn quan niÖm, nhËn thøc, t©m t­…cña con ng­êi ®êi §­êng mét c¸ch s©u s¾c. Néi dung phong phó Êy ®­îc thÓ hiÖn b»ng h×nh thøc hoµn mÜ, thµnh tùu trªn c¸c ph­¬ng diÖn cña th¬ §­êng ®Òu ®¹t ®Õn ®Ønh cao. H¬n 10 thÕ kØ ®· tr«i qua, th¬ §­êng vÉn tån t¹i ®­êng bÖ vµ uy nghi nh­ mét tßa l©u ®µi mÜ lÖ vµ ®Çy bÝ Èn, lu«n th¸ch thøc sù t×m kiÕm vµ kh¸m ph¸ cña ng­êi ®äc. Cã lÏ, ®Õn mu«n ®êi §­êng thi vÉn lu«n lµ míi mÎ ®èi víi ®éc Hµ Hoµng Hµ K29H - Ng÷ v¨n 2 Khãa luËn tèt nghiÖp gi¶. B­íc vµo thÕ giíi §­êng thi, chóng ta b­íc vµo mét v­ên hoa s¾c sì, ®Çy mµu s¾c víi tªn tuæi næi bËt cña ba t¸c gi¶ tiªu biÓu: Lý B¹ch - §ç Phñ - B¹ch C­ DÞ. Mét “thi tiªn”Lý B¹ch cuång phãng, bay bæng vµ l·ng man; mét “thi th¸nh” §ç Phñ hiÖn thùc ®Õn xãt xa, u uÊt mµ «m nÆng mèi ©n t×nh víi cuéc ®êi; vµ mét B¹ch C­ DÞ s¾c s¶o, tinh tÕ trong ph¸t hiÖn nh­ng còng rÊt ®a c¶m vµ tµi hoa trong c¸ch thÓ hiÖn. Bªn c¹nh ®ã, ë mçi thêi k× ch©u tuÇn quanh mçi nhµ th¬ lín lµ nh÷ng nhµ th¬ kh¸c, mçi ng­êi mét giäng ®iÖu, mét d¸ng vÎ riªng, ®éc ®¸o nh­ V­¬ng Duy víi ph¸i “®iÒn viªn s¬n thñy”, V­¬ng X­¬ng Linh víi tr­êng th¬ biªn t¸i hay, Th«i Hé, Th«i HiÖu… ®­îc Nµng th¬ ­u ¸i d©ng tÆng cho mét bµi th¬ bÊt tö. TÊt c¶ nh÷ng g­¬ng mÆt ®ã lµm nªn diÖn m¹o phong phó cña th¬ §­êng 1. 2. LÝ do s­ ph¹m Mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm cña sù ph¸t triÓn v¨n häc lµ tÝnh giao thoa vµ sù ¶nh h­ëng qua l¹i lÉn nhau. Kh«ng cã nÒn v¨n häc nµo tån t¹i c« ®éc vµ khÐp kÝn. Lµ sù kÕt tinh mÉu mùc th¬ ca cæ ®iÓn Trung Quèc h¬n m­êi thÕ kØ, Th¬ §­êng cã ¶nh h­ëng s©u réng tíi th¬ ca Trung Quèc còng nh­ th¬ ca ViÖt Nam sau nµy. Th¬ §­êng vµ th¬ ViÖt Nam ®· cã mèi bang giao tõ rÊt l©u ®êi, vµ cho ®Õn h«m nay hån th¬ §­êng vÉn bµng b¹c trong mçi hån th¬ ViÖt Nam. Trong “Th¬ §­êng ë nhµ tr­êng phæ th«ng”, TrÇn Thanh §¹m cã viÕt: ”Cã thÓ nãi kh«ng mét nhµ th¬ lín ViÖt Nam nµo l¹i kh«ng mang mét mãn nî t©m hån Ýt nhiÒu s©u nÆng víi th¬ §­êng”. Nh­ ®· nãi, Th¬ §­êng ph¶n ¸nh quan niÖm, t­ t­ëng, t×nh c¶m vµ nhËn thøc cña con ng­êi ®êi §­êng. §Ò tµi cña Th¬ §­êng rÊt ®a d¹ng vµ phong phó, sù phong phó Êy b¾t nguån tõ chÝnh b¶n th©n ®êi sèng. C¸c nhµ th¬ §­êng th­êng t×m c¸ch khai th¸c nh÷ng ®Ò tµi vµ nguån c¶m xóc kh¸ quen thuéc, trong ®ã “®¨ng cao” ®­îc xem lµ mét nguån c¶m høng lín. §ã kh«ng ph¶i lµ mét ®iÒu ngÉu nhiªn, còng kh«ng ph¶i lµ ®iÒu hoµn toµn kh«ng thÓ lÝ gi¶i, c¶m høng “®¨ng cao”xuÊt ph¸t s©u xa tõ quan niÖm nh©n sinh, quan niÖm vò trô, nh÷ng phong tôc, tËp qu¸n cña ng­êi d©n Trung Hoa, vµ ®Æc biÖt nã Hµ Hoµng Hµ K29H - Ng÷ v¨n 3 Khãa luËn tèt nghiÖp xuÊt ph¸t tõ nhu cÇu vÒ mÆt nhËn thøc vµ gi·i bµy t­ t­ëng, t×nh c¶m cña con ng­êi thêi §­êng. H¬n n÷a, trong sù giao thoa, tiÕp xóc cña v¨n hãa ViÖtTrung, th¬ ViÖt Nam ®· s¶n sinh ra mét nguån th¬ ”§¨ng cao” còng rÊt phong phó vµ s©u s¾c, rÊt “§­êng”. Trong th¬ ThiÒn, Kh«ng Lé thiÒn s­ tõng m¬ ­íc: “Cã khi ®Ønh nói trÌo lªn th¼ng Mét tiÕng kªu vang l¹nh c¶ trêi” (Ng«n hoµi) Vµ sau nµy, Hå ChÝ Minh trong “Th­îng s¬n” l¹i më ra mét vÎ ®Ñp kh¸c cña th¬ “§¨ng cao”: “Hai m­¬i t­ th¸ng s¸u Lªn ngän nói nµy ch¬i NgÈng ®Çu mÆt trêi mäc Bªn suèi mét nhµnh mai” V× tÊt c¶ nh÷ng lÝ do trªn, thiÕt nghÜ viÖc t×m hiÓu vÒ c¶m høng “®¨ng cao” mang mét ý nghÜa to lín vµ còng cã tÝnh chÊt thêi sù. Trong khãa luËn nµy, do giíi h¹n bëi tr×nh ®é vµ ph¹m vi nghiªn cøu, chóng t«i chØ t×m hiÓu vÒ c¶m høng ”®¨ng cao” trong mét sè bµi th¬ cña ba nhµ th¬ lín Lý B¹ch - §ç Phñ - B¹ch C­ DÞ. Th¬ §­êng lµ tinh hoa v¨n hãa nh©n lo¹i. Víi viÖc ®i t×m hiÓu, ph©n tÝch mét sè bµi th¬ cña Lý B¹ch - §ç Phñ - B¹ch C­ DÞ hy väng cã thÓ nh×n thÊy vÎ ®Ñp cña c¶ ®¹i d­¬ng qua sù lÊp l¸nh cña mét giät n­íc. Víi ph­¬ng ch©m t×m hiÓu tinh hoa v¨n hãa, v¨n häc n­íc ngoµi ®Ó phôc vô cho c¸ch ®¸nh gi¸ v¨n häc d©n téc chóng t«i mong muèn ®¸p øng mét phÇn nhu cÇu th­ëng thøc thÈm mÜ cña ng­êi ®äc, gãp phÇn t×m ra nh÷ng kiÕn gi¶i míi mÎ cho viÖc gi¶ng d¹y th¬ §­êng ë nhµ tr­êng phæ th«ng. Vµ, ®Æc biÖt gióp chóng ta hiÓu râ h¬n vÒ nÒn v¨n häc d©n téc trong mèi t­¬ng quan víi mét nÒn v¨n häc lín quen thuéc:V¨n häc Trung Quèc. Hµ Hoµng Hµ K29H - Ng÷ v¨n 4 Khãa luËn tèt nghiÖp 2. LÞch sö vÊn ®Ò Th¬ §­êng ph¸t triÓn lªn ®Õn ®Ønh cao ë mäi ph­¬ng diÖn, víi mçi ph­¬ng diÖn ®ßi hái mét h­íng tiÕp cËn t­¬ng øng phï hîp . Nghiªn cøu th¬ §­êng ë ViÖt Nam còng nh­ trªn toµn thÕ giíi ®· cã lÞch sö tõ l©u ®êi vµ ®· ®¹t ®­îc nhiÒu thµnh tùu to lín. Mçi h­íng nghiªn cøu ®i vµo mét khÝa c¹nh tiªu biÓu cña th¬ §­êng vµ ph¸t hiÖn ®­îc nh÷ng vÎ ®Ñp kh¸c nhau cña nÒn th¬ nµy. Nh­ ®· nãi, do bÞ giíi h¹n bëi tr×nh ®é vµ ph¹m vi nghiªn cøu, trong khãa luËn nµy chóng t«i ®i t×m hiÓu §­êng thi tõ mét gãc ®é rÊt nhá, Êy lµ “C¶m høng “§¨ng cao” trong mét sè bµi th¬ tiªu biÓu cña ba nhµ th¬ Lý B¹ch - §ç Phñ - B¹ch C­ DÞ”. VÊn ®Ò nµy nh×n chung tõ x­a ®Õn nay ch­a cã mét c«ng tr×nh nghiªn cøu riªng, cô thÓ vµ trän vÑn nµo. Trong “Thi ph¸p th¬ §­êng”, NguyÔn ThÞ BÝch H¶i ë ch­¬ng “Kh«ng gian nghÖ thuËt” ®· Ýt nhiÒu dõng l¹i ®Ó ph©n tÝch gi¸ trÞ thÈm mÜ vµ t­ t­ëng cña mét sè bµi th¬ “§¨ng cao” vµ ®· ph¸t hiÖn ra nh÷ng ®iÓm s¸ng thÈm mÜ chøa ®ùng trong ®ã. T¸c gi¶ ®· xuÊt ph¸t tõ quan niÖm con ng­êi vò trô vèn chiÕm vÞ trÝ trung t©m trong quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi cña th¬ §­êng ®Ó nh×n nhËn. Con ng­êi vò trô ®ã l¹i bÞ giíi h¹n trong mét kh«ng gian h÷u h¹n nªn kh«ng ngõng khao kh¸t v­¬n lªn. Vµ “§¨ng cao” trë thµnh mét ®éng t¸c mang tÝnh quan niÖm ®Ó con ng­êi vò trô tháa m·n kh¸t väng chiÕm lÜnh cña m×nh. “Dôc cïng thiªn lÝ môc C¸nh th­íng nhÊt t»ng l©u” (“§¨ng Qu¸n T­íc l©u” - V­¬ng Chi Hãan) “B­íc lªn lÇu Qu¸n T­íc, con ng­êi cã thÓ b»ng c¸i nh×n cña m×nh thu vµo tÇm m¾t mu«n trïng n­íc non, biÓn réng trêi cao. Cø thÕ, nÕu tiÕp tôc, nã sÏ më réng tÇm m¾t ra v« tËn. Víi bµi th¬ nµy, V­¬ng Chi Ho¸n ®· tr¶i ra chiÒu réng (s¬n h¶i), thÓ hiÖn ®­îc c¸i khÝ thÕ v­¬n lªn cña con ng­êi thêi ThÞnh §­êng, mét thêi ®¹i mµ con ng­êi ­íc m¬ vµ cã thÓ thùc hiÖn ­íc m¬ Hµ Hoµng Hµ K29H - Ng÷ v¨n 5 Khãa luËn tèt nghiÖp lªn cao - lªn cao ®Ó më réng ch©n trêi tri thøc, ch©n trêi c¶m xóc. Lªn cao ®Ó hßa hîp víi ®Êt trêi. " Theo NguyÔn ThÞ BÝch H¶i, quan niÖm vÒ con ng­êi vò trô cã ý nghÜa tiªn quyÕt trong viÖc lÝ gi¶i c¶m høng"§¨ng cao"cña con ng­êi thêi §­êng. H×nh t­îng con ng­êi vò trô thÓ hiÖn kh¸t väng ®­îc sèng trong mét thÕ giíi th¸i b×nh, thÞnh trÞ, ®­îc më réng tÇm m¾t ra ®Õn v« cïng, më réng nhËn thøc ra v« tËn, ®­îc tån t¹i trong mèi quan hÖ thèng nhÊt, t­¬ng giao víi cuéc ®êi, con ng­êi, thiªn nhiªn, vò trô. V× thÕ hä kh«ng ngõng"§¨ng cao", vµ ®ã lµ nh÷ng kho¶nh kh¾c trë nªn bÊt tö, vÜnh h¼ng cïng víi nh÷ng kiÖt t¸c :"§¨ng U Ch©u ®µi ca"(TrÇn Tö Ngang)'"§¨ng Qu¸n T­íc l©u"(V­¬ng Chi Ho¸n), "§¨ng Kim L¨ng Ph­îng Hoµng ®µi"(Lý B¹ch), "§¨ng l©u", "§¨ng cao"(§ç Phñ). . . . §Æc biÖt, khi ph©n tÝch"§¨ng U Ch©u ®µi ca", t¸c gi¶ ®· cã nh÷ng ph¸t hiÖn míi mÎ, ®· dùng lªn thÕ giíi tinh thÇn kh«ng tÜnh lÆng cña thi nh©n trong kho¶nh kh¾c Êy. Nh­ vËy, NguyÔn ThÞ BÝch H¶i ®· ®i vµo lý gi¶i th¬ "§¨ng cao" tõ gãc ®é con ng­êi vò trô, thiÕt nghÜ ®iÒu ®ã ®óng nh­ng ch­a ®ñ. ë mét sè bµi th¬ t¸c gi¶ ®· cã c¸i nh×n s©u s¾c vµ míi mÎ, c¸ch lý gi¶i phï hîp víi nh÷ng quy luËt néi t¹i cña t©m lÝ ng­êi trung ®¹i, tuy nhiªn trªn tæng thÓ chuyªn luËn ch­a ®i vµo thèng kª, ph©n lo¹i vµ lý gi¶i hiÖn t­îng nµy mét c¸ch ®Çy ®ñ vµ toµn diÖn. Nh×n nhËn, lý gi¶i tõ gãc ®é v¨n hãa, TrÇn Lª B¶o trong bµi viÕt "§¨ng cao - mét truyÒn thèng v¨n häc cña ng­êi ph­¬ng §«ng"®· t×m vÒ gèc rÔ cña "§¨ng cao" - mét ®éng t¸c mang tÝnh quan niÖm cña ng­êi Trung Hoa. Theo t¸c gi¶, "§¨ng cao" kh«ng chØ xuÊt ph¸t tõ quan niÖm con ng­êi vò trô mµ cßn cã nguån céi s©u xa tõ nh÷ng nghi thøc tÕ lÔ nói s«ng cña t«n gi¸o cæ ®¹i, tõ triÕt häc, tõ mÜ tôc "trïng cöu ®¨ng cao"cña ng­êi Trung Hoa, vµ tõ nÒn v¨n minh n«ng nghiÖp lóa n­íc. ¤ng cho r»ng c¶m høng chñ ®¹o, xuyªn suèt nguån th¬ nµy lµ t×nh ®iÖu bi th­¬ng. T¸c gi¶ còng ®i s©u vµo nçi buån th­¬ng cña thi nh©n ®êi §­êng, lý gi¶i tõ quan niÖm nh©n sinh, vò trô:Nçi buån Hµ Hoµng Hµ K29H - Ng÷ v¨n 6 Khãa luËn tèt nghiÖp th­¬ng nhËp thÕ xuÊt ph¸t tõ nh©n c¸ch Nho gia, buån th­¬ng xuÊt thÕ xuÊt ph¸t tõ nh©n c¸ch §¹o gia vµ t©m thÕ hoµi cæ cña th¬ "§¨ng cao". Ngoµi ra, mét ®iÒu míi mÎ t¸c gi¶ ®· ®Ò cËp ®Õn sù chuyÓn biÕn vÒ chÊt cña nguån th¬ "§¨ng cao" c¸ch m¹ng trong th¬ Mao Tr¹ch §«ng, Hå ChÝ Minh so víi t×nh ®iÖu bi th­¬ng vµ néi dung hoµi cæ trong th¬ "§¨ng cao"®êi §­êng. Nãi chung ®©y lµ mét bµi viÕt dån nÐn ®­îc nhiÒu l­îng th«ng tin phong phó vµ x¸c ®¸ng, tuy nhiªn t¸c gi¶ ch­a lµm s¸ng tá yÕu tè nghÖ thuËt thÓ hiÖn"®¨ng cao" vµ hµm chøa trong th¬ "®¨ng cao". Trong phÇn"Thêi gian, kh«ng gian nghÖ thuËt trong th¬ §­êng"("VÒ thi ph¸p th¬ §­êng" - NguyÔn Kh¾c Phi, TrÇn §×nh Sö), GS TrÇn §×nh Sö còng xuÊt ph¸t tõ quan niÖm kh«ng gian vò trô, con ng­êi vò trô cña ng­êi Trung Quèc ®Ó nh×n nhËn "§¨ng cao". "§äc v¨n th¬ Trung Quèc, nhÊt lµ th¬ §­êng, ta cã thÓ thÊy con ng­êi muèn hßa vµo kh«ng gian. C¸c ®éng t¸c "phñ"(cói), "ng­ìng"(ngÈng), "tø cè", "cè väng"(nh×n quanh), "®¨ng cao"(lªn cao). . . lµm cho con ng­êi gi÷ ®­îc mèi liªn hÖ h÷u c¬ bÒn chÆt. Mäi c¶m thøc vÒ nh©n sinh ®Òu g¾n víi kh«ng gian"("VÒ thi ph¸p th¬ §­êng"-trang 21). §¨ng cao lµ mét ®éng t¸c mang tÝnh quan niÖm - mét m«tÝp nghÖ thuËt quen thuéc trong th¬ §­êng, nã thÓ hiÖn kh¸t väng giao hßa gi÷a con ng­êi vµ thiªn nhiªn. Lªn cao, con ng­êi ®øng trªn ®Ønh cao ®Êt trêi ®Ó cã thÓ nh×n vÒ tø phÝa, nh×n ®Õn tËn kh¶ n¨ng cña m×nh mµ kh«ng bÞ mét trë ng¹i nµo, cã thÓ "thu vµo tÇm m¾t mu«n trïng n­íc non". Qua kh¸t väng chiÕm lÜnh kh«ng gian, thi nh©n ®êi §­êng ®· hßa m×nh vµo víi vò trô, víi thiªn nhiªn. Ph©n tÝch bµi"Väng nh¹c"("Tr«ng nói Th¸i" - §ç Phñ) t¸c gi¶ cho thÊy ng­êi x­a míi chØ tr«ng lªn nói Th¸i S¬n cao ngÊt mµ ®· hµm ý muèn leo lªn chãt ®Ønh ®Ó cã thÓ ng¹o nghÔ nh­ nói Th¸i, nh×n ®¸m nói d­íi thµnh nhá bÐ. Nh­ vËy lªn cao ®Ó v­ît lªn mäi thø tÇm th­êng. Kh«ng gian lµ m«i tr­êng ®Ó con ng­êi tån t¹i. "Kh«ng gian nghÖ thuËt trong th¬ §­êng kh«ng chØ g¾n liÒn víi ý thøc vÒ kh«ng gian tån t¹i cña con ng­êi mµ cßn g¾n víi c¸ch chiªm nghiÖm, c¸ch th­ëng thøc vµ c¸ch øng xö Hµ Hoµng Hµ K29H - Ng÷ v¨n 7 Khãa luËn tèt nghiÖp cña con ng­êi trong m« h×nh kh«ng gian"("VÒ thi ph¸p th¬ §­êng" - trang 20). "§¨ng cao" víi t­ c¸ch lµ mét tÝn hiÖu nghÖ thuËt tiªu biÓu ®· kÕt tinh trong ®ã c¸ch chiªm nghiÖm, c¸ch øng xö cña con ng­êi. Kh¸t väng "®¨ng cao"®Ó më réng tÇm nh×n, më réng nhËn thøc, ®em l¹i vÎ ®Ñp hïng tr¸ng cña kh«ng gian vò trô trong th¬ §­êng. Nh­ vËy GS TrÇn §×nh Sö, trong bµi viÕt cña m×nh còng chØ l­ít qua "®¨ng cao" ®Ó minh häa cho quan niÖm kh«ng gian vò trô cña con ng­êi thêi §­êng vµ coi "®¨ng cao"lµ tÝn hiÖu nghÖ thuËt thÓ hiÖn sù t­¬ng giao gi÷a ®Êt trêi vµ con ng­êi. Nh×n chung l¹i cã thÓ nãi r»ng ch­a cã mét c«ng tr×nh nghiªn cøu nµo cã tÝnh chÊt toµn diÖn, hÖ thèng vµ dµi h¬i vÒ c¶m høng "®¨ng cao "trong th¬ §­êng. "§¨ng cao" lµ mét mÜ tôc, mét truyÒn thèng cña thi nh©n ®êi §­êng nãi riªng vµ thi nh©n Trung Hoa nãi chung. Nã ®­îc biÓu hiÖn mét c¸ch kh«ng ngÉu nhiªn mµ cã tÝnh hÖ thèng, bÒn v÷ng ë mçi nhµ th¬ vµ trong c¶ nÒn th¬. §iÒu ®ã chøng tá ®éng t¸c "®¨ng cao", th¬ "®¨ng cao" vµ c¶m høng "®¨ng cao" trong th¬ cã nguån gèc s©u xa tõ trong t©m thøc vµ trong quan niÖm vÒ nh©n sinh, vò trô cña ng­êi Trung Hoa. VËy b¾t nguån tõ nh÷ng h¹t nh©n c¬ b¶n trong ®êi sèng tinh thÇn cña con ng­êi, khi ®i vµo thÕ giíi nghÖ thuËt cña c¸c nhµ th¬ vµ ®­îc thÓ hiÖn trong tõng t¸c phÈm cô thÓ"®¨ng cao" thÓ hiÖn néi dung ý nghÜa g×?H×nh thøc nghÖ thuËt nµo thÓ hiÖn néi dung ý nghÜa ®ã?. Trong khãa luËn nµy chóng t«i xin ®­îc lµm s¸ng tá ®«i chót vÒ nh÷ng vÊn ®Ò trªn qua mét sè bµi th¬ "®¨ng cao" tiªu biÓu cña ba ®Ønh cao th¬ Lý B¹ch - §ç Phñ - B¹ch C­ DÞ. §Ó viÕt khãa luËn nµy, chóng t«i dùa trªn c¬ së lµ nh÷ng gîi ý trong c¸c bµi viÕt cña ng­êi ®i tr­íc. §ã lµ bµi viÕt cña GS TrÇn §×nh Sö("VÒ thi ph¸p th¬ §­êng"), phÇn viÕt vÒ kh«ng gian nghÖ thuËt ("Thi ph¸p th¬ §­êng") PGS NguyÔn ThÞ BÝch H¶i, vµ mét sè s¸ch kh¸c nghiªn cøu vÒ thi ph¸p th¬ vµ th¬ §­êng. 3. Môc ®Ých nghiªn cøu Tri thøc lµ v« h¹n, khoa häc më ra tr­íc m¾t con ng­êi nh÷ng c¸nh cöa liªn tiÕp cña sù kh¸m ph¸, mµ ®i hÕt c¸nh cöa nµy ng­êi ta ®Õn ®­îc víi nh÷ng c¸nh cöa kh¸c s©u xa, vi diÖu h¬n. Trong c¸c m«n KHXH vµ NV th× Hµ Hoµng Hµ K29H - Ng÷ v¨n 8 Khãa luËn tèt nghiÖp v¨n ch­¬ng l¹i lµ m«n cã tÝnh chÊt më, nã kh«ng bao giê cã ®¸p ¸n cuèi cïng. Víi ®Ò tµi “C¶m høng “§¨ng cao” trong mét sè bµi th¬ tiªu biÓu cña Lý B¹ch - §ç Phñ - B¹ch C­ DÞ” chóng t«i mong muèn gãp phÇn nhá bÐ vµo viÖc lÝ gi¶i vÎ ®Ñp th¬ “§¨ng cao” trong diÖn m¹o th¬ §­êng, tõ ®ã gióp b¹n ®äc hiÓu ®­îc vai trß, vÞ trÝ vµ tr¸ch nhiÖm cña con ng­êi trong cuéc ®êi vµ víi chÝnh m×nh. Bëi t­ thÕ “§¨ng cao”mang l¹i cho chóng ta c¸i nh×n míi mÎ cã tÝnh chÊt kh¸m ph¸ vÒ ngo¹i giíi vµ vÒ thÕ giíi bªn trong con ng­êi 4. §èi t­îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu 4. 1. §èi t­îng nghiªn cøu C¶m høng “§¨ng cao” trong mét sè bµi th¬ “§¨ng cao” tiªu biÓu cña ba nhµ th¬ Lý B¹ch - §çp Phñ - B¹ch C­ DÞ. 4. 2. Ph¹m vi nghiªn cøu Víi tr×nh ®é cã h¹n, trong kho¸ luËn nµy chóng t«i kh«ng cã ®iÒu kiÖn ®Ó kh¶o s¸t toµn bé th¬ “§¨ng cao” cña ba nhµ th¬ Lý B¹ch - §ç Phñ - B¹ch C­ DÞ mµ chØ ®i vµo ph©n tÝch mét sè bµi th¬ “§¨ng cao” tiªu biÓu. Chóng t«i còng chØ nh×n nhËn, lý gi¶i c¶m høng “§¨ng cao” trong th¬ cña ba ®Ønh cao nµy tõ gãc ®é t©m lý vµ gi¶i m· nghÖ thuËt, ®ång thêi ph©n tÝch mét sè bµi th¬ tiªu biÓu qua ®ã gióp ®i s©u h¬n vµo thÕ giíi nghÖ thuËt cña ba nhµ th¬, lµm s¸ng tá nh÷ng gi¸ trÞ t­ t­ëng, thÈm mÜ trong th¬. Nh÷ng bµi th¬ §­êng kh¶o s¸t trong kho¸ luËn nµy ®­îc rót tõ “§­êng thi tuyÓn dÞch” (2 tËp) - DÞch gi¶ Lª NguyÔn L­u, NXB ThuËn Ho¸. 1997. 5. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu. Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn khãa luËn chóng t«i chñ yÕu sö dông nh÷ng ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu sau: - Ph­¬ng ph¸p thèng kª ph©n lo¹i - Ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch tæng hîp - Ph­¬ng ph¸p hÖ thèng - Ph­¬ng ph¸p so s¸nh Hµ Hoµng Hµ K29H - Ng÷ v¨n 9 Khãa luËn tèt nghiÖp B: PHÇN NéI DUNG Ch­¬ng 1 C¬ së t©m lý cña viÖc h×nh thµnh c¶m høng "§¨ng cao" trong th¬ Lý B¹ch - §ç Phñ - B¹ch C­ DÞ 1. 1. C¬ së t©m lý chung cña viÖc h×nh thµnh c¶m høng "§¨ng cao"trong th¬ trung ®¹i 1. 1. 1. Mét sè ®Æc ®iÓm chung vÒ c¶m thô kh«ng gian trong th¬ trung ®¹i Do nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ thêi ®¹i quy ®Þnh, c¸ch c¶m thô kh«ng gian trong th¬ trung ®¹i mang nhiÒu dÊu Ên ®Æc biÖt. NÒn v¨n minh n«ng nghiÖp lóa n­íc víi thãi quen quan s¸t thiªn v¨n, c«ng nghiÖp vµ ®« thÞ ch­a ph¸t triÓn lµ mét trong nh÷ng lÝ do gi¶i thÝch v× sao kh«ng gian vò trô chiÕm mét vÞ trÝ ®Æc biÖt trong th¬ trung ®¹i. H¬n n÷a, trong thêi trung ®¹i, do ph¹m vi th«ng th­¬ng cßn h¹n chÕ, ®iÒu kiÖn giao th«ng ch­a ph¸t triÓn nªn ng­êi trung ®¹i ch­a cã quan niÖm vÒ thÕ giíi nh­ lµ tæng thÓ cña c¸c n­íc. Hä h×nh dung thÕ giíi lµ thiªn h¹, quèc gia còng lµ thiªn h¹, hoÆc h×nh dung qua m« h×nh sinh tån"non n­íc", "giang s¬n", "s¬n hµ" . . . do ®ã, dï muèn hay kh«ng, kh«ng gian ®· ®­îc c¶m nhËn qua n¨ng lùc chiÕm lÜnh kh«ng gian cña ng­êi trung ®¹i vµ nã mang tÝnh chÊt chñ quan. Cã thÓ thÊy trong v¨n häc trung ®¹i, kh«ng gian ®­îc nh×n trªn hai b×nh diÖn c¬ b¶n lµ kh«ng gian trong v¨n häc b×nh d©n - kh«ng gian v¨n hãa lµng x· vµ kh«ng gian trong v¨n häc b¸c häc - víi kiÓu kh«ng gian v¾ng vÎ, u trÇm, nhµn dËt. . . "§¨ng cao"thuéc kiÓu kh«ng gian nµy. Sù thÓ hiÖn cña kh«ng gian trong v¨n häc trung ®¹i rÊt ®a d¹ng vµ phong phó, tùu chung l¹i cã thÓ x©y dùng mét vµi m« h×nh kh«ng gian trong v¨n häc trung ®¹i nh­ sau: Hµ Hoµng Hµ K29H - Ng÷ v¨n 10 Khãa luËn tèt nghiÖp  M« h×nh kh«ng gian ®­îc x©y dùng theo c¸ch con ng­êi c¶m thô lµ trung t©m:"phñ"(cói), "ng­ìng"(ngÈng), "tø cè"(bèn phÝa). . .  M« h×nh kh«ng gian ®­îc x©y dùng theo h×nh dung vÒ thø bËc trªn d­íi: th­îng giíi - trÇn gian - ®Þa phñ.  Mét ®Æc ®iÓm n÷a cña m« hinh kh«ng gian trung ®¹i lµ kh«ng gian ®­îc x©y dùng trong ý thøc cña con ng­¬× vÒ vÞ trÝ cña m×nh trªn câi ®êi t­¬ng quan víi m«i tr­êng xung quanh (theo kiÓu "¨n xem nåi, ngåi xem h­íng", "quan trªn tr«ng xuèng, ng­êi ta tr«ng vµo". . . ) TÊt c¶ h×nh thµnh mét ®iÓm nh×n siªu c¸ thÓ mang tÝnh kh¸ch quan, nh×n thÕ giíi vµ b¶n th©n trong toµn c¶nh cña con ng­êi trung ®¹i. 1. 1. 2. C¬ së t©m lý cña viÖc h×nh thµnh c¶m høng "§¨ng cao" trong v¨n häc trung ®¹i. Nh×n tõ gãc ®é v¨n hãa, "§¨ng cao" lµ mét ho¹t ®éng mang tÝnh lÞch sö x· héi. Tr­íc hÕt, "§¨ng cao" b¾t nguån tõ nghi thøc tÕ lÔ nói s«ng cña t«n gi¸o cæ ®¹i. Theo P. ¡nghen:"T«n gi¸o ra ®êi tõ sù sî h·i, nghÖ thuËt ra ®êi tõ nçi ®au". Thña xa x­a, nh÷ng c­ d©n ®Çu tiªn cña ®Êt n­íc Trung Hoa sèng r¶i r¸c trªn l­u vùc nh÷ng con s«ng lín Tr­êng Giang vµ Hoµng Hµ mµ ngµy nay lµ ®ång b»ng Hoa H¹. Cuéc sèng cña hä hoµn toµn phô thuéc vµo tù nhiªn, thiªn nhiªn võa lµ b¹n, võa lµ kÎ thï: tù nhiªn ®em ®Õn cho hä l­¬ng thùc vµ c¸c ®iÒu kiÖn kh¸c ®Ó ®¶m b¶o cuéc sèng nh­ng còng cã thÓ c­íp ®i cña hä tÊt c¶. §«i khi cã nh÷ng hiÖn t­îng tù nhiªn thÇn bÝ hä kh«ng thÓ lý gi¶i. Tr­íc søc m¹nh cña tù nhiªn, víi tr×nh ®é nhËn thøc Êu trÜ, c¸c c­ d©n cæ ®¹i ®· g¸n cho v¹n vËt, c©y cá, nói s«ng nh÷ng linh hån. Vµ hä b¾t ®Çu thê cóng thiªn nhiªn, böi g¾m vµo ®ã kh¸t väng vÒ mét cuéc sèng b×nh yªn, no Êm. Nh­ thÕ, nghi thøc tÕ lÔ cña t«n gi¸o cæ ®¹i thÓ hiÖn mèi quan hÖ gi÷a con ng­êi vµ thiªn nhiªn. VÒ sau rõng nói kh«ng chØ lµ b¹n cña tÇng líp b×nh d©n mµ cßn lµ th¸nh ®Þa ®Ó tÇng líp quý téc ®Õn tÕ lÔ. Còng nh­ d©n th­êng, hä tÕ Hµ Hoµng Hµ K29H - Ng÷ v¨n 11 Khãa luËn tèt nghiÖp lÔ ®Ó cÇu xin ®Êt trêi phï hé, gióp ®ì, nh­ng lµ cÇu xin nh÷ng viÖc to lín: tÕ lÔ bèn mïa, tÕ khi ®i xa, tÕ khi xuÊt qu©n. . . Nh­ng v× sao tÕ väng ph¶i lªn cao? Trong quan niÖm cña ng­êi cæ ®¹i, trêi lµ vÞ thÇn cã quyÒn lùc nhÊt trong tÊt c¶ c¸c vÞ thÇn, mµ trêi th× ph¶i ë trªn cao, ph¶i "ng­íc nh×n" míi thÊy . Do ®ã, trong suy nghÜ ng©y th¬ cña hä, cµng lªn cao th× lêi cÇu nguyÖn cµng thÊu ®¹t ®Õn trêi. Nguån gèc cã tÝnh chÊt triÕt häc cña "§¨ng cao": "§¨ng cao" g¾n víi mét ho¹t ®éng mang tÝnh duy t©m thÇn bÝ cña ng­êi Trung Hoa x­a lµ"§¨ng cao chiªm phong"(Lªn cao bãi giã). Tõ kh¸t väng muèn nhËn biÕt c¸c biÕn ®æi cã thÓ ®e däa c¸ nh©n hay xung quanh m×nh trong mét t­¬ng lai gÇn, ng­êi Trung Quèc s¶n sinh ra phong tôc boÝ giã . Quan niÖm phong thñy cña ng­êi Trung Hoa x­a còng cho r»ng: trêi lµ câi d­¬ng, ®Êt lµ câi ©m. Cµng lªn cao, con ng­êi cµng hÊp thô ®­îc nhiÒu d­¬ng khÝ nªn m¹nh kháe. Ng­êi Trung Quèc cã tôc ch«n cÊt ng­êi chÕt ë gß cao ®Ó d­¬ng khÝ tiÕp thªm cho c©y ph¶ hÖ, con ch¸u ®­îc h­ng v­îng l©u dµi . C¸c bËc vua chóa thÝch x©y dùng l©u ®µi, thµnh qu¸ch cµng cao cµng tèt . Cµng lªn cao cµng phãng xa ®­îc tÇm m¾t, biÕt ®­îc nhiÒu vµ biÕt sím nh÷ng ®iÒu h¬n lÏ thiÖt ë ®êi. ChÝnh ë trªn cao, con ng­êi míi cã thÓ chiªm nghiÖm mét c¸ch tæng thÓ câi nh©n gian, thÊy ®­îc bao h­ng phÕ, th¨ng trÇm chØ lµ h­ ¶o, cuéc ®êi con ng­êi chØ lµ h÷u h¹n trong c¸i dßng ch¶y v« h¹n cña thêi gian. Tù ý thøc vÒ b¶n th©n, chiªm nghiÖm qu¸ khø ®Ó cã c¸i nh×n ®óng ®¾n h¬n ë hiÖn t¹i vµ trong t­¬ng lai, kh«ng gian "§¨ng cao" th­êng gîi nçi lßng hoµi cæ lµ v× thÕ. Ngoµi ra, nh×n tõ gãc ®é lÞch sö x· héi, "§¨ng cao" cßn xuÊt ph¸t tõ mÜ tôc"trïng cöu ®¨ng cao" cña con ng­êi thêi trung ®¹i. Thêi §«ng H¸n cã truyÒn thuyÕt ®­îc kÓ l¹i:"Mét h«m PhÝ Tr­êng Phßng nãi víi Hoµn C¶nh, ®Ö tö häc ®¹o lµ: "Ng­êi nhµ cËu s¾p bÞ tai häa, cÇn dêi nhµ lªn cao, tay ®eo hét thï du, uèng r­îu cóc míi cã thÓ tr¸nh ®­îc tai häa". §iÒu x¶y ra øng víi lêi d¹y". Tõ ®ã "trïng cöu ®¨ng cao" dÇn trë thµnh phong tôc cña d©n. Hµ Hoµng Hµ K29H - Ng÷ v¨n 12 Khãa luËn tèt nghiÖp Nh­ vËy, khi mới xuất hiện, phong tục này thể hiện sự yªu th­¬ng g¾n bã trong gia ®×nh - quan t©m ®Õn sù b»ng an cña ng­êi th©n. VÒ sau, theo thêi gian mÜ tôc nµy mang thªm nhiÒu mµu s¾c míi . Ngµy trïng cöu trë thµnh ngµy héi ®oµn tô. . . . SÇm Tham trong "T­ Tr­êng An cè viªn " ®· viÕt : "C­ìng dôc ®¨ng cao khø V« nh©n tèng töu lai Dao l©n cè viªn cóc ¦ng bang chiÕn tr­êng khai" (Muèn g­îng lªn ch¬i nói cao, Nh­ng kh«ng ai ®em r­îu ®Õn Th­¬ng hµng cóc n¬i v­ên cò c¸ch xa, VÉn në hoa c¹nh b·i chiÕn tr­êng) Trong cuéc hµnh qu©n, gÆp ngµy trïng cöu, dï lµ chiÕn tranh lo¹n l¹c, nh­ng nh©n vËt tr÷ t×nh vÉn cè g­îng lªn cao. "Trïng cöu ®¨ng cao" xen vµo gi÷a cuéc chiÕn nh­ mét nèt lÆng. Nh­ng chiÕn tranh vÉn lµ chiÕn tranh, lªn cao mµ ch¼ng cã ai ®­a r­îu cho. Nçi nhí quª ngËp trµn trong t©m hån nhµ th¬. V× kh«ng cã r­îu hoa cóc nªn nhµ th¬ chît nhí ®Õn cóc v­ên cò ("cè viªn cóc") vµ h×nh dung cã lÏ giê nµy cóc ®ang në hoa trong chiÕn tr­êng, cóc lÆng lÏ në mµ ch¼ng cã ai ng¾m hoa vµ ñ r­îu. T¹o hãa sao mµ v« t×nh. Tha h­¬ng ®· buån, l¹i nghÜ ®Õn quª h­¬ng ®ang ch×m trong chiÕn tranh nªn cµng buån gÊp béi . Cã thÓ thÊy "trïng cöu ®¨ng cao" ®­îc b¾t nguån tõ t×nh c¶m tèt ®Ñp cña nh÷ng ng­êi th©n dµnh cho nhau vµ tõ kh¸t väng vÒ mét cuéc sèng th¸i b×nh. ChÝnh ý nghÜa tèt ®Ñp nµy ®· lµm cho phong tôc ®­îc l­u truyÒn m·i vÒ sau. Lªn nói cao, cµi cµnh thï du lªn ®Çu, uèng r­îu hoa cóc, gi÷a c¶nh vui vÎ, sum vÇy cña ngµy héi ng­êi ta lµm th¬ mong l­u l¹i cuéc vui dµi l©u. Khi ®i xa, n¬i ®Êt kh¸ch ngËm ngïi nhí l¹i ngµy vui thña tr­íc l¹i ch¹nh lßng nhí quª, ng­êi ta lªn cao ®Ó ngãng väng, ®Ó göi t©m hån vÒ víi cè h­¬ng. Th¬ ®¨ng cao hoµi viÔn b¾t nguån tõ ®ã. Hµ Hoµng Hµ K29H - Ng÷ v¨n 13 Khãa luËn tèt nghiÖp Nh×n tõ gãc ®é v¨n hãa, "§¨ng cao"cßn g¾n liÒn víi t©m th¸i hoµi cæ cña ng­êi Trung Hoa. V¨n minh Trung Hoa cæ lµ nÒn v¨n minh n«ng nghiÖp, viÖc trång trät cña con ng­êi g¾n liÒn víi thiªn nhiªn. Qua viÖc quan s¸t thiªn nhiªn ®Ó dù b¸o, con ng­êi nhËn thÊy sù lÆp l¹i tuÇn hoµn theo chu k× cña c¸c hiÖn t­îng tù nhiªn: tr¨ng trßn råi tr¨ng khuyÕt lµ hÕt mét th¸ng; xu©n sinh, h¹ tr­ëng, thu tµn, ®«ng diÖt lµ hÕt mét n¨m. Vßng tuÇn hoµn Êy khiÕn ng­êi trung ®¹i t­ëng lµ thêi gian quay trßn. ChÝnh v× quan niÖm thêi gian tuÇn hoµn nªn ng­êi ta kh«ng mÊy quan t©m ®Õn t­¬ng lai mµ ®Æc biÖt quan t©m ®Õn qu¸ khø. H¬n n÷a, ë Trung Quèc chÕ ®é phong kiÕn tån t¹i tõ n¨m 221TCN ®Õn 1911, ®ã lµ ®Êt n­íc cã chÕ ®é phong kiÕn l©u dµi vµ bÒn v÷ng nhÊt trªn thÕ giíi, mµ b¶n chÊt cña chÕ ®é nµy lµ b¶o thñ. Nh­ vËy, hoµi cæ lµ ®Æc ®iÓm cña kiÓu t­ duy n«ng nghiÖp l¹i ®­îc cñng cè b»ng ý thøc hÖ Nho gi¸o Cã thÓ nãi, t©m th¸i hoµi cæ võa lµ nguyªn nh©n võa lµ hÖ qu¶ cña "®¨ng cao". "§¨ng cao" lµ c¸i cí ®Ó hoµi cæ vµ ®Ó tháa m·n t©m th¸i hoµi cæ. Ng­êi ta lªn cao ®Ó tr«ng xa, ®Ó nh×n l¹i chÝnh m×nh, nh×n vµo m×nh, ®èi diÖn víi qu¸ khø, chiªm nghiÖm vÒ c¸i cßn, c¸i mÊt trong câi ®êi. §øng trªn ®Ønh cao nh×n ra bèn phÝa réng mªnh mang, s©u th¨m th¼m, con ng­êi míi chît nhËn ra c¸i bÐ nhá, h÷u h¹n cña m×nh tr­íc cuéc ®êi. NghÜ vÒ t­¬ng lai thÊy xa x«i vµ rîn ngîp, v× thÕ qu¸ khø trë thµnh mét ®iÓm tùa, mét chç neo ®Ëu cho con ng­êi trong dßng ch¶y bÊt tËn cña thêi gian Ng­êi trung ®¹i "®¨ng cao" cßn ®Ó mang theo kh¸t väng chiÕm lÜnh kh«ng gian. Ng­êi Trung Quèc cæ lu«n ®Æt m×nh trong mèi quan hÖ t­¬ng th«ng, t­¬ng hîp víi thiªn nhiªn. Ng­êi ta quan niÖm "thiªn nh©n hîp nhÊt ". Häc thuyÕt cña L·o Trang cho r»ng :"Thiªn ®Þa d÷ ng· tinh sinh, v¹n vËt d÷ ng· vi nhÊt "(Trêi ®Êt cïng sinh ra víi ta, v¹n vËt víi ta lµ mét). Häc thuyÕt cña Khæng M¹nh l¹i nãi :"V¹n vËt giai bÞ ­ ng· "(V¹n vËt ®Òu cã ®Çy ®ñ ë trong ta). C¸c quan niÖm trªn ®Òu thèng nhÊt ë chç coi con ng­êi lµ mét tiÓu vò trô trong lßng ®¹i vò trô, con ng­êi cã mèi liªn quan mËt thiÕt víi ®Êt trêi. Hµ Hoµng Hµ K29H - Ng÷ v¨n 14 Khãa luËn tèt nghiÖp Quan niÖm con ng­êi vò trô ®­îc h×nh thµnh tõ thêi cæ ®¹i, ®Õn ®êi §­êng nã ®­îc hoµn chØnh vµ kÕt tinh rùc rì. Con ng­êi vò trô chiÕm vÞ trÝ trung t©m trong quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi ®êi §­êng trong th¬. Coi con ng­êi nh­ mét m« h×nh ®ång d¹ng, thu nhá cña thiªn nhiªn, cho nªn con ng­êi Êy lu«n mang trong m×nh kh¸t väng hßa hîp, chiÕm lÜnh thiªn nhiªn réng lín. Lªn cao vµ ®i xa lµ hai c¸ch thøc ®Ó con ng­êi vò trô chiÕm lÜnh kh«ng gian. §i xa ®Ó thÊy ®­îc nhiÒu, nh­ng ®i xa con ng­êi ®i vµo n¬i ®Êt kh¸ch xa l¹, c« ®éc. H¬n n÷a, víi ph­¬ng thøc nµy con ng­êi chØ chiÕm lÜnh ®­îc bÒ réng cña thiªn nhiªn mµ th«i. §¨ng cao" míi chÝnh lµ ph­¬ng thøc h÷u hiÖu nhÊt ®Ó tháa m·n kh¸t väng chiÕm lÜnh kh«ng gian cña con ng­êi vò trô: "Dôc cïng thiªn lÝ môc C¸nh th­íng nhÊt t»ng l©u" ("§¨ng Qu¸n T­íc l©u" - V­¬ng Chi Ho¸n) (Muèn phãng xa ®Õn tËn cïng tÇm m¾t Nªn l¹i b­íc lªn mét tÇng lÇu n÷a) Víi "®¨ng cao", con ng­êi chiÕm lÜnh kh«ng gian trong tÝnh thèng nhÊt, toµn vÑn cña nã: chiÒu cao - réng - s©u. Tõ vÞ trÝ trung t©m cña m×nh, con ng­êi chiÕm lÜnh thiªn nhiªn víi ba chiÒu cã thùc vµ më réng thªm mét chiÒu thø t­: chiÒu h­ - chiÒu cao t©m linh. Êy lµ khi con ng­êi lªn cao ®Ó bõng ngé nh÷ng ®iÒu mµ tr­íc ®ã ch­a tõng nhËn ra vÒ chÝnh t©m hån m×nh. Ngoµi ra "®¨ng cao"cßn lµ mét ®éng t¸c mang tÝnh quan niÖm, thÈm mÜ phï hîp víi quan niÖm con ng­¬i vò trô vµ khÝ thÕ v­¬n lªn trong mét x· héi phån thÞnh . Tãm l¹i, "§¨ng cao"lµ tæng hoµ nh÷ng quan niÖm kh¸c nhau cña ng­êi Trung Hoa cæ vÒ thÕ giíi. Cã thÓ nãi t­ t­ëng triÕt häc vµ nh÷ng phong tôc tËp qu¸n ®· h×nh thµnh nªn "®¨ng cao" tõ nhËn thøc bÞ ®éng cña con ng­êi thêi th¬ Êu tr­íc thiªn nhiªn hïng vÜ. Quan niÖm con ng­êi vò trô vµ khÝ thÕ v­¬n lªn trong mét x· héi phån thÞnh l¹i kÕt tinh nh÷ng tÇng nghÜa vi diÖu kh¸c cña Hµ Hoµng Hµ K29H - Ng÷ v¨n 15 Khãa luËn tèt nghiÖp "§¨ng cao". Tõ quan niÖm con ng­êi vò trô, con ng­êi chñ ®éng giao hßa, kh¸m ph¸ thiªn nhiªn, xuÊt ph¸t tõ khÝ thÕ v­¬n lªn cña con ng­êi ThÞnh §­êng, con ng­êi muèn tù kh¼ng ®Þnh b¶n lÜnh, tµi n¨ng, khÝ ph¸ch cña m×nh. Cã thÓ nãi, ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh nµo ®ã "§¨ng cao" lµ sù tù nhËn thøc cña con ng­êi vÒ chÝnh m×nh, vµ lµ sù kh¼ng ®Þnh vai trß, vÞ trÝ cña con ng­êi trong cuéc ®êi, nã phï hîp víi t©m lÝ, ý thøc ng­êi trung ®¹i. C¬ së t©m lÝ cña viÖc h×nh thµnh c¶m høng "®¨ng cao" trong th¬ Lý B¹ch - §ç Phñ - B¹ch C­ DÞ. 1. 2. C¬ së t©m lÝ cña viÖc h×nh thµnh c¶m høng “§¨ng cao” trong th¬ Lý B¹ch - §ç Phñ - B¹ch C­ DÞ. T©m lý, ý thøc cña mçi c¸ nh©n ®­îc h×nh thµnh tõ ®Æc ®iÓm vÒ con ng­êi c¸ nh©n, tõ m«i tr­êng sèng cña c¸ nh©n mçi ng­êi. T©m lý ý thøc cã vai trß quyÕt ®Þnh hÖ t­ t­ëng cña c¸ nh©n ®ã. §èi víi thi nh©n t­ t­ëng ®­îc béc lé qua s¸ng t¸c, gi¸ trÞ vµ søc sèng cña sù nghiÖp c¶ ®êi hä theo ®uæi phô thuéc vµo c¸i mµ hä ®Ó l¹i cho mai hËu lµ g×?. Trong khãa luËn nµy chóng t«i xin ph©n tÝch c¬ së t©m lÝ cña viÖc h×nh thµnh c¶m høng "§¨ng cao" trong th¬ Lý B¹ch - §ç Phñ - B¹ch C­ DÞ chñ yÕu ë ph­¬ng diÖn ®Æc ®iÓm vÒ con ng­êi c¸ nh©n vµ ®Æc ®iÓm thêi ®¹i bÊt nh­ ý. 1. 2. 1. C¬ së t©m lÝ cña viÖc h×nh thµnh c¶m høng “§¨ng cao”trong th¬ Lý B¹ch. "Thi tiªn" Lý B¹ch ®­îc xem lµ nhµ th¬ §­êng cã t­ t­ëng phøc t¹p nhÊt . Lý B¹ch (701 - 762) trong mét gia ®×nh thuéc tÇng líp trªn trong x· héi. ¤ng mang trong m×nh c¸i tù do phãng tóng cña dßng m¸u Trung ¸ vµ c¸i l·ng m¹n bay bæng thõa h­ëng tõ huyÕt qu¶n H¸n téc. Khi cßn rÊt trÎ «ng ®· thÝch móa kiÕm, khinh tµi träng nghÜa, thÝch lµm hiÖp kh¸ch vµ giái th¬ phó. ¤ng ®i rÊt nhiÒu n¬i, th­êng lªn nói ®äc s¸ch vµ móa kiÕm, n¨m hai m­¬i l¨m tuæi, «ng"®eo kiÕm rêi n­íc, tõ biÖt cha mÑ ®i xa". Cuéc ®êi Lý B¹ch ®· cã ba lÇn "nhËp thÕ "víi ba dÊu mèc lín ®ã lµ: n¨m 742, Lý B¹ch vÒ kinh ®« Tr­êng An mang theo kh¸t väng thi thè tµi n¨ng chÝnh trÞ nh­ng thÊt b¹i. ¤ng nhËn ra Hµ Hoµng Hµ K29H - Ng÷ v¨n 16 Khãa luËn tèt nghiÖp r»ng nhµ vua chØ xem tµi n¨ng cña «ng nh­ mét thø ®å trang søc ®Ó lµm phong phó thªm ®êi sèng h­ëng l¹c cña m×nh . LÇn thø hai Lý B¹ch "nhËp thÕ" ®ã lµ n¨m 756 khi «ng nhËn lêi lµm qu©n s­ cho VÜnh V­¬ng Lý L©n. ¤ng ®©u ngê L©n cã ©m m­u ph¶n béi!. Khi viÖc b¹i lé Lý L©n bÞ giÕt, nh÷ng ng­êi cã liªn quan bÞ khÐp téi chÕt riªng Lý B¹ch, v× cã ng­êi b¶o l·nh nªn ®­îc gi¶m ¸n. N¨m 761 tiÕp tôc tham gia ®Çu qu©n cña Lý Quang BËt truy quÐt tµn qu©n cña An Léc S¬n ë biªn giíi, nh­ng lÇn nµy «ng l©m bÖnh vµ mÊt. VËy lµ c¶ ba lÇn"nhËp thÕ" cña Lý B¹ch ®Òu thÊt b¹i. Nh­ng ba lÇn thö vËn may trªn con ®­êng ho¹t ®éng chÝnh trÞ ®· thÓ hiÖn nç lùc cña nhµ th¬ trong hµnh tr×nh lËp c«ng danh víi ®êi. Nãi c¸ch kh¸c, tuy ba lÇn thÊt b¹i nh­ng ®ã chÝnh lµ hµnh tr×nh nhËp thÕ v¬Ý kh¸t väng lËp c«ng danh sù nghiÖp cña Lý B¹ch. Th¸i ®é sèng "nhËp thÕ" cña Lý B¹ch chÞu ¶nh h­ëng tõ Nho gi¸o, bëi lÏ «ng lµ ng­êi cã lý t­ëng chÝnh trÞ râ rµng, cã kh¸t väng, cã ý trÝ, mong muèn ®ãng gãp tµi n¨ng cña m×nh cho ®Êt n­íc, muèn ®em søc lùc vµ trÝ tuÖ phß gióp nhµ vua: "Qua s«ng thÒ víi n­íc ChÝ muèn yªn câi bê" ¤ng còng tõng bµy tá ý chÝ cña m×nh: "T«i muèn lµm râ lêi bµn cña Qu¶n Träng, ¸n Anh, tÝnh m­u tr­íc cña bËc ®Õ v­¬ng, gióp vua dùng nghiÖp lín lµm cho thiªn h¹ yªn æn, bèn biÓn thanh b×nh ®Ó d©n ®en ®­îc an c­ l¹c nghiÖp". ("§¹i Thä S¬n ®¸p M¹nh ThiÕu Phñ di v¨n th­"). Nh­ng cµng «m nhiÒu hoµi b·o bao nhiªu th× Lý B¹ch cµng r¬i vµo bÕ t¾c, bëi cã thÓ coi «ng lµ ng­êi sinh bÊt phïng thêi, thuéc kiÓu ng­êi"hoµi tµi bÊt ngé"(«m tµi mµ kh«ng gÆp ®­îc ng­êi biÕt ®Õn). ¤ng kh¸t khao nhËp thÕ, kh¸t khao ®­îc cèng hiÕn, tuy nhiªn con ®­êng c«ng danh cña «ng kh«ng hÒ thuËn lîi, v× lóc nµy nÒn chÝnh trÞ nhµ §­êng b¾t ®Çu b­íc vµo giai ®o¹n suy tho¸i. Nh÷ng thÊt b¹i trªn con ®­êng chÝnh trÞ trë thµnh mét nguyªn cí ®Ó ®Èy «ng vÒ víi §¹o gia. Lèi sèng ­a tù do tù t¹i, v« vi thãat lôc cña c¸c ®¹o sÜ ®· gÆp gì tÝnh t×nh ­a tù do phãng tóng cña Lý B¹ch. ¤ng g¾n bã víi §¹o gia Hµ Hoµng Hµ K29H - Ng÷ v¨n 17 Khãa luËn tèt nghiÖp nh­ ®Ó cè g¾ng t×m nguån an ñi, lÊy nã ®Ó lµm dÞu ®i nçi ®au cña nh÷ng thÊt b¹i trªn con ®­êng nhËp thÕ. G¾n bã víi §¹o gia, nhiÒu khi «ng tá th¸i ®é coi th­êng Nho gia, «ng theo ®uæi nh÷ng g× kh«ng cã trong thùc tÕ (cè g¾ng t×m ®Õn n¬i tiªn ë, say s­a luyÖn thuèc tr­êng sinh, «m Êp ­íc m¬ bÊt tö. . . ). MÆt kh¸c, khi ph¸t triÓn ®Õn møc ®é cùc ®oan th× t­ t­ëng ®ã cã phÇn tiªu cùc, «ng c«ng khai ca ngîi nh÷ng thó vui hµnh l¹c. Ch¼ng h¹n «ng kÓ vÒ c¸i thó vui cña viÖc d¾t kÜ n÷ ®i ch¬i trong bµi "HuÒ kÜ": "Khi lªn ®êi thùc s­íng sao R­îu ngon cø uèng, lÇu cao cø chÌo Con hÇu cÇm qu¹t ®i theo Th¸ng n¨m mµ m¸t nh­ chiÒu thu sang" To¸t lªn tõ nh÷ng c©u th¬ ®ã, ta thÊy cã mét c¸i g× ung dung, nhµn t¶n, tù do, tù t¹i ®Õn møc hÓ h¶ m·n nguyÖn. NÕu nh­ Nho (nhËp thÕ) vµ §¹o (xuÊt thÕ) gièng nh­ hai th¸i cùc lu«n d»ng xÐ, day døt trong t­ t­ëng Lý B¹ch th× cã thÓ coi t­ t­ëng du hiÖp chÝnh lµ liÒu thuèc gióp «ng lÊy l¹i c©n b»ng: Nho gi¸o thóc giôc «ng nhËp thÕ, l¨n x¶ vµo cuéc ®êi t¹o lËp c«ng danh sù nghiÖp, t¹o lËp cho m×nh mét dÊu Ên ®Ó l¹i cho mai hËu: §¹o gi¸o thæi vµo «ng c¸i nh×n ng¹o nghÔ, khinh b¹c, v­ît lªn vµ coi th­êng tÊt c¶, l¾ng l¹i nh÷ng ®ua chen, toan tÝnh, ®Ó l¹i sau l­ng c¸i ån ·, x« bå cña câi nh©n gian ®Ó tiªu dao víi nh÷ng thó vui tho¸t tôc; VËy th× cuèi cïng, trong t­ t­ëng vÞ "trÝch tiªn"nµy c¸i g× cßn ®Ëu l¹i? C¸i g× dÉn d¾t, chØ lèi gióp «ng ®i ®óng gi÷a ranh giíi cña hai bê xuÊt - nhËp? §ã chÝnh lµ môc ®Ých sèng v× nghÜa vµ tù do cña t­ t­ëng du hiÖp. C¸c hiÖp sÜ sèng b»ng hai nguyªn t¾c c¬ b¶n: ®Æc biÖt ®Ò cao tù do vµ kh«ng chÊp nhËn sù bÊt c«ng trong x· héi. Nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n nµy gÇn nh­ còng trë thµnh t«n chØ sèng cña Lý B¹ch bëi «ng lµ ng­êi ­a tù do vµ khao kh¸t sù c«ng b»ng. Cã rÊt nhiÒu c©u th¬ cña Lý B¹ch thÓ hiÖn t­ t­ëng nµy: "Mong ®­îc gióp chóa hiÒn C«ng thµnh vÒ rõng cò" ("Cæ phong") Hµ Hoµng Hµ K29H - Ng÷ v¨n 18 Khãa luËn tèt nghiÖp Hay: "ViÖc xong phñi ¸o b­íc Ch¼ng cho ®êi biÕt ai" (Sù liÔu phÊt y khø Th©m tµng th©n d÷ danh) (“HiÖp kh¸ch hµnh”) "H·y vui lóc sèng mét chÐn r­îu CÇn chi tªn tuæi ®Ó ngµn sau" (Th¶ l¹c sinh tiÒn nhÊt b«i töu Hµ tu th©n hËu thiªn t¶i danh) (“Hµnh lé nan” - Kú tam) Nh÷ng t×nh c¶m, c¶m xóc cña Lý B¹ch thÓ hiÖn ph¶n øng tinh thÇn cña «ng tr­íc thùc t¹i x· héi, tr­íc nh÷ng thÊt b¹i trªn con ®­êng ho¹t ®éng chÝnh trÞ mµ «ng tõng theo ®uæi, nã chuyÓn thµnh nçi niÒm bi phÉn trong th¬. Bëi vËy, cïng mét vÊn ®Ò mµ ë nh÷ng giai ®o¹n kh¸c nhau «ng cã nh÷ng c¸ch lý gi¶i kh¸c nhau vµ nh÷ng ph¶n øng tinh thÇn khac nhau. ¤ng hay nãi vÒ thó vui, nh­ng nhiÒu khi chØ lµ vui t¹m; «ng ca ngîi thó ch¬i nh­ng ®ã chØ lµ ch¬i trong chèc l¸t, nghÜa lµ kh«ng hÕt m×nh víi niÒm vui Êy; nghÜa lµ cßn c¶m xóc nµo ®ã Èn chøa trong «ng kh«ng dÔ béc lé thµnh lêi: "T¹m cïng tr¨ng víi bãng Ch¬i xu©n cho kÞp mµ" (T¹m b¹n nguyÖt t­¬ng ¶nh Hµnh l¹c tu cËp xu©n) (“NguyÖt d¹ ®éc tr­íc” - Kú nhÊt) Lý B¹ch mét ®êi ngao du, b¹n bÌ rÊt nhiÒu, thÕ mµ cuèi cïng "T¹m cïng tr¨ng cíi bãng ", chØ cã "tr¨ng" víi "bãng" lµ hai ng­êi b¹n thñy chung nhÊt cã thÓ hiÓu ®­îc nh÷ng suy t­ trong s©u th¼m t©m hån thi sÜ. ThÕ míi Hµ Hoµng Hµ K29H - Ng÷ v¨n 19 Khãa luËn tèt nghiÖp biÕt «ng c« ®éc ®Õn nh­êng nµo!. ë Lý B¹ch nhiÒu khi cßn lµ sù m©u thuÉn lín, ®ã kh«ng chØ lµ sù m©u thuÉn gi÷a lý t­ëng vµ hiÖn thùc, mµ cßn lµ sù m©u thuÉn trong chÝnh t­ t­ëng cña «ng. Cïng nãi vÒ ch÷ "chÝ" nh­ng ë nh÷ng tr­êng hîp kh¸c nhau l¹i qu¸ c¸ch xa nhau vÒ ý nghÜa, thËm chÝ ®èi lËp nhau: ¤ng viÕt: "Qua s«ng thÒ víi n­íc ChÝ muèn yªn câi bê" Nh­ng råi: “Coi ®êi nh­ méng lín Lµm chi cho nhäc th©n Suèt ngµy say tóy lóy L¨n kÒnh ngñ tr­íc s©n" ("Ngµy xu©n say r­îu tØnh dËy nãi chÝ") Tãm l¹i, cã thÓ hiÓu r»ng Lý Bach lµ nhµ th¬ cã t­ t­ëng rÊt phøc t¹p, nh÷ng phøc t¹p Êy co nguyªn nh©n tõ chÝnh ®Æc ®iÓm cuéc ®êi, tõ nguån gèc xuÊt th©n vµ ®Æc biÖt lµ tõ ®Æc ®iÓm thêi ®¹i «ng ®ang sèng. Khi t×m hiÓu c¶m høng "§¨ng cao" trong th¬ Lý B¹ch chóng t«i sÏ xem xÐt nguån c¶m høng Êy vµ ®Æc ®iÓm th¬ "§¨ng cao" cña «ng trong toµn bé hÖ t­ t­ëng phøc t¹p vµ ®Çy m©u thuÉn nµy 1. 2. 2 C¬ së t©m lÝ cña viÖc h×nh thµnh c¶m høng “§¨ng cao” trong th¬ §ç Phñ. §ç Phñ(712 - 770) sinh ra trong mét gia ®×nh cã truyÒn thèng Nho häc. ¤ng néi lµ §ç ThÈm Ng«n - mét trong nh÷ng nhµ th¬ næi tiÕng ®Çu ®êi §­êng. VÒ cuéc ®êi §ç Phñ cã thÓ kÓ ®Õn mét vµi dÊu mèc quan träng: ¤ng th«ng minh tõ nhá, 7 tuæi b¾t ®Çu lµm th¬, 14 tuæi næi tiÕng kh¾p Trung Quèc. N¨m 746 «ng gÆp thi tiªn Lý B¹ch ë cè ®« L¹c D­¬ng, cïng sèng víi Lý B¹ch kho¶ng 6 th¸ng sau ®ã Lý B¹ch tiÕp tôc ngao du cßn §ç Phñ h­íng tíi kinh Hµ Hoµng Hµ K29H - Ng÷ v¨n 20