Tài liệu Di động nghề nghiệp liên thế hệ ở đồng bằng sông hồng (qua khảo sát xã hội học tại phạm trấn - gia lộc - hải dương)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----*----*----*---- HOÀNG THỊ QUYÊN DI ĐỘNG NGHỀ NGHIỆP LIÊN THẾ HỆ Ở ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG (Qua khảo sát xã hội học tại Phạm Trấn - Gia lộc - Hải Dương) LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH: XÃ HỘI HỌC Hà Nội – 2013 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----*----*----*---- HOÀNG THỊ QUYÊN DI ĐỘNG NGHỀ NGHIỆP LIÊN THẾ HỆ Ở ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG (Qua khảo sát xã hội học tại Phạm Trấn - Gia lộc - Hải Dương) CHUYÊN NGÀNH: XÃ HỘI HỌC MÃ SỐ: 60 31 30 Người hướng dẫn khoa học: PGS,TS. Nguyễn Quý Thanh Hà Nội – 2013 1 MỤC LỤC Trang DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ........................................................................ 4 DANH MỤC BẢNG, BIỂU ............................................................................. 5 MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 6 1. Lý do chọn đề tài ....................................................................................... 6 2. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn ....................................................................... 8 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................ 9 4. Đối tƣợng, khách thể, phạm vi nghiên cứu ............................................. 10 5. Phƣơng pháp nghiên cứu ......................................................................... 11 6. Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu ......................................... 15 7. Khung lý thuyết ....................................................................................... 16 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN NGHIÊN CỨU DI ĐỘNG NGHỀ NGHIỆP LIÊN THẾ HỆ ..................................................................... 17 1.1. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu .......................................................... 17 1.2. Một số lý thuyết xã hội học về phân tầng xã hội và di động xã hội ..... 25 1.3. Thao tác hóa khái niệm ......................................................................... 33 Chƣơng 2: MỘT SỐ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU CHÍNH CỦA CUỘC ĐIỀU TRA VỀ DI ĐỘNG NGHỀ NGHIỆP LIÊN THẾ HỆ ĐƢỢC THỰC HIỆN TẠI PHẠM TRẤN, GIA LỘC, HẢI DƢƠNG............................................... 41 2.1. Tổng quan về địa bàn nghiên cứu ......................................................... 41 2.2. Một số đặc điểm của di động nghề nghiệp liên thế hệ ở khu vực đồng bằng sông Hồng ........................................................................................... 43 2.3. Các yếu tố tác động đến di động nghề nghiệp liên thế hệ ở khu vực đồng bằng sông Hồng .................................................................................. 56 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 72 DANH MỤC TÀI LỆU THAM KHẢO ......................................................... 75 PHỤ LỤC ........................................................................................................ 80 3 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT LĐQL Lãnh đạo quản lý CMKT Chuyên môn kỹ thuật TTC Tiểu thủ công LĐTD Lao động tự do THPT Trung học phổ thông THCS Trung học cơ sở TCCN Trung cấp chuyên nghiệp CĐ, ĐH Cao đẳng, đại học 4 DANH MỤC BẢNG, BIỂU STT 1 Tên bảng Sơ đồ 1.1 Lý thuyết về thực hành của Bourdieu Trang 29 2 Bảng 1.1 Di động từ thế hệ cha sang thế hệ con trai 33 3 Bảng 2.1. Cơ cấu lao động vùng Đồng bằng Sông Hồng giai đoạn 200 - 2008 Bảng 2.2 Ma trận chuyển dịch nghề giữa cha và con 40 Bảng 2.3 Di động nghề giữa cha và con trai, giữa cha và con gái Bảng 2.4 Ma trận chuyển dịch nghề giữa mẹ và con 46 49 11 Bảng 2.5 Di động nghề giữa mẹ và con trai, giữa mẹ và con gái Bảng 2.6 Tỷ lệ di động nghề giữa ba thế hệ trong gia đình Bảng 2.7 Hệ số mở cho toàn mô hình và cho mỗi nhóm nghề Bảng 2.8 Chỉ số Ysuda về di động xã hội qua khảo sát mức sống hộ gia đình Việt Nam 2008 Bảng 2.9 So sánh cơ cấu nghề của cha, mẹ và con cái 12 Bảng 2.10 Một vài đặc điểm của ngƣời con di đông 60 13 Bảng 2.11 Mô hình hồi quy đa biến về các nhân tố tác động đến di động ngề giữa cha và con Bảng 2.12 Mô hình hồi quy đa biến về các nhân tố tác động đến di động ngề giữa mẹ và con Bảng 2.13 Di động đi lên và di động đi xuống của con 61 Bảng 2.14 Đặc điểm của cha, mẹ và trình độ học vấn của con Bảng 2.15 Trình độ học vấn của cha, mẹ và di động của con 65 4 5 6 7 8 9 10 14 15 16 17 5 44 47 50 52 53 57 62 63 66 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Ngƣời ta thấy trong tất cả các xã hội đều xuất hiện những tầng lớp khác nhau mà theo đó thì tầng trên bao gồm những ngƣời có nhiều lợi thế về của cải, tài sản cũng nhƣ quyền lực hay uy tín xã hội. Những ngƣời ở tầng đáy thƣờng chịu nhiều thua thiệt cả về vật chất lẫn tinh thần. Xã hội học gọi đó là hiện tƣợng phân tầng xã hội. Cũng theo các nhà xã hội học thì phân tầng xã hội là kết quả tất yếu do có sự bất bình đẳng giữa các nhóm ngƣời trên nhiều phƣơng diện nhƣ kinh tế, văn hoá, chính trị, tôn giáo … Trong mỗi xã hội, trong mỗi thời kỳ lịch sử có sự phân tầng khác nhau về mức độ, quy mô hay những khác biệt trong nguồn gốc của phân tầng. Trên thực tế, các nghiên cứu ở Việt Nam trong nhiều năm qua cho thấy có một sự chênh lệch rõ rệt và sâu sắc về nhiều mặt của đời sống xã hội giữa các nhóm dân cƣ. Sau hơn 25 năm thực hiện công cuộc đổi mới, Việt Nam đã thay đổi từ một xã hội theo đuổi chủ nghĩa xã hội bình quân thời kỳ trƣớc đổi mới, trở thành một Việt Nam “có thể sẽ gia nhập nhóm các nƣớc Châu Á có mức độ bất bình đẳng tƣơng đối cao trong vòng 15 năm nữa” [24, tr. 121]. Vấn đề bất bình đẳng chiếm vị trí quan trọng trong các cuộc thảo luận về chính sách kinh tế xã hội. Nó trở thành vấn đề đáng lo ngại bởi nó là nguy cơ tiềm ẩn và hiện hữu của những bất ổn về kinh tế, chính trị, xã hội. Đặc biệt, trong giai đoạn hiện nay khi phân tầng xã hội ngày càng trở nên sâu sắc và ổn định, nó sẽ cơ cấu hoá những bất bình đẳng và làm cho bất bình đẳng có tính chất “cha truyền con nối”. Do đó, đã đến lúc cần phải có những nghiên cứu và phân tích một cách hệ thống những quá trình và cơ chế mà thông quá đó những ƣu thế và bất lợi xã hội đƣợc chuyển giao từ thế hệ này sang thế hệ khác trong xã hội Việt Nam đƣơng đại. 6 “Tại Việt Nam cũng nhƣ nhiều quốc gia đang phát triển khác, lao động là nguồn thu nhập chính của các hộ gia đình. Mức sống của hộ gia đình vì thế phụ thuộc vào phƣơng thức các cá nhân hội nhập vào thị trƣờng lao động” [12, tr. 87]. Do đó, khi phân tích về phân tầng và bất bình đẳng, chúng ta không thể bỏ qua việc xem xét cụ thể khả năng hội nhập vào thị trƣờng lao động của các cá nhân nhằm chỉ ra nguyên nhân của phân tầng xuất phát từ vị thế trên thị trƣờng lao động. Cùng với quá trình công nghiệp hóa và hiện đại hóa đất nƣớc, cơ cấu kinh tế xã hội của khu vực đồng bằng Sông Hồng đang có sự chuyển biến rõ nét. Ngƣời ta nhận thấy có sự chuyển dịch mạnh mẽ về cơ cấu ngành nghề theo hƣớng tăng tỷ lệ những ngƣời làm trong ngành công nghiệp và dịch vụ đồng thời giảm nhanh tỷ lệ lao động trong nông nghiệp. Trong những năm tới chúng ta vẫn còn tiếp tục chứng kiến sự chuyển dịch mạnh mẽ về cơ cấu lao động việc làm theo hƣớng này. Văn kiện đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI xác định phƣơng hƣớng chuyển đổi cơ cấu kinh tế trong chiến lƣợc phát triển kinh tế xã hội 2011- 2020 nhƣ sau: “phấn đấu đến năm 2015 cơ cấu GDP của nƣớc ta là: nông nghiệp 17 – 18 %, công nghiệp và xây dựng 41 – 42 %, dịch vụ 41 – 42 %....tỷ lệ lao động trong nông nghiệp vào năm 2015 chiếm 40 – 41 % lao động xã hội”. [4, tr. 190, 198]. Điều này chỉ ra rằng, có một sự di động tƣơng đối mạnh mẽ giữa các ngành nghề nếu so sánh thế hệ này với thế hệ khác trong khu vực. Di động nghề nghiệp liên thế hệ đang diễn ra một cách sâu rộng theo rất nhiều cách thức khác nhau. Nhƣng sự di động này lại diễn ra một cách không đồng đều giữa các nhóm dân cƣ. Vì vậy, không phải tất cả mọi ngƣời đều đƣợc hƣởng nhƣ nhau những lợi ích từ công cuộc đổi mới. Có những nhóm ngƣời có đƣợc vị thế việc làm tốt hơn nên có đời sống cao hơn những nhóm dân cƣ khác. 7 Vị thế trên thị trƣờng lao động mà mỗi cá nhân có đƣợc phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố trong đó có yếu tố liên quan đến điều kiện phát triển kinh tế xã hội nói chung, có yếu tố thuộc về đặc điểm cá nhân nhƣ trình độ học vấn, năng lực, giới tính; có yếu tố thuộc về hoàn cảnh gia đình, môi trƣờng sống…Tựu trung lại, việc làm mà mỗi cá nhân có đƣợc phụ thuộc vào các điều kiện kinh tế xã hội cũng nhƣ các nguồn lực và việc sử dụng các nguồn lực mà mỗi cá nhân có đƣợc. Điều này gợi ra rằng, các cá nhân có nhiều lƣợng và loại nguồn lực hơn (ví dụ đƣợc sinh ra trong một gia đình có điều kiện tốt hơn về kinh tế, về các mối quan hệ xã hội, hay có vốn văn hóa, có trình độ học vấn tốt hơn… ) thì cũng có ƣu thế trong việc sử dụng và biến đổi chúng để đạt đƣợc các nguồn lực khác. Điều này tạo nên sự tái sản sinh những ƣu thế và bất lợi xã hội. Vì vậy, câu hỏi các cá nhân có gì? Điều đó ảnh hƣởng nhƣ thế nào đến cơ hội chuyển dịch nghề nghiệp và mức sống của họ? đã hƣớng tôi đến việc nghiên cứu đề tài : “Di động nghề nghiệp liên thế hệ ở đồng bằng Sông Hồng (qua khảo sát xã hội học tại Phạm Trấn- Gia lộc Hải Dương)”, bởi di động nghề nghiệp liên thế hệ, không chỉ phản ánh sự thay đổi trong cơ cấu ngành nghề giữa thế hệ này với thế hệ khác mà quan trọng hơn, nó phản ánh sự tái sản sinh những ƣu thế và bất lợi xã hội và cũng là cơ chế tạo ra sự chuyển giao những ƣu thế và bất lợi xã hội từ thế hệ này sang thế hệ khác. 2. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn 2.1. Ý nghĩa lý luận Đề tài: “Di động nghề nghiệp liên thế hệ ở đồng bằng Sông Hồng (qua khảo sát xa hội học tại Phạm Trấn- Gia lộc- Hải Dương)” hƣớng đến làm rõ một số vấn đề lý luận về di động xã hội, di động nghề nghiệp liên thế hệ. Trên cơ sở vận dụng quan điểm xã hội học về phân tầng xã hội và di động xã hội của các nhà xã hội học tiền bối đặc biệt là quan điểm của Karl Marx, Max 8 Weber và Pierre Bourdieu vào giải thích hiện tƣợng di động nghề nghiệp liên thế hệ ở đồng bằng Sông Hồng nhằm tìm ra quy luật và tính quy luật của hiện tƣợng xã hội nói trên. Qua đó làm sáng tỏ vấn đề lý thuyết xã hội học trong đời sống xã hội hiện thực của xã hội Việt Nam đƣơng đại. 2.2. Ý nghĩa thực tiễn Đề tài hƣớng đến làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn của hiện tƣợng di động nghề nghiệp liên thế hệ và mô tả khái quát bức tranh di động nghề nghiệp liên thế hệ đang diễn ra hết sức sôi động và phức tạp tại khu vực đồng bằng Sông Hồng. Vì vậy, luận văn đƣợc hoàn thành là tài liệu hữu ích cho các nhà nghiên cứu sử dụng trong quá trình học tập và làm việc trong quá trình nghiên cứu về di động xã hội nói chung và di động nghề nghiệp liên thế hệ nói riêng. Đồng thời nó cũng có thể là tài liệu tham khảo cho các nhà hoạch định chính sách của Việt Nam có cơ sở để đƣa ra những chính sách thiết thực trong qua trình xây dựng và phát triển đất nƣớc. 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Mô tả bức tranh di động nghề nghiệp liên thế hệ đang diễn ra tại Đồng bằng Sông Hồng bằng các mô hình di động khác nhau. Phân tích và chỉ ra các yếu tố tác động đến di động nghề nghiệp liên thế hệ. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc phân tích thực trạng di động nghề nghiệp liên thế hệ ở khu vực đồng bằng Sông Hồng. Phân tích định lƣợng (thông qua điều tra bằng phiếu hỏi) tìm hiểu thực trạng di động nghề nghiệp liên thế hệ và các tác động của quá trình chuyển đổi cơ cấu kinh tế cũng nhƣ tác động của các nguồn lực xã hội nhƣ: nguồn gốc xuất thân (nguồn lực kinh tế, vốn xã hội, vốn con ngƣời của thế hệ bố 9 mẹ), đặc điểm cá nhân (trình độ học vấn, độ tuổi, giới tính,…) đên vị trí việc làm của bản thân các cá nhân trong xã hội. Phân tích định tính (thông qua các phỏng vấn sâu) để tìm hiểu cách thức mà các cá nhân thừa hƣởng các nguồn lực từ gia đình, từ môi trƣờng xã hội cũng nhƣ sử dụng và biến đổi các nguồn lực này thành các nguồn lực của bản thân để tìm kiếm việc làm cũng nhƣ là phát triển trong công việc của mình. 4. Đối tƣợng, khách thể, phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Di động nghề nghiệp liên thế hệ ở khu vực đồng bằng Sông Hồng. Trong đó trọng tâm là các yếu tố tác động đến quá trình di động nghề nghiệp liên thế hệ. 4.2. Khách thể nghiên cứu Để mô tả bức tranh di động nghề nghiệp liên thế hệ bằng các mô hình di động khác nhau nhằm tìm hiểu quá trình di động của các thế hệ khác nhau trong gia đình, tôi sử dụng cách tiếp cận hộ gia đình. Tôi chọn các chủ hộ hay vợ của chủ hộ gia đình. Những ngƣời có độ tuổi từ 40 đến 70 (độ tuổi trung bình của ngƣời trả lời phiếu hỏi là 55 tuổi), trong đó có 42 ngƣời là nam giới chiếm 56% và 33 ngƣời là nữ giới chiếm 44%. 4.3. Phạm vi nghiên cứu 4.3.1. Phạm vi về nội dung Đề tài tập trung mô tả đặc điểm của di động nghề nghiệp liên thế hệ ở khu vực đồng bằng Sông Hồng qua nghiên cứu thực tế tại tỉnh Hải Dƣơng, đồng thời chỉ ra các nhân tố tác động đến quá trình này nhằm mô tả quá trình tái sản xuất xã hội đang diễn ra trong khu vực đồng bằng Sông Hồng. Ở đây, tôi chỉ quan tâm mô tả sự chuyển dịch về mặt nghề nghiệp giữa các thế hệ nghĩa là xem xét sự khác biệt về nghề của con cái so với cha, mẹ chứ không 10 đi sâu vào mô tả sự di động nghề nghiệp của bản thân các cá nhân hay nhóm ngƣời (di động nghề nghiệp trong thế hệ). 4.3.2. Phạm vi thời gian Di động nghề nghiệp liên thế hệ đã diễn ra từ rất lâu trong xã hội Việt Nam nhƣng quá trình này diễn ra một cách phổ biến kể từ khi đất nƣớc thực hiện công cuộc Đổi mới năm 1986 và đặc biệt diễn ra một cách sâu rộng trong khoảng 10 năm trở lại đây khi chúng ta tiến hành công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nƣớc. Đề tài tiến hành nghiên cứu sự di động nghề của cả ba thế hệ trong gia đình, do vậy quá trình di động nghề có thể diễn ra trƣớc và sau quá trình đổi mới. Nhƣng tác giả chú trọng đặc biệt đến nhóm ngƣời có độ tuổi từ 20 đến 55 tuổi bởi đây là nhóm ngƣời ở vào độ tuổi tƣơng đối ổn định trong tuổi đời lao động của mình, vì vậy, qua trình di dộng nghề nghiệp của họ so với thế hệ cha, mẹ họ lại diễn ra trong khoảng thời gian sau đổi mới và cùng với quá trình chuyển biến mạnh mẽ về kinh tế - xã hội trong bối cảnh đô thị hóa. Thời gian tôi tiến hành thu thập thông tin từ tháng 10 năm 2012 đến tháng 12 năm 2012. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Luận văn đƣợc tiến hành dựa trên cơ sở vận dụng nguyên lý của phép duy vật biện chứng, chủ nghĩa duy vật lịch sử. Nghĩa là tác giả xem xét vấn đề nghiên cứu trong lịch sử cụ thể với bối cảnh kinh tế - văn hóa - chính trị cụ thể. Mà ở đây là nghiên cứu hiện tƣợng di động nghề nghiệp liên thế hệ trong điều kiện kinh tế xã hội khu vực đồng bằng Sông Hồng Việt Nam thời kì đổi mới sau năm 1986 đặc biệt trong giai đoạn tiến hành công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp nông thôn. Điều đó cũng có nghĩa là khi xem xét hiện tƣợng di động nghề nghiệp của thế hệ này so với thế hệ khác không đƣợc tách 11 rời khỏi các chính sách phát triển kinh tế xã hội nói chung cũng nhƣ bối cảnh về kinh tế -văn hóa - chính trị - xã hội diễn ra hiện tƣợng đó. Xem xét sự di động của nhóm xã hội này trong sự tƣơng quan với sự di động của nhóm khác. Sự di động nghề nghiệp với những di động xã hội khác. Các lý thuyết xã hội học của Karl Marx, Max weber và Pierre Bourdieu về phân tầng xã hội và di động xã hội là những chỉ dẫn về mặt lý luận giúp tôi phân tích thực trạng của quá trình di động cũng nhƣ chỉ ra các yếu tố tác dộng tới quá trình di động nghề nghiệp liên thế hệ đang diễn ra tại đồng bằng Sông Hồng. Karl Max đã chỉ cho tôi thấy rằng: quyền sở hữu về tƣ liệu sản xuất là một yếu tố quan trọng quyết định địa vị nghề của mỗi cá nhân. Mở rộng hơn quan điểm của Marx, tôi không chỉ dừng lại ở việc tìm hiểu sự tác động của yếu tố quyền sở hữu với tƣ liệu sản xuất mà còn tìm hiểu tác động của quyền sử dụng, quyền định đoạt tƣ liệu sản xuất đến quá trình di động nghề của các cá nhân. Cụ thể tôi tìm hiểu xem liệu việc con cái của những ngƣời nông dân di chuyển sang làm các nghề khác có phải do sự thu hẹp đất sản xuất nông nghiệp hay không? Các gia đình đã chuyển tƣ liệu sản xuất của mình cho con cái họ nhƣ thế nào? Và quá trình chuyển giao tƣ lệu sản xuất đó đã ảnh hƣởng nhƣ thế nào đến quá trình di động nghề? Lý thuyết của Weber chỉ cho tôi đến việc xem xét tác động của các yếu tố cá nhân nhƣ : tuổi, giới tính, trình độ học vấn, sức khoẻ, sự cố gắng, nỗ lực hay tài năng của mỗi cá nhân...đến quá trình di động nghề. Bordieu lại chỉ cho tôi thấy rằng nguồn gốc xuất thân của các cá nhân, môi trƣờng hành động, các tập tính của cá nhân hay các loại và lƣợng vốn mà các cá nhân chiếm giữ là những nhân tố quan trọng quyết định địa vị nghề của họ. 12 Đề tài kết hợp nghiên cứu lý thuyết và nghiên cứu thực nghiệm; kết hợp nghiên cứu định tính và nghiên cứu định lƣợng nhằm chỉ ra các đặc trƣng của vấn đề nghiên cứu. 5.2. Các phương pháp cụ thể 5.2.1. Phương pháp phân tích tài liệu Tác giả tiến hành nghiên cứu các loại tài liệu nhƣ: sách, các luận văn, luận án, các bài báo đăng trên các tạp chí nghiên cứu khoa học và các bài viết, số liệu thống kê trên các trang mạng… nhằm tìm ra cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc phân tích đề tài của mình. 5.2.2. Phương pháp phỏng vấn sâu cá nhân Tôi tiến hành phỏng vấn sâu 10 cá nhân là thành viên của các hộ gia đình tôi đã thu thập thông tin bằng phiếu hỏi, trong đó có 5 ngƣời là con của ngƣời trả lời phiếu hỏi và 5 ngƣời là chủ hộ gia đình hay vợ của chủ hộ gia đìnhnhững ngƣời đã trả lời phiêu hỏi giúp tôi. Mục đích của việc phỏng vấn sâu cá nhân là nhằm tìm hiểu sâu hơn các cách thức mà các cá nhân sử dụng các loại và lƣợng nguồn lực sẵn có của gia đình và của bản thân trong quá trình tìm kiếm và phát triển công việc của mình nhằm tạo ra các loại nguồn lực cho bản thân và cho gia đình của họ. Quá trình phỏng vấn sẽ đƣợc ghi biên bản với sự đồng tình của ngƣời trả lời với những cam đoan về mặt đạo đức của nhà nghiên cứu nhƣ phải đảm bảo tính khuyết danh và bảo mật thông tin cho ngƣời trả lời. Các thông tin thu đƣợc của quá trình phỏng vấn sẽ đƣợc tác giả sử lý và phân tích sau từng cuộc phỏng vấn nhằm phát hiện ra các nhân tố mới để có thể kiểm chứng chúng trong thực tế qua các cuộc phỏng vấn sâu đồng thời để điều chỉnh quá trình phỏng vấn của mình. Sau khi thực hiện toàn bộ các phỏng vấn thông tin thu đƣợc sẽ đƣợc nhóm lại thành các vấn đề để phân tích theo yêu cầu đặt ra của chủ đề nghiên cứu. 5.2.3. Phương pháp lấy mẫu nghiên cứu 13 Tôi tiến hành lấy mẫu nghiên cứu theo phƣơng pháp lấy mẫu ngẫu nhiên thuận tiện với dung lƣợng mẫu khảo sát là 75 hộ gia đình tại 7 đội của xã Phạm Trấn huyện Gia Lộc tỉnh Hải Dƣơng. Từ cách tiếp cận các hộ gia đình tôi tiến hành thu thập thông tin của ba thế hệ trong gia đình ngƣời trả lời. Cụ thể , tôi phỏng vấn chủ hộ hoặc vợ của chủ hộ về nghề nghiệp đầu tiên của họ, nghề nghiệp chính của cha, mẹ - những ngƣời sinh ra họ ở thời điểm khi họ có nghề đầu tiên và các thông tin cá nhân khác của họ và cha mẹ họ cũng ở thời điểm khi họ có nghề đầu tiên. Cùng với đó tôi thu thập thông tin về nghề nghiệp đầu tiên của các con ngƣời trả lời và so sánh nó với nghề nghiệp chính của ngƣời trả lời, nghề nghiệp chính của vợ hoặc chồng ngƣời trả lời ở vào thời điểm khi con họ có nghề đầu tiên. Các thông tin cá nhân khác của các con và ngƣời trả lời hay của vợ hoặc chồng ngƣời trả lời cũng đƣợc lấy ở vào thời điểm khi từng ngƣời con của họ có việc làm chính đem lại nguồn thu nhập đầu tiên. Nhƣ vậy, từ 75 hộ gia đình tôi đã thu đƣợc thông tin của 272 cặp cha con và 272 cặp mẹ con. (Ngƣời trả lời phiếu của tôi có độ tuổi trung bình là 55 tuổi.) 5.2.4. Phương pháp định lượng, điều tra bằng phiếu hỏi 5.2.4.1. Phƣơng pháp thu thập thông tin định lƣợng Với dung lƣợng mẫu nói trên tôi tiến hành thu thập thông tin bằng phiếu hỏi. Tôi sử dụng các phiếu hỏi đã chuẩn bị trƣớc sau đó tự mình đi hỏi từng khách thể nghiên cứu và tự mình điền các thông tin vào phiếu hỏi theo ý kiến của ngƣời trả lời. 5.2.4.2. Phƣơng pháp sử lý thông tin định lƣợng Chúng tôi sử dụng phần mềm SPSS để sử lý cơ sở dữ liệu thu thập đƣợc. Với phƣơng pháp phân tích định lƣợng tôi thực hiện phân tích đặc điểm của di động nghề nghiệp liên thế hệ qua ma trận vuông thể hiện mối tƣơng quan giữa địa vị nghề nghiệp của cha và hoặc địa vị của mẹ với địa vị nghề nghiệp 14 của con với các tỷ lệ: tỷ lệ di động tuyệt đối (tỷ lệ di động thực tế - tỷ lệ di động tổng thể); tỷ lệ di động cấu trúc (tỷ lệ di động cƣỡng bức), tỷ lệ di động thuần, hệ số mở cho toàn xã hội qua chỉ số Yasuda tổng thể. Với ma trận vuông tôi tìm đƣợc sự khác biệt trong tỷ lệ di động hay tỷ lệ không di động của từng nhóm nghề qua đó chỉ ra bức tranh tổng thể về di động nghề nghiệp đang diễn ra trên địa bàn nghiên cứu. Để chỉ ra các yếu tố tác động đến quá trình di động nghề nghiệp liên thế hệ tôi sẽ phân tich tƣơng quan hai chiều giữa các yếu tố nhƣ tuổi, giới tính, trình độ học vấn, hoàn cảnh xuất thân, …với địa vị nghề nghiệp của các cá nhân. Đồng thời tôi sử dụng mô hình hồi quy đa biến để xem xét sự tác động của nhiều biến độc lập đến biến phụ thuộc là di động hay không di động để chỉ ra sự tác động của từng biến độc lập đến biến phụ thuộc với điều kiện các biến khác giữ nguyên ở mức không đổi. Cùng với các phân tích mô tả khác tôi đồng thời chỉ ra mối liên hệ giữa nguồn gốc xuất thân, lƣợng và các loại nguồn lực mà cá nhân có với việc các cá nhân sử dụng các lƣợng và loại nguồn lực đó trong việc tìm kiếm phát triển nghề nghiệp của mình. 6. Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu 6.1 Câu hỏi nghiên cứu Toàn bộ luận văn tập trung vào trả lời cho hai câu hỏi nghiên cứu chính đó là: Quá trình di động nghề nghiệp liên thế hệ ở Đồng bằng sông Hồng đang diễn ra nhƣ thế nào? Những yếu tố nào tác động đến quá trình di động nghề nghiệp liên thế hệ ở khu vực nghiên cứu? 6.2 Giả thuyết nghiên cứu Giả thuyết 1: Di động nghề nghiệp liên thế hệ ở khu vực Đồng bằng Sông Hồng đang diễn một cách sâu rộng. Tuy nhiên, sự di động lại diễn ra 15 một cách không đồng đều giữa các nhóm nghề. Con của những ông bố, bà mẹ làm nghề nông nghiệp và con của những ông bố, bà mẹ thuộc nhóm những nhà lãnh đạo quản lý, các nhà chuyên môn kỹ thuật có tỷ lệ di động nghề thấp hơn con của những ông bố, bà mẹ thuộc các nhóm nghề khác. Giả thuyết 2: Các yếu tố thuộc về điều kiện kinh tế xã hội do quá trình đô thị hóa đem lại, các yếu tố thuộc về đặc điểm cá nhân nhƣ tuổi tác, giới tính, trình độ học vấn…và những yếu tố thuộc về nguồn gốc xuất thân – hoàn cảnh gia đình là các yếu tố quan trọng có tác động đến quá trình di động nghề nghiệp liên thế hệ 7. Khung lý thuyết ĐIỀU KIỆN KINH TẾ - VĂN HÓA – XÃ HỘI Các yếu tố chuyển đổi cơ cấu kinh tế: (Môi trƣờng kinh tế, quá trình đô thị hóa, Các yếu tố chính sách sách, pháp luật) Nguồn gốc xuất thân {đặc điểm cá nhân của cha mẹ nhƣ: nghề nghiệp, trình độ học vấn,} điều kiện kinh tế của gia đình, cách nuôi dạy con cái … Di động nghề nghiệp liên thế hệ 16 Đặc điểm cá nhân của con nhƣ: giới tính, trình độ học vấn, độ tuổi… Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN NGHIÊN CỨU DI ĐỘNG NGHỀ NGHIỆP LIÊN THẾ HỆ 1.1. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu 1.1.1. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài Di động xã hội từ lâu đã thu hút đƣợc sự quan tâm nghiên cứu của nhiều nhà khoa học xã hội trong đó có các nhà Xã hội học. Khi nghiên cứu về di động xã hội, có một cuộc tranh luận giữa hai chƣơng trình nghiên cứu khác nhau đó là: một bên là những nhà nghiên cứu di động trong bối cảnh của một trật tự thứ bậc xã hội, trong đó các cá nhân có thể đƣợc xếp loại theo thu nhập, trình độ giáo dục hay uy tín kinh tế xã hội. Bên kia là những tác giả đặt di động trong bối cảnh một cơ cấu giai cấp, bao gồm những vị trí xã hội đƣợc xác định bởi những mối quan hệ trong thị trƣờng lao động và những đơn vị sản xuất. Xuất phát từ các quan điểm khác nhau, các tác giả cũng chỉ ra nhiều nhân tố khác nhau có thể tác động đến di động xã hội nói chung và di động nghề nghiệp nói riêng. 1.1.1.1. Quan điểm của các nhà nghiên cứu di động xã hội trong bối cảnh của một trật tự thứ bậc xã hội Những năm đầu thế kỷ XX nhà xã hội học ngƣời Mỹ Sorokin đã bàn về di động xã hội một cách khá hệ thống. Trong tác phẩm Social mobility (di động xã hội) (1927), Sorokin đã chỉ ra rằng: “các kênh lƣu thông dọc tồn tại ở bất cứ xã hội phân tầng nào…đó là điều cần thiết cho sự phân phối tài năng vào các nghề nghiệp một cách hiệu quả” [2, tr. 142]. Sorokin là một trong các tác giả theo truyền thống phân tích theo vị thế đạt đƣợc. Trong tác phẩm Social mobility, Sorokin chỉ ra nguyên nhân của di động là do vai trò của các yếu tố nhƣ nền tảng kinh tế, xã hội của nhóm, gia đình cũng nhƣ trình độ học vấn của bản thân. Peter M. Blau và Otis D. Duncan trong The American occupational structure (cấu trúc nghề nghiệp ở Mỹ) cũng có cùng quan điểm 17 với Sorokin. Các tác giả này cũng chỉ ra đƣợc mối tƣơng quan giữa nghề của bố và nghề của con. Các nghiên cứu của các ông cho thấy: “trình độ giáo dục của bố tác động đến sự đạt đƣợc về nghề nghiệp của ngƣời con trai và cho thấy rằng điều này xuất phát từ những ảnh hƣởng của nghề nghiệp của bố. Nhiều nghiên cứu cho rằng giáo dục của ngƣời con trai là cầu nối chủ yếu giữa gốc gác gia đình và sự thành đạt nghề nghiệp, một nửa các mối tƣơng quan giữa hai yếu tố này đều thông qua yếu tố trung gian là giáo dục. Trẻ em trong những gia đình có đặc quyền là những ngƣời có trình độ học vấn cao hơn những đứa trẻ cùng trang lứa xuất thân từ những gia đình kém hơn” [2, tr. 143]. Khác với quan điểm trên, Tony Bilton lại chỉ ra rằng: trong xã hội công nghiệp các cá nhân có thể di động từ địa vị này sang địa vị khác bằng nỗ lực của cá nhân trong xã hội đó. Địa vị xã hội của cá nhân không nhất thiết có quan hệ với địa vị xã hội của gia đình. Nguồn gốc để cá nhân có thể di động đi lên hay đi xuống là nhờ vào tài năng. Quan điểm này của Tony Bilton có thể gần giống với quan điểm của Max Weber khi nói về vai trò của “tình huống thị trƣờng”. Theo Weber: “sự phân chia giai cấp bắt nguồn không chỉ từ sự sở hữu, sự kiểm soát hay không kiểm soát tƣ liệu sản xuất, mà còn từ những khác biệt kinh tế không liên can gì tới tài sản. Những nguồn lực đó bao gồm kỹ năng, kỹ xảo, bằng cấp và trình độ chuyên môn và tác động đến loại công việc mà ngƣời ta có thể kiếm đƣợc.” [36, tr. 107] Ngoài các yếu tố về giai cấp, hoàn cảnh gia đình hay tài năng của các cá nhân thì một số các nhà xã hội học khác nhƣ nhà xã hội học ngƣời Anh Stephen Aldrige hay nhà xã hội học ngƣời Pháp Pierre Bourdieu lại quan tâm đến các nhân tố về văn hóa nhƣ phong cách sống. Theo Bourdieu “điều đáng chú ý tƣơng tự nhƣ vốn kinh tế, vốn văn hóa có thể đƣợc tích lũy và hoán cải thành các vốn khác (kinh tế, xã hội)” [36, tr. 111]. Trong các nghiên cứu của 18 mình, Bourdieu luôn quan tâm xem xét cách thức mà vốn văn hóa có thể tạo nên những ƣu thế hay sự kém ƣu thế của nhóm này so với nhóm khác. Stephen Aldrige coi các vấn đề về vốn văn hóa của gia đình, cách dạy dỗ con cái của gia đình là một yếu tố quan trọng ảnh hƣởng tới giá trị và lối cƣ xử của cá nhân do đó mà ảnh hƣởng tới cơ hội sống sau này của họ. 1.1.1.2. Quan điểm của các nhà nghiên cứu di động xã hội trong bối cảnh một cơ cấu giai cấp Những ngƣời phân tích di động theo giai cấp khi phân tích di động luôn quan tâm lƣu ý đến tổng tỷ suất di động hay tỷ suất di động tuyệt đối (bao gồm những biến đổi trong di động do những biến động về cơ cấu nghề nghiệp) với những biến đổi do tính lỏng lẻo xã hội hay sự mở rộng cấu trúc. Karl Marx là một nhà nghiên cứu di động xã hội trong bối cảnh giai cấp tiêu biểu mà các nhà nghiêm cứu luôn nhắc tới. Mặc dù trong các tác phẩm của mình Marx không dùng đến cụm từ “tính cơ động xã hội” nhƣng các tác phẩm của ông tự nó toát nên những nội dung, tƣ tƣởng về tính cơ động xã hội. “Trong khi nhấn mạnh yếu tố sở hữu, coi sở hữu nhƣ là dấu hiệu cơ bản nhất để xem xét và sắp xếp các cá nhân vào các tầng xã hội khác nhau Marx đặc biệt lƣu tâm tới những động thái và phƣơng thức tạo ra sự biến đổi trong nội bộ những cơ cấu xã hội hiện thực nhƣ chuyển dịch xã hội từ nghề này sang nghề khác, hay chuyển từ công việc có trình độ, chuyên môn, kỹ năng thấp lên những công việc có trình độ, chuyên môn, kỹ năng cao. Đặc biệt là sự phân tích những chuyển dịch xã hội từ khu vực lao động nông nghiệp sang công nghiệp, thƣơng nghiệp, dịch vụ…và sự chuyển dịch từ tầng lớp lao động lên tầng lớp trung lƣu dƣới, từ trung lƣu dƣới lên trung lƣu trên và ngƣợc lại.” [46, tr. 98- 99]. Theo quan điểm của Karl Marx: “sự tồn tại của chế độ sở hữu tƣ nhân về tƣ liệu sản xuất, kéo theo đó là sự phân phối bất bình đẳng về của cải vật chất, sản phẩm lao động trong xã hội là nét chung, phổ biến của mọi 19 xã hội có giai cấp, là yếu tố thƣờng xuyên, trực tiếp dẫn đến phân tầng xã hội, phân hóa xã hội.” [46, tr. 97]. Với các tác giả có truyền thống phân tích giai cấp theo quan điểm của chủ nghĩa Marx cho rằng: “các cá nhân sinh ra trong các giai cấp xã hội khác nhau, mà điều này dẫn đến những hậu quả rõ ràng đối với cơ hội sống, các giá trị chuẩn mực, lối sống và các khuôn mẫu kết hợp” [2, tr. 145] Nhƣ vậy, dù nghiên cứu di động xã hội theo quan điểm nào thì các nhà nghiên cứu cũng luôn coi sự di động về mặt nghề nghiệp là yếu tố quan trọng để chỉ ra sự di động xã hội của các cá nhân hay nhóm. Các tác giả nêu trên đã chỉ ra 3 yếu tố quan trọng tác động đến sự di động nghề nghiệp của các cá nhân và nhóm đó là: yếu tố thuộc về sở hữu tƣ liệu sản xuất; yếu tố thuộc về hoàn cảnh xuất thân nhƣ: (điều kiện kinh tế, văn hóa, xã hội của gia đình, nhóm xã hội); và các yếu tố thuộc về cá nhân nhƣ trình độ giáo dục, năng lực và kỹ năng của bản thân… Tuy nhiên, chúng ta cần lƣu ý rằng khi nghiên cứu về di động nghề nghiệp liên thế hệ các nhà nghiên cứu kinh điển ở Mỹ và châu Âu đều chỉ xem xét sự di động, sự thành đạt của con cái mà đặc biệt là của con trai so với nguồn gốc của cha thể hiện trong bảng quay vòng cha con (Father- son Turnover Table). Điều này đã bị phê phán về mặt lý thuyết và phƣơng pháp. Đặc biệt, các nhà nữ quyền cho rằng việc chỉ chọn mẫu là nam giới làm đơn vị phân tích di động đã không phản ánh hết những khác biệt về giới tính cũng nhƣ hệ quả đối với sự phân công lao động nghề nghiệp theo giới tính trong nghiên cứu về di động xã hội nói chung cũng nhƣ di động nghề nghiệp nói riêng. 1.1.2. Tình hình nghiên cứu trong nước 1.1.2.1. Sự dịch chuyển cơ cấu lao động và các nhân tố tác động đến địa vị nghề nghiệp của các cá nhân 20