Tài liệu định hướng giá trị của sinh viên hiện nay (nghiên cứu tại trường đại học khoa học xã hội và nhân văn và trường đại học khoa học tự nhiên, hà nội)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- NGUYỄN VĂN ĐẠT Định hướng giá trị của sinh viên hiện nay (Nghiên cứu tại trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn và trường Đại học Khoa học Tự nhiên, Hà Nội) LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Xã hội học Hà Nội - 2014 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- NGUYỄN VĂN ĐẠT Định hướng giá trị của sinh viên hiện nay (Nghiên cứu tại trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn và trường Đại học Khoa học Tự nhiên, Hà Nội) Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Xã hội học Mã số: 60 31 03 01 PGS. TS VŨ HÀO QUANG Hà Nội - 2014 MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ......................................................................................................5 1. Lý do chọn đề tài .................................................................................................5 2. Tổng quan vấn đề nghiên cứu ...........................................................................6 3. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài .............................................................12 3.1. Ý nghĩa lý luận ........................................................................................... 12 3.2. Ý nghĩa thực tiễn ....................................................................................... 12 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ....................................................................12 4.1. Mục đích nghiên cứu................................................................................. 12 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................ 13 5. Đối tƣợng, khách thể, phạm vi nghiên cứu ......................................................13 5.1. Đối tượng nghiên cứu ............................................................................... 13 5.2. Khách thể nghiên cứu ............................................................................... 13 5.3. Phạm vi nghiên cứu................................................................................... 13 6. Phƣơng pháp thu thập thông tin .......................................................................14 6.1. Phân tích tài liệu ........................................................................................... 14 6.2. Phỏng vấn sâu ............................................................................................... 14 6.3. Phương pháp thu tập thông tin bằng bảng hỏi ........................................... 15 7. Câu hỏi nghiên cứu .............................................................................................15 8. Giả thuyết nghiên cứu ........................................................................................15 9. Khung phân tích .................................................................................................16 NỘI DUNG CHÍNH ................................................................................................18 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI .....................18 1.1. Một số khái niệm liên quan đến đề tài ...........................................................18 1.1.1. Khái niệm Giá trị ....................................................................................... 18 1.1.2. Khái niệm Định hướng giá trị ................................................................... 19 1.1.3. Khái niệm Sinh viên .................................................................................. 21 1.1.4. Khái niệm Định hướng giá trị của sinh viên ............................................ 22 1.2. Lý thuyết áp dụng ............................................................................................23 1 1.2.1. Lý thuyết hành động xã hội ....................................................................... 23 1.2.2. Lý thuyết xã hội hóa .................................................................................. 25 1.2.3. Lý thuyết sự lựa chọn duy lý của nhà xã hội học George Homans ........ 26 1.3. Tổng quan địa bàn nghiên cứu .......................................................................27 1.3.1. Trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn ........................................ 27 1.3.2. Trường Đại học Khoa học Tự nhiên. ....................................................... 28 CHƢƠNG 2: CÁC GIÁ TRỊ ĐỊNH HƢỚNG CỦA SINH VIÊN HIỆN NAY .32 2.1. Định hƣớng giá trị của sinh viên trong hoạt động học tập. .........................32 2.1.1. Mục đích của việc học tập ......................................................................... 32 2.1.2. Thái độ của sinh viên với hoạt động học tập ............................................ 36 2.2 . Định hƣớng giá trị trong công việc, nghề nghiệp .........................................43 2.2.1. Định hướng trong việc lựa chọn nghề nghiệp ........................................ 43 2.2.2. Những yếu tố quyết định thành công trong công việc, nghề nghiệp ...... 47 2.3. Định hƣớng giá trị của sinh viên trong tình bạn, tình yêu, hôn nhân gia đình ...........................................................................................................................48 2.3.1. Quan niệm của sinh viên về tình bạn ...................................................... 48 2.3.2. Quan niệm của sinh viên về tình yêu. ....................................................... 50 2.3.3. Định hướng của sinh viên về các giá trị, phẩm chất trong gia đình ....... 54 2.4. Định hƣớng giá trị của sinh viên trong đạo đức, cách ứng xử với gia đình, cộng đồng .................................................................................................................57 2.4.1. Định hướng giá trị cuộc sống của sinh viên. ........................................... 57 2.4.2. Thái độ đối với cộng đồng, cuộc sống xung quanh mình ........................ 61 CHƢƠNG 3: CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN ĐỊNH HƢỚNG GIÁ TRỊ CỦA SINH VIÊN HIỆN NAY VÀ PHƢƠNG HƢỚNG ĐIỀU CHỈNH........... 68 3.1. Các nhân tố ảnh hƣởng đến định hƣớng giá trị của sinh viên hiện nay .....68 3.1.1. Những yếu tố chủ quan xuất phát từ chính bản thân sinh viên ............. 68 3.1.2. Những yếu tố khách quan từ ngoài xã hội tác động đến sinh viên......... 70 3.2. Phƣơng hƣớng điều chỉnh và định hƣớng giá trị cho sinh viên...................74 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ .........................................................................81 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...............................................................84 2 Danh mục từ viết tắt: ĐHGT Định hướng giá trị ĐH KHTN Đại học Khoa học tự nhiên ĐH KHXH&NV Đại học Khoa học xã hội và nhân văn ĐHQGHN Đại học Quốc gia Hà Nội TPHCM Thành phố Hồ Chí Minh Danh mục bảng: Bảng 2. 1: Mục đích học đại học của sinh viên ........................................................ 32 Bảng 2. 2: Tương quan giữa nam và nữ trong mục đích vào đại học ....................... 33 Bảng 2. 3: Người có tác động chính trong việc lựa chọn ngành học của sinh viên .. 36 Bảng 2. 4: Tương quan giữa người quyết định ngành học và các nhóm sinh viên ... 37 Bảng 2. 5: Yếu tố quan trọng nhất trong việc lựa chọn nghề nghiệp sau khi ra trường ........................................................................................................................ 45 Bảng 2. 6: Những phẩm chất quan trọng trong công việc ........................................ 47 Bảng 2. 7: Quan niệm của sinh viên về người bạn tốt .............................................. 48 Bảng 2. 8: Những phẩm chất quan trọng trong tình bạn ........................................... 50 Bảng 2. 9: Những phẩm chất quan trọng trong tình yêu ........................................... 51 Bảng 2. 10: Những tiêu chuẩn quan trọng với người bạn đời trong tương lai .......... 54 Bảng 2. 11: Các phẩm chất quan trọng trong gia đình .............................................. 56 Bảng 2. 12: Những yếu tố quan trọng nhất với cuộc sống ........................................ 58 Bảng 2. 13: Các phẩm chất quan trọng với mỗi cá nhân trong xã hội hiện đại ........ 60 Bảng 3. 1: Hoạt động học tập của học sinh, sinh viên hiện nay ............................... 69 3 Danh mục biể đồ: Biểu đồ 2. 1: Tương quan giữa nam và nữ về mục đích vào đại học ...................... 34 Biểu đồ 2. 2: Tương quan giữa người quyết định ngành học và các nhóm sinh viên38 Biểu đồ 2. 3: Mức độ hài lòng của sinh viên với ngành mình đang theo học......... 39 Biểu đồ 2. 4: Những hoạt động xã hội mà sinh viên tham gia trong quá trình học tập . 40 Biểu đồ 2. 5. Khu vực làm việc sau khi ra trường mà các sinh viên mong muốn .... 43 Biểu đồ 2. 6: Yếu tố quan trọng nhất trong việc lựa chọn nghề nghiệp sau khi ra trường ........................................................................................................................ 46 Biểu đồ 2. 7: Mục đích phấn đấu trong cuộc sống của các bạn sinh viên ................ 57 Biểu đồ 2. 8: Hành động của sinh viên khi gặp người bị nạn trên đường ................ 61 Biểu đồ 2. 9: Thái độ của sinh viên khi làm sai ........................................................ 63 Biểu đồ 2. 10: Hành động của sinh viên sau khi bị phát hiện gian lận trong thi cử . 64 Biểu đồ 2. 11: Hành động khi gặp khó khăn trong cuộc sống .................................. 66 4 ĐỊNH HƢỚNG GIÁ TRỊ CỦA SINH VIÊN HIỆN NAY PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Đất nước ta đang trong tiến trình đổi mới mạnh mẽ và đẩy mạnh hội nhập kinh tế quốc tế với nền kinh tế thị trường đang từng bước được xác lập. Trong quá trình đổi mới đất nước, Đảng và Nhân dân ta đã thu được những thành tựu vô cùng to lớn và toàn diện. Những thành tựu ấy đã và đang tác động mạnh mẽ đến các lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội như kinh tế, chính trị, văn hoá, đạo đức, lối sống của con người Việt Nam. Trước những thay đổi mạnh mẽ về cuộc sống, các giá trị đạo đức của con người cũng bị ảnh hưởng theo cả hai chiều hướng tích cực và tiêu cực. Điều này tác động trực tiếp tới quá trình định hướng và hoàn thiện nhân cách của mỗi người. Từ khi đất nước ta chuyển sang nền kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế, việc giữ gìn và phát huy các giá trị truyền thống dân tộc cũng như việc xây dựng hệ giá trị trong lối sống mới đã và đang đặt ra nhiều vấn đề cần phải được giải quyết. Thực tế cho thấy, trong đời sống xã hội đã có những biểu hiện xem nhẹ những giá trị văn hoá truyền thống của dân tộc, chạy theo thị hiếu không lành mạnh. Cuộc đấu tranh giữa cái tiến bộ và cái lạc hậu, giữa lối sống lành mạnh trung thực, có lý tưởng với lối sống ích kỷ, thực dụng đang diễn ra hàng ngày. Bên cạnh những giá trị mới được hình thành trong quá trình hội nhập, những yếu tố tiêu cực cũng đang xâm nhập vào đạo đức, lối sống của nhiều tầng lớp nhân dân, đặc biệt là thanh niên sinh viên. Sinh ra và lớn lên trong môi trường thông tin đa chiều và xu thế hội nhập quốc tế, sinh viên Việt Nam hiện nay là lớp người chịu nhiều ảnh hưởng tích cực cũng như tiêu cực từ những biến đổi của đất nước và thế giới. Thanh niên sinh viên đang ở độ tuổi phát triển và hoàn thiện mạnh mẽ về nhân cách và lối sống. Nét nổi bật trong đời sống tâm lý của thanh niên sinh viên là những ước mơ, hoài bão và những dự định trong tương lai về công việc và những thành công trong cuộc sống. Đặc trưng trong hoạt động của sinh viên là sự năng động, sáng tạo, tìm tòi khám 5 phá và đặc biệt nhạy cảm với những yếu tố mới nảy sinh trong xã hội. Những yếu tố mới nảy sinh trong xã hội kể cả tích cực và tiêu cựu đều có tác động ảnh hưởng mạnh mẽ đến đời sống của sinh viên. Đại bộ phận sinh viên Việt Nam phát huy được những ưu điểm và truyền thống tốt đẹp của các thế hệ sinh viên đi trước, thi đua học tập, rèn luyện, tiếp thu tiến bộ Khoa học, công nghệ, chủ động tiếp thu những nét đẹp của sinh viên thế giới, tạo nên lớp sinh viên những năm đầu thế kỉ XXI mang tính cách truyền thống và hiện đại. Bên cạnh những mặt tích cực, sinh viên cũng đang chịu sự tác động tiêu cực từ mặt trái của nền kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế. Một bộ phận sinh viên chạy theo lối sống thực dụng, có biểu hiện xa rời các giá trị truyền thống, dễ bị dao động về mặt định hướng giá trị và lối sống. Chính vì vậy, Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ X đã đề ra nhiệm vụ “Xây dựng và hoàn thiện giá trị, nhân cách của con người Việt Nam, bảo vệ và phát huy bản sắc văn hoá dân tộc trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá, hội nhập kinh tế quốc tế. Bồi dưỡng các giá trị văn hoá trong thanh niên, học sinh, sinh viên, đặc biệt là lý tưởng sống, năng lực trí tuệ, đạo đức cao đẹp và bản lĩnh văn hoá con người Việt Nam” Việc phát huy tính tích cực và điều chỉnh những hành vi lệch lạc trong đời sống của sinh viên có tác dụng vô cùng to lớn trong việc phát triển và sử dụng nguồn nhân lực quý giá này. Để tạo ra bước chuyển biến mạnh mẽ trong việc xây dựng và định hướng đúng đắn hệ giá trị cho sinh viên, chúng ta cần có các cuộc nghiên cứu Khoa học để phân tích một cách khách quan sự biến đổi định hướng giá trị của sinh viên trong điều kiện nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay, từ đó xác định những vấn đề chủ yếu nhất cần giải quyết. Đó là lí do để chúng tôi lựa chọn đề tài: “Định hướng giá trị của sinh viên hiện nay” làm đề tài nghiên cứu của mình. 2. Tổng quan vấn đề nghiên cứu Khi thực hiện đề tài nghiên cứu này, chúng tôi có rất nhiều thuận lợi trong việc tìm nguồn tham khảo, bởi liên quan đến vấn đề nghiên cứu, các học giả đi trước đã có nhiều đề tài, công trình nghiên cứu Khoa học nghiên cứu về đạo đức, lối sống, 6 cách ứng xử, định hướng nghề nghiệp của thanh niên sinh viên. Có thể kể đến một vài công trình tiêu biểu sau đây: Nghiên cứu về thực trạng đạo đức, lối sống của thanh niên hiện nay có các công trình nghiên cứu của các tác giả như: Cao Văn Định 2000: “Xây dựng lối sống cho thanh niên đô thị hiện nay”; Phạm Hồng Tung 2007: “Nghiên cứu về thanh niên và lối sống của thanh niên Việt Nam trong quá trình đổi mới và hội nhập quốc tế”; Sách: “Tổng quan tình hình sinh viên và công tác Hội và phong tràoo sinh viên nhiệm kỳ VII 2003 – 2008 của Trung ương Hội sinh viên Việt Nam 2008”; Trần Sĩ Phán 1999: “Giáo dục đạo đức đối với sự hình thành và phát triển nhân cách sinh viên Việt Nam trong giai đoạn hiện nay”; Doãn Thị Chín 2004: “Vấn đề giáo dục đạo đức truyền thống cho sinh viên Việt Nam hiện nay”; Trương Văn Phước 2003: “Đạo đức sinh viên trong quá trình chuyển sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam – thực trạng, vấn đề và giải pháp”; Phạm Hồng Tung 2010: “Thực trạng và xu hướng biến đổi lối sống của thanh niên”; Đỗ Ngọc Hà 2000: “Định hướng giá trị của thanh niên Việt Nam”. Trong các công trình khoa học trên, các tác giả đã phân tích, đánh giá thực trạng biểu hiện của đạo đức, lối sống của thanh niên. Những biểu hiện đó được xem xét, phân tích qua định hướng giá trị sống của họ, qua việc tham gia các phong trào hoạt động của đoàn thanh niên, Hội sinh viên, qua thái độ của thanh niên sinh viên đối với vấn đề phấn đấu để được đứng trong hàng ngũ Đảng; hoạt động lao động nghề nghiệp, các hoạt động học tập ở nhà trường và học tập bổ sung kiến thức; trong các sinh hoạt văn hóa, văn nghệ, vui chơi giải trí, các mối quan hệ tình bạn, tình yêu đôi lứa… Khi phân tích các biểu hiện, các nhà Khoa học đã chỉ ra những mặt tích cực, những điểm còn hạn chế của đạo đức, lối sống và so sánh diễn biến của chúng ở các mốc thời gian khác nhau. Các tác giả thuộc nhóm nghiên cứu này cũng đã phân tích bối cảnh kinh tế xã hội tác động đến đạo đức, lối sống của thanh niên. Theo các nhà nghiên cứu này, xu hướng phát triển kinh tế xã hội của đất nước ta vừa là động lực, vừa là đòi hỏi của sự phát triển của Khoa học công nghệ, văn hóa – giáo dục… là cơ hội thuận lợi 7 cho sự phát triển của sinh viên. Tuy nhiên, trong bối cảnh đó, thanh niên sinh viên cũng chịu những khó khăn, thách thức không nhỏ. Các thách thức, khó khăn đó là: Thứ nhất, sự bùng nổ dân số làm giảm bình quân nguồn lực, làm tăng sự cạnh tranh trong giáo dục, đào tạo là nguyên nhân của hiện tượng tiêu cực trong học tập của học sinh, sinh viên; Thứ hai, sự phát triển của Khoa học công nghệ kéo theo những tác động tiêu cực của internet và các phương tiện thông tin hiện đại. Thứ ba, kinh tế thị trường dẫn đến nguy cơ thất nghiệp cao, phân hóa giàu, nghèo rõ rệt hơn sẽ dẫn đến sự phân biệt đối xử trong quan hệ ngườingười trong xã hội. Thứ tư, việc thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa làm thay đổi nhịp sống, phong cách sống của cá nhân, con người bị cuốn hút vào công việc, vào các hoạt động xã hội. Điều đó có ảnh hưởng đáng kể đến các mối quan hệ gia đình, làm giảm sự quan tâm của bố mẹ đối với việc chăm sóc, giáo dục con cái điều đó làm ảnh hưởng đến lối sống của một số sinh viên. Đặc biệt, có các công trình khoa học nghiên cứu trực tiếp về định hướng giá trị của thanh niên sinh viên. Một trong số đó cần kể đến nghiên cứu “Tìm hiểu định hướng giá trị của thanh niên Việt Nam trong điều kiện kinh tế thị trường” do Nguyễn Đình Đức, Thái Duy Tuyên làm chủ nhiệm đề tài Chương trình công nghệ cấp Nhà nước KX.07 – 10, Hà Nội, 1994. Trong nghiên cứu này, các tác giả đã chỉ ra rằng có sự biến chuyển mạnh mẽ về định hướng giá trị trong xã hội, đặc biệt trong đối tượng thanh niên trong giai đoạn xã hội chuyển đổi từ nền kinh tế tập trung, bao cấp sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Qua nghiên cứu, nhóm tác giả cũng nhận định và đề cập những luận điểm nói về sự khác biệt rõ rệt giữa xã hội ở nền kinh tế bao cấp với xã hội trong điều kiện kinh tế thị trường, đó là vấn đề việc làm và nghề nghiệp đang nổi lên như một trong những mối quan tâm hàng đầu của lớp trẻ. Việc học tập, phát triển tài năng cũng là một giá trị được xếp ở thứ bậc cao: thanh niên lo học vi tính, ngoại ngữ, học nhiều nghề... đó là điều không có trong thời kỳ bao cấp. Ngoài ra tác giả cũng đã đưa ra một số dự báo về biến đổi định hướng giá trị trong tương lai, từ đó tác giả xây dựng và đưa ra những chuẩn mực trong định hướng giá trị cho tầng lớp thanh niên Việt Nam cần có: “Có niềm tin 8 vững chắc và quyết tâm cao trong việc thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước; Có bản chất nhân văn, nhân đạo, nhân ái trong quan hệ giữa người với người; Có năng lực Khoa học; Có trình độ công nghệ cao; Có thể lực cường tráng; Có ý thức của người công dân; Có cá tính và bản sắc riêng”. Ngoài ra, chúng ta cần kể tới công trình nghiên cứu về: “Định hướng giá trị cho sinh viên trong giai đoạn hiện nay” của Ban Thanh niên trường học, NXB Thanh niên, 2007. Cuốn sách đã phát hiện những biểu hiện và xu hướng biến đổi định hướng giá trị của sinh viên trên ba nội dung: Một là, định hướng giá trị về nhận thức mục đích cuộc sống; Hai là, định hướng giá trị trong hoạt đông học tập, nghiên cứu Khoa học; Ba là, định hướng giá trị về mối quan hệ giữa con người và con người. Đề tài cũng đề cập và phân tích vai trò quan trọng của Đoàn Thanh niên và các tổ chức đoàn thể sinh viên trong việc xây dựng phương hướng, hệ chuẩn mực giá trị nhằm phát huy sức mạnh về tri thức của giới trẻ, đặc biệt là sinh viên vốn là nguồn lực, là tương lai của đất nước. Bên cạnh đó, luận án tiến sĩ của Phạm Tất Thắng, Viện Xã hội học nghiên cứu về “Định hướng giá trị sinh viên” năm 2009 mang lại nhiều ý nghĩa lý luận và thực tiễn. Nghiên cứu cũng phản ánh thực trạng định hướng giá trị của sinh viên của 11 đơn vị đào tạo trên địa bàn thành phố Hà Nội trong các khía cạnh của cuộc sống như: Định hướng giá trị của sinh viên về tình yêu, tình bạn hay định hướng trong lựa chọn bạn đời. Tác giả nghiên cứu đánh giá định hướng giá trị như một hệ thống giá trị điều chỉnh hành vi của sinh viên trong mọi mặt của đời sống. Tác giả Vũ Thị Phương Lê nghiên cứu định hướng giá trị của sinh viên ngành sư phạm trong luận văn “Định hướng giá trị của sinh viên sư phạm trong các trường đại học vùng Trung Bộ hiện nay”. Qua nghiên cứu, tác giả trình bày thực trạng , quan điểm cơ bản và giải pháp chủ yếu nhằm tích cực hóa định hướng giá trị của sinh viên sư phạm trong các trường đại học vùng Trung Bộ hiện nay. Tác giả Vũ Hào Quang nghiên cứu “Định hướng giá trị của sinh viên con em cán bộ Khoa học”. Tác phẩm thực sự đã phản ánh rất rõ nét và toàn diện những quy luật tiềm ẩn trong thế giới tinh thần của sinh viên, đó là quá trình xác định định 9 hướng giá trị của sinh viên, cụ thể là những sinh viên là con em cán bộ Khoa học. Đây là một trong những công trình nghiên cứu khoa học chuyên sâu đầu tiên ở Việt Nam về định hướng giá trị, tác giả đã nhấn mạnh đến hàng loạt khía cạnh trong định hướng giá trị của sinh viên nói chung và sinh viên là con em cán bộ khoa học nói riêng. Trong nghiên cứu này, tác giả Vũ Hào Quang nhấn mạnh đến một loạt các giá trị thiết thực đối với đời sống sinh viên, cụ thể là định hướng của sinh viên trong mối quan hệ giá đình, dòng họ, bạn bè; Định hướng giá trị của sinh viên trong việc lựa chọn bạn đời, trong hôn nhân; Định hướng giá trị của sinh viên trong nghề nghiệp, việc làm... Bên cạnh đó, tác giả đưa ra sự so sánh tương quan trong định hướng giá trị của sinh viên nói chung với sinh viên là con em cán bộ khoa học nói riêng. Trong khi phân tích, tác giả đưa ra những so sánh và phát hiện thú vị về sự khác biệt trong định hướng giá trị của sinh viên về lựa chọn bạn đời như: “Nếu như có 82,2% sinh viên lựa chọn người bạn đời của mình là có sức khỏe tốt thì có tới 81,8 % sinh viên lựa chọn bạn đời của mình phải có nghề nghiệp. Chúng ta thấy có sự khác biệt rất xa giữa những sinh viên của thời kỳ “nền kinh tế thị trường” với sinh viên thời bao cấp. Trong thời kỳ bao cấp, anh chị sinh viên sau thời kỳ tốt nghiệp gần như chắc chắn tìm được việc làm theo sự phân công của tổ chức”. Lĩnh vực định hướng giá trị về hôn nhân và gia đình cũng thu hút được nhiều nhà nghiên cứu. Mai Kim Châu, 1983 cho rằng những định hướng giá trị hôn nhân gia đình của thanh niên phản ánh cuộc sống thực tế, phản ánh sâu sắc mối quan hệ xã hội, thể hiện sự ảnh hưởng của một nền giáo dục về học vấn, đạo đức và văn hóa lên quan niệm, suy nghĩ và hành động của thanh niên. Tác giả nhấn mạnh những phẩm chất quan trọng của người bạn đời là có nghề nghiệp vững chắc, cư xử có văn hóa và có trách nhiệm trong cuộc sống trong gia đình ngoài xã hội. Tác giả kết luận rằng cốt lõi để có gia đình hạnh phúc là tình yêu, tình yêu được nẩy nở và duy trì thông qua lao động, cống hiến và qua hoạt động nghề nghiệp phù hợp với lợi ích chung của xã hội. Bên cạnh đó, Nguyễn Văn Lượt và Nguyễn Đỗ Hồng Nhung, 2010 trong đề tài định hướng giá trị trong việc lựa chọn bạn đời của sinh viên cho 10 rằng sinh viên có định hướng đúng đắn về những tiêu chuẩn cụ thể của người bạn đời tương lai như có trình độ học vấn, nghề nghiệp và những phẩm chất như chung thủy, chân thành. Tác giả cũng nhận định rằng sinh viên có cái nhìn “thoáng hơn” đối với tiêu chuẩn trinh tiết của người bạn đời. Nhìn lại các công trình nghiên cứu về giá trị và định hướng giá trị đã đóng góp tích cực, phong phú cho sự phát triển lý thuyết và góp phần to lớn giải quyết các vấn đề thực tiễn của cuộc sống và xã hội. Hầu hết các nghiên cứu đều chỉ ra sự quan trọng của hệ giá trị và tính cấp thiết của định hướng giá trị. Việc nghiên cứu đã tiến đến hoàn thiện hơn về lý luận, phương pháp cũng như nhận diện những đặc trưng về hệ thống giá trị của con người Việt Nam cùng như xu hướng vận động của nó theo từng giai đoạn. Tuy nhiên, mỗi một nghiên cứu đều được xuất phát từ một góc độ khác nhau, mục đích nghiên cứu khác nhau và trong giai đoạn khác nhau nên chắc chắc sẽ có nhiều vấn đề chưa được đề cập một cách kịp thời. Chính vì vậy, nghiên cứu “ Định hướng giá trị của sinh viên hiện nay” được thực hiện nhằm làm sáng tỏ những thay đổi về định hướng giá trị của sinh viên trong giai đoạn hiện nay. Định hướng giá trị ĐHGT có vai quan trọng trong sự nghiệp giáo dục và đào tạo con người Nguyễn Quan Uẩn et al, 1995; Vũ Thị Phương Lê, 2011. Chính vì thế, giá trị và ĐHGT là vấn đề luôn thu hút sự quan tâm của nhiều nước trên thế giới. Bùi Thế Cường, 1983. Từ năm 1983, Viện nghiên cứu thế giới của Nhật Bản đã chỉ đạo nghiên cứu định hướng giá trị của thanh niên và tiến hành lấy mẫu thanh niên ở lứa tuổi 1824 của 11 nước trên thế giới. Tương tự, Viện khảo sát xã hội Châu Âu EVS có cuộc điều tra thanh niên lứa tuổi từ 1525 ở 10 nước Châu Âu. Cả hai cuộc điều tra đều đề cập đến vấn đề giá trị và định hướng giá trị của thanh niên nhằm chuẩn bị cho họ sẵn sàng bước vào cuộc sống Cao Xuân Thạo, 2008. Wang Lu, Xie Weihe 1996, Daisaku Ikeda and Bryyan 1984 trích trong Cao Xuân Thạo 2008 thừa nhận rằng lứa tuổi thanh niên là giai đoạn tích cực hình thành ĐHGT, điều đó ảnh hưởng đến sự hình thành nhân cách cá nhân nói chung. Theo tác giả, ĐHGT của thanh niên chịu ảnh hưởng chủ yếu từ những nhân tố khách quan, đặc biệt từ sự phát triển xã hội và quá trình giáo dục. 11 3. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài 3.1. Ý nghĩa lý luận Nghiên cứu này được tiến hành thông qua việc vận dụng một số khái niệm, lý thuyết như lý thuyết hành động xã hội, lý thuyết xã hội hóa nhằm tìm hiểu định hướng giá trị của sinh viên hiện nay, cụ thể là sự biến đổi định hướng giá trị của sinh viên qua thời gian học tập ở môi trường Đại học. Qua đó làm sáng tỏ hệ thống các khái niệm, lý thuyết xã hội học trong điều kiện kinh tế, xã hội ở Việt Nam hiện nay. 3.2. Ý nghĩa thực tiễn Nghiên cứu được thực hiện nhằm góp phần phản ánh và tìm ra những biểu hiện, những nét đặc trưng trong định hướng giá trị của sinh viên, xác định được sự biến đổi định hướng giá trị của sinh viên hiện nay. Nghiên cứu thực hiện, một mặt tìm ra những điểm mới tích cực, mặt khác phát hiện những tồn tại chưa hợp lý trong việc định hướng giá trị của sinh viên, nhằm làm cơ sở cho các cấp, các ngành và các tổ chức đoàn thể xã hội có những giải pháp đồng bộ góp phần giáo dục, định hướng giá trị, đáp ứng yêu cầu xây dựng con người mới phù hợp với giai đoạn mới của đất nước đang trong giai đoạn đổi mới toàn diện ngày nay. Việc xác định được định hướng giá trị của sinh viên cũng giúp các nhà quản lý giáo dục có những động thái, chính sách phù hợp nhằm điều chỉnh, bổ sung nội dung và phương pháp dạy học, giáo dục sinh viên đồng thời dự báo những xu hướng phát triển của tầng lớp sinh viên Việt Nam vốn là tương lai của đất nước. Kết quả nghiên cứu của đề tài có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo cho các bài giảng, nghiên cứu về chủ đề định hướng giá trị và sự biến đổi định hướng giá trị ở các cơ sở đào tạo và nghiên cứu. 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Mục đích nghiên cứu Tìm hiểu định hướng giá trị của sinh viên giai đoạn hiện nay, trong đó đi sâu vào việc xác định định hướng của sinh viên về nghề nghiệp, trong tình yêu, hôn nhân và gia đình cũng như định hướng trong ứng xử, đạo đức và nhân cách. Qua đó 12 nhằm phát hiện những chuyển biến tích cực trong nhận thức về giá trị của sinh viên trên mọi mặt của cuộc sống. Bên cạnh đó nghiên cứu cũng phát hiện những mặt còn tồn tại, những hạn chế trong quá trình định hướng giá trị của sinh viên, trên cơ sở đó đề xuất một số khuyến nghị đến các ban, ngành chức năng nhằm tác động, giáo dục định hướng giá trị cho sinh viên theo yêu cầu phát triển kinh tế xã hội đất nước. 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu như trên, người nghiên cứu đề ra những nhiệm vụ phải thực hiện như sau: Nghiên cứu nhằm xác định định hướng của sinh viên trong giai đoạn hiện nay do đó cần thiết kế nghiên cứu sao cho phù hợp, câu hỏi dễ hiểu và có tính rõ ràng, mạch lạc. Khái quát những vấn đề lý luận liên quan đến đề tài: Giá trị, định hướng giá trị của sinh viên. Tìm hiểu thực trạng định hướng giá trị của sinh viên ở hai trường đại học: Đại học Khoa học xã hội và nhân văn; Đại học Khoa học Tự nhiên. Xác định cụ thể các nhân tố ảnh hưởng đến việc định hướng giá trị của sinh viên. Đánh giá của sinh viên về định hướng về tình yêu, hôn nhân, và bạn bè của sinh viên. Đề xuất một số khuyến nghị nhằm thúc đẩy những biến đổi tích cực và hạn chế những nhân tố tiêu cực trong nhận thức, định hướng giá trị của sinh viên hiện nay. 5. Đối tƣợng, khách thể, phạm vi nghiên cứu 5.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là: Định hướng giá trị của sinh viên hiện nay. 5.2. Khách thể nghiên cứu Sinh viên đang học tập tại hai trường Đại học năm học 2013 – 2014: Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn; Trường Đại học Khoa học Tự nhiên. 5.3. Phạm vi nghiên cứu 13 Phạm vi không gian: Nghiên cứu được tiến hành tại 02 trường Đại học thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội là trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn và trường Đại học Khoa học Tự nhiên. Phạm vi thời gian: Từ tháng 01/ 2014 – 06/2014 Phạm vi nội dung nghiên cứu: Mảng nghiên cứu về định hướng giá trị là một mảng nghiên cứu rộng, nhiều góc độ có thể tiếp cận và nghiên cứu. Trong phạm vi của luận văn này chỉ nhằm tập trung nghiên cứu biến đổi định hướng giá trị của sinh viên trên những biểu hiện cơ bản sau: Một là, định hướng giá trị của sinh viên về hoạt động học tập, hoạt động nghề nghiệp. Hai là, định hướng giá trị của sinh viên về tình bạn, tình yêu và hôn nhân, gia đình. Ba là, định hướng giá trị về ứng xử, đạo đức, lối sống và nhân cách của sinh viên. 6. Phƣơng pháp thu thập thông tin 6.1. Phân tích tài liệu Phương pháp phân tích tài liệu được sử dụng để tìm hiểu khái quát những vấn đề liên quan đến nội dung nghiên cứu của đề tài thông qua các nghiên cứu về định hướng giá trị của thanh niên, sinh viên... Đồng thời, qua đó có được sự so sánh, đối chiếu làm phong phú nội dung đang tiến hành tìm hiểu cũng như chỉ ra được những điểm mới, hướng đi độc đáo trong nghiên cứu này. 6.2. Phỏng vấn sâu Phỏng vấn sâu được sử dụng để lấy thông tin từ khách thể nghiên cứu là các bạn sinh viên tại hai trường Đại học. Đối với đề tài này, chúng tôi sử dụng phương pháp phỏng vấn sâu trực tiếp và vẫn đảm bảo tính khuyết danh. Qua phỏng vấn sâu, chúng tôi cũng có khả năng khẳng định hoặc đánh giá về thông tin, thông qua việc quan sát thái độ và cách trả lời của từng người trả lời. Ở đề tài này, chúng tôi đã tiến hành 20 phỏng vấn sâu, mỗi trường 10 phỏng vấn sâu. 14 6.3. Phương pháp thu tập thông tin bằng bảng hỏi Nghiên cứu sử dụng bảng hỏi được cấu trúc hóa với những câu hỏi đóng nhằm tìm hiểu định hướng giá trị của sinh viên hiện nay, những biến đổi định hướng giá trị cũng như những nhân tố tác động đến quá trình biến đổi đó. Bảng hỏi bao gồm các câu hỏi nhằm xác định nhận thức, thái độ sống cũng như sự lựa chọn các giá trị trong xã hội hiện nay. Cụ thể, bảng hỏi xác định biểu hiện định hướng giá trị của thanh niên sinh viên trong hoạt động học tập, nghiên cứu Khoa học; trong quan hệ giao tiếp và ứng xử và trong đạo đức, nhân cách. Bao gồm một số câu hỏi về quan niệm, sự lựa chọn và mong ước của sinh viên về tình bạn, tình yêu, gia đình. Cơ cấu mẫu: Dựa vào công thức tính cỡ mẫu cho xác định/ước lượng một tỷ lệ cỡ quần thể không xác định Với mức ý nghĩa là 95% và sai số là 0,05 nnghiên cứu được thực hiện dựa trên số mẫu phát ra là 400 mẫu, thu về 400 mẫu, không có mẫu nào bị loại bỏ. Số phiếu hỏi chia đều cho mỗi trường. Cụ thể: * Trường ĐH KHTN: 200 phiếu * Trường ĐH KHXH&NV: 200 phiếu 7. Câu hỏi nghiên cứu Thực trạng định hướng giá trị của sinh viên hiện nay như thế nào? Sự khác biệt trong định hướng giá trị giữa sinh viên ngành xã hội khác với sinh viên ngành tự nhiên ra sao? Những nhân tố ảnh hưởng đến quá trình định hướng giá trị của sinh viên hiện nay? 8. Giả thuyết nghiên cứu Hiện nay, sinh viên đang gặp nhiều khó khăn trong lựa chọn các giá trị cũng như mục tiêu trong cuộc sống. Nhìn chung không có sự khác biệt lớn trong định hướng giá trị giữa sinh viên ngành xã hội và sinh viên ngành tự nhiên. Quá trình 15 định hướng và hình thành hệ giá trị của sinh viên chịu ảnh hưởng của nhiều yếu tố khách quan từ xã hội cũng như các yếu tố chủ quan từ chính sinh viên. 9. Khung phân tích Điều kiện kinh tế Văn hóa – Xã hội Sinh viên Gia đình Giới Năm học Trƣờng học Nơi sinh sống Định hƣớng giá trị của sinh viên Định hƣớng về công việc, nghề nghiệp Định hƣớng trong tình yêu, hôn nhân, gia đình Định hƣớng trong ứng xử, đạo đức, nhân cách 16 Khung phân tích thể hiện sơ đồ tương quan tác động như sau: Trung tâm khung phân tích chính là thực trạng quá trình định hướng giá trị của sinh viên hiện nay. Nhóm biến số độc lập giải thích nguyên nhân đưa đến thực trạng định hướng giá trị đó bao gồm các nhân tố chủ quan từ phía sinh viên và khách quan từ bên ngoài xã hội tác động đến quá trình định hướng của họ. Nhóm biến số can thiệp bao gồm các điều kiện kinh tế xã hội, hệ thống các giá trị chuẩn mực . Biến độc lập: - Đặc điểm cá nhân như: Tuổi, giới tính, học lực, nguồn gốc xuất thân. - Các mối quan hệ xã hội, cách ứng xử, giao tiếp trong xã hội. - Môi trường học tập, lao động, nghiên cứu Khoa học. - Sự phát triển Khoa học công nghệ, thông tin, phương tiện liên lạc. - Quá trình xã hội hóa cá nhân của mỗi sinh viên Biến phụ thuộc: Định hướng giá trị của mỗi sinh viên. Cụ thể: - Định hướng về công việc, nghề nghiệp - Định hướng các giá trị về tình yêu, hôn nhân, gia đình - Định hướng trong ứng xử, đạo đức, nhân cách, lối sống. Biến can thiệp: - Điều kiện kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội, những tác động trong quá trình công nghiệp hóa và hội nhập quốc tế. - Hệ thống các giá trị, chuẩn mực chung của xã hội. 17 NỘI DUNG CHÍNH CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Một số khái niệm liên quan đến đề tài 1.1.1. Khái niệm Giá trị Khái niệm giá trị được đề cập và nghiên cứu trong nhiều lĩnh vực Khoa học như triết học, kinh tế học, xã hội học, tâm lý học, đạo đức học và thẩm mỹ học. Trong tiếng Anh hai thuật ngữ "value" và "worth" đều có nghĩa là "giá trị". Tuy nhiên, nội hàm của hai thuật ngữ này có sự khác nhau : "value" có nghĩa là giá trị, giá cả, còn "worth" vừa có nghĩa như "value" còn thêm nghĩa là phẩm giá, phẩm chất. Trong các tài liệu Khoa học xã hội hiện nay thường dùng thuật ngữ "value" bao hàm nghĩa cả hai thuật ngữ trên. Trong xã hội học, khái niệm giá trị bao gồm các hiện tượng của một xã hội cụ thể, trong một giai đoạn cụ thể. Khoa học xã hội không nhằm giải thích các giá trị chung mà xác định nội dung, sự phân bố nguyên nhân và điều kiện kinh tế xã hội cụ thể hình thành nên hệ thống giá trị nhất định của xã hội, sau đó xếp thứ bậc các giá trị và diễn tả chúng bằng thang đo. Nhà xã hội học Mỹ J.H.Fichter cho rằng “Tất cả cái gì có lợi, đáng ham chuộng, đáng kính phục đối với cá nhân hoặc xã hội đều có một giá trị” [7,tr.53]. Nhà xã hội học Bungari Hajnaik Albert định nghĩa “Giá trị là cái làm cho người ta chú ý đến việc phải phân biệt những vấn đề sống còn với nhứng vấn đề ít quan trọng hơn, trên bình diện những sự vật và sự kiện, những khả năng và thực tế của cuộc sống”[12,tr.70]. Trong đề tài “Nghiên cứu con người và nguồn nhân lực đi vào công nghiệp hóa, hiện đại hóa”, tác giả Phạm Minh Hạc cho rằng giá trị được hiểu là: + Giá trị là sản phẩm vật chất và tinh thần của con người, nhóm người, cộng đồng, dân tộc và loài người làm ra; + Giá trị là phẩm giá, phẩm chất của con người, nhóm người, cộng đồng, dân tộc, và loài người; 18