Tài liệu Hành động đi xem bói của người dân nội thành hải phòng hiện nay (nghiên cứu trường hợp tại một địa điểm xem bói ở quận lê chân, thành phố hải phòng)

MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................................7 1. Lý do chọn đề tài................................................................................................7 2. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài ............................................................8 2.1. Ý nghĩa lý luận ..............................................................................................8 2.2. Ý nghĩa thực tiễn...........................................................................................9 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu .......................................................................9 3.1. Mục đích nghiên cứu ....................................................................................9 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu ....................................................................................9 4. Đối tƣợng, khách thể, phạm vi nghiên cứu ...................................................10 4.1. Đối tượng nghiên cứu .................................................................................10 4.2. Khách thể nghiên cứu .................................................................................10 4.3. Khách thể khảo sát ......................................................................................10 4.4. Phạm vi nghiên cứu ....................................................................................10 5. Giả thuyết nghiên cứu .....................................................................................11 6. Phƣơng pháp nghiên cứu ................................................................................12 6.1 Phương pháp quan sát tham dự ....................................................................12 6.2 Phương pháp phỏng vấn sâu ........................................................................12 6.3 Phương pháp phỏng vấn bằng bảng hỏi.......................................................13 6.4 Phương pháp trưng cầu ý kiến .....................................................................13 6.5 Phương pháp phỏng vấn bán cấu trúc ..........................................................14 6.6 Phương pháp phân tích nội dung .................................................................15 7. Khung lý thuyết ...............................................................................................15 PHẦN NỘI DUNG ..................................................................................................16 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI .....................16 1.1 Cơ sở phƣơng pháp luận ..............................................................................16 1.2 Các lý thuyết sử dụng trong nghiên cứu .....................................................16 1.2.1 Lý thuyết chức năng .................................................................................16 2 1.2.2 Lý thuyết hành động xã hội ......................................................................17 1.2.3 Lý thuyết trao đổi xã hội ...........................................................................18 1.3 Khái niệm công cụ .........................................................................................19 1.3.1 Tín ngưỡng................................................................................................19 1.3.2 Tôn giáo ....................................................................................................20 1.3.3 Mê tín ........................................................................................................21 1.3.4 Hoạt động bói toán....................................................................................21 1.3.5 Thầy bói ....................................................................................................21 1.3.6 Nội thành Hải Phòng ................................................................................22 1.4 Tổng quan vấn đề nghiên cứu ......................................................................22 1.5 Quan điểm của Đảng và nhà nƣớc về tôn giáo, tín ngƣỡng ......................26 1.6 Vài nét về địa bàn nghiên cứu ......................................................................28 1.6.1 Vị trí địa lý, dân số quận Lê Chân ............................................................29 1.6.2. Sơ lược về lịch sử và điều kiện về văn hóa, xã hội quận Lê Chân ..........29 CHƢƠNG 2: HOẠT ĐỘNG BÓI TOÁN Ở THÀNH PHỐ HẢI PHÕNG: BỨC TRANH CUNG - CẦU............................................................................................31 2.1 Một số đặc điểm của hoạt động bói toán ở thành phố Hải Phòng ............31 2.1.1 Thực trạng các địa chỉ đang hành nghề bói toán ......................................31 2.1.2 Các hình thức bói toán ..............................................................................32 2.1.3 Chân dung những người hành nghề bói toán ............................................34 2.2 Chân dung những ngƣời đi xem bói tay ở nhà thầy A ..........................43 2.2.1.Cơ cấu giới tính ........................................................................................43 2.2.2 Cơ cấu tuổi: ...............................................................................................45 2.2.3. Về nghề nghiệp, trình độ học vấn ............................................................47 2.2.4 Tình trạng hôn nhân ..................................................................................48 2.3 Về tần suất đi xem bói: ..................................................................................49 2.4 Động cơ đi xem bói ........................................................................................52 2.5 Nhận xét chung về hoạt động bói toán ở thành phố Hải Phòng ...............59 3 CHƢƠNG 3: PHÂN TÍCH HÀNH ĐỘNG ĐI XEM BÓI CỦA NGƢỜI DÂN NỘI THÀNH HẢI PHÕNG ...................................................................................62 3.1 Các yếu tố tác động tới hành động đi xem bói của ngƣời dân ..................62 3.1.1. Yếu tố cá nhân và sự tác động tới hành động đi xem bói ........................62 3.1.2. Cách thức tương tác giữa người hành nghề và người đi xem ..................71 3.1.3 Hoàn cảnh diễn ra hành động xem bói .....................................................77 3.2. Tác động xã hội của hành động đi xem bói ................................................81 3.2.1 Những “chi phí” của người đi xem bói .....................................................81 3.2.2. Những “phần thưởng” nhận được từ xem bói .........................................85 KẾT LUẬN, KHUYẾN NGHỊ ...............................................................................88 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...............................................................93 PHỤ LỤC .................................................................................................................99 4 DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1: Bảng mã quan sát .........................................................................................12 Bảng 2: Cơ cấu mẫu trưng cầu ý kiến .......................................................................14 Bảng 2.1: Phân bố các địa điểm hành nghề bói toán tại thành phố Hải Phòng ........31 Bảng 2.2: Kết quả thống kê về độ tuổi người hành nghề xem bói ............................36 Bảng 2.3: Tương quan giữa giới tính và độ tuổi của những người hành nghề xem bói ..............................................................................................................................37 Bảng 2.4: Kết quả thống kê về nghề nghiệp của những người hành nghề xem bói theo khu vực cư trú....................................................................................................40 Bảng 2.5: Kết quả thống kê về trình độ học vấn của những người hành nghề xem bói ..............................................................................................................................41 Bảng 2.6: Kết quả quan sát về số lượng và cơ cấu giới tính của người đi xem tại nhà thầy A ........................................................................................................................44 Bảng 2.7: Kết quả thống kê về độ tuổi của những người đi xem bói theo kết quả quan sát và trưng cầu ý kiến ......................................................................................45 Bảng 2.8: Thống kê nhóm tuổi theo kết quả quan sát và kết quả trưng cầu ý kiến .......46 Bảng 2.9 Nghề nghiệp của người đi xem bói ............................................................47 Bảng 2.10: Kết quả thống kê về tần suất đi xem bói ................................................50 Bảng 2.11: Kết quả thống kê về mục đích đi xem bói ..............................................53 Bảng 3.1: Tương quan giữa giới tính và người đi cùng ............................................62 Bảng 3.2: Thống kê về mục đích đi xem bói qua quan sát và trưng cầu ý kiến .......65 Bảng 3.3: Tương quan giữa trình độ học vấn và mức độ niềm tin của người đi xem bói ..............................................................................................................................70 Bảng 3.4: Tương quan giữa mục đích đi xem bói và số lần đến xem .......................75 Bảng 3.5: Tiêu chí lựa chọn địa chỉ xem bói ............................................................76 5 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1: Cơ cấu các loại hình bói toán .............................................................333 Biểu đồ 2.2 : Biểu đồ những người hành nghề bói toán theo cơ cấu giới tính .........35 Biểu đồ 2.3: Tương quan giới tính của những người hành nghề bói toán với các loại hình xem bói ..............................................................................................................35 Biểu đồ 2.4: Nghề nghiệp của những người hành nghề xem bói ..............................39 Biểu đồ 2.5: Thống kê các nhóm tuổi theo quan sát và trưng cầu ý kiến .................46 Biểu đồ 2.6: Tần suất đi xem bói ..............................................................................50 Biểu đồ 2.7: Kết quả khảo sát về mục đích đi xem bói bằng phương pháp quan sát và trưng cầu ý kiến ....................................................................................................53 Biểu đồ 3.1: Mức độ niềm tin của người đi xem theo cơ cấu giới ............................64 Biểu đồ 3.2: Mức độ niềm tin của người đi xem vào những lời thầy bói phán ........69 DANH MỤC CÁC HỘP Hộp 1: Công việc cần xem ngày, giờ tốt ...................................................................59 Hộp 2: Biên bản quan sát ngày 21/2/2010 ...............................................................72 6 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1 Tín ngưỡng, tôn giáo được xem là một hiện tượng xã hội phong phú và đa dạng. Hiện tượng này đã và đang đặt ra nhiều vấn đề cần được lý giải trên nhiều cơ sở khoa học khác nhau. Từ khi bước vào thời kỳ Đổi mới, nhất là sau năm 1990 cho đến nay, sinh hoạt tín ngưỡng, tôn giáo ở Việt Nam trở nên sôi động và có xu hướng gia tăng. Người dân đến đình, đền, miếu, phủ, nhà thờ…dâng hương lễ bái, cầu lộc, cầu tài…Sinh hoạt tín ngưỡng, tôn giáo không chỉ là nhu cầu tinh thần của các tín đồ mà còn là nhu cầu sinh hoạt văn hóa của cộng đồng. “Khắp nơi tô son đắp tượng xây sửa đình, chùa, mồ mả. Đồ vàng mã ngày càng nhiều, càng đa dạng, càng tốn kém. Các tục lệ xưa trong cưới xin, tang ma được phục hồi. Lễ hội khắp nơi đua nhau mở lại. Bói toán, hầu bóng, ngoại cảm phát triển rầm rộ”[58,231]. 1.2 Trong cuộc đời, con người luôn có những thời điểm đứng trước những quyết định, sự lựa chọn khó khăn hay những giai đoạn bất ổn, hoang mang. Khi rơi vào các hoàn cảnh đó, một nhu cầu tự nhiên của con người là muốn biết trước tương lai. Đáp ứng nhu cầu này của con người, từ ngàn năm trước, những hình thức bói toán đã xuất hiện và cho đến ngày nay vẫn tiếp tục tồn tại, phát triển. Việt Nam trong giai đoạn gần đây chứng kiến sự gia tăng đáng kể của nhiều hoạt động tín ngưỡng, tôn giáo, trong đó tồn tại hiện tượng lợi dụng nhu cầu tín ngưỡng, tâm linh của người dân để thu lợi và bói toán là một hình thức như vậy. Theo một nghiên cứu ở thành phố Hồ Chí Minh cho thấy có 86% người được hỏi tin và tin một phần vào bói toán (Võ Thanh Bằng, 2005). Trong một nghiên cứu khác về nghề bói toán ở Hà Nội cho thấy có khoảng 10-15% sùng bái bói toán , khoảng 50-60% nếu có điều kiện gặp “thầy hay” thì cũng xem cho biết , tin hay không còn tùy theo trường hợp cụ thể (Phạm Hoài Nam, Trần Mạnh Đức, ...). Qua một số nghiên cứu đã công bố cho thấy nhu cầu về bói toán của con người khá cao, chính nhu cầu này là cơ sở cho sự tồn tại và phát triển của hoạt động bói toán. 7 1.3 Trong nghiên cứu xã hội học tôn giáo ở Việt Nam, các tác giả đều tập trung phân tích những tác động xã hội, sự biến đổi của các tôn giáo lớn như Phật giáo, Thiên chúa giáo…mà ít đề cập đến chủ đề về bói toán. 1.4 Nền kinh tế thị trường, hội nhập kinh tế thế giới tạo điều kiện thuận lợi trong phát triển kinh tế, đồng thời cũng đặt ra nhiều thách thức, áp lực đối với con người trong hành trình mưu sinh. Đời sống của người dân không ngừng được tăng lên nhưng con người cũng phải đối diện với những bất ổn, bấp bênh, cảm giác mất an toàn, căng thẳng…của cuộc sống hiện đại. Chính trong bối cảnh như vậy, xuất hiện ngày càng nhiều sự bùng phát của hoạt động tôn giáo, tín ngưỡng. Người đi lễ ngày càng đông, các địa chỉ bói toán và người đi xem bói có xu hướng gia tăng, đặc biệt người dân ở đô thị. Chính vì những lý do nêu trên, chúng tôi lựa chọn nghiên cứu “Hành động đi xem bói của người dân nội thành Hải Phòng hiện nay (Nghiên cứu trường hợp tại một địa điểm xem bói ở quận Lê Chân, thành phố Hải Phòng)”. Đề tài này của chúng tôi mong muốn tìm hiểu hoạt động bói toán ở thành phố Hải Phòng và cắt nghĩa một phần những động cơ, mục đích cũng như nhận thức của người dân thành phố đang từng ngày từng giờ chịu sự tác động mạnh mẽ của quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế. 2. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài 2.1. Ý nghĩa lý luận Trên thế giới, tôn giáo là một vấn đề được các nhà xã hội học ngày từ thời kỳ đầu quan tâm nghiên cứu. Ở Việt Nam, xã hội học tôn giáo vẫn còn khá nhiều khoảng trống cả về nghiên cứu lý luận và nghiên cứu thực nghiệm. Những năm sau Đổi mới cho đến nay, với sự thay đổi về tư duy đã có nhiều cởi mở về tôn giáo, tín ngưỡng, Đảng và nhà nước thừa nhận “tôn giáo là nhu cầu tinh thần của một bộ phận người dân”[Nghị quyết 24] nên đã có nhiều công trình nghiên cứu về tôn giáo được thực hiện. Tuy nhiên, xã hội học tôn giáo ở Việt Nam là một chuyên ngành còn non trẻ, phần về lý luận tôn giáo chủ yếu sử dụng những lý thuyết của phương Tây ít nhiều 8 sẽ tồn tại những hạn chế nhất định khi áp dụng vào thực tiễn tại Việt Nam, một quốc gia phương Đông có sự khác biệt nhất định về văn hóa. Do đó, nghiên cứu của chúng tôi sẽ góp phần nhỏ vào việc nhận diện những điều phù hợp và chưa thật phù hợp của lý thuyết xã hội học tôn giáo phương Tây khi áp dụng nghiên cứu một vấn đề cụ thể của tín ngưỡng, tôn giáo Việt Nam. 2.2. Ý nghĩa thực tiễn Từ những năm sau Đổi mới cho đến nay, ở Việt Nam, cùng với sự thay đổi rõ rệt về đời sống kinh tế xã hội, đời sống tinh thần của con người có sự biến đổi. Hoạt động tôn giáo, tín ngưỡng diễn ra nhộn nhịp hơn và có những biến động phức tạp rất cần sự nghiên cứu cụ thể. Hoạt động cầu cúng, đi lễ chùa, bói toán, sự xuất hiện những giáo phái mới đang là những vấn đề cần nghiên cứu làm rõ. Nghiên cứu về hành động đi xem bói của chúng tôi mong muốn góp phần giải thích sự tồn tại và phát triển của hoạt động bói toán trong xã hội hiện đại, cung cấp thong tin cho các nhà quản lý hoạch định chính sách trong lĩnh vực tôn giáo, tín ngưỡng Ngoài ra, nghiên cứu này sẽ là tài liệu tham khảo cho sinh viên, học viên cao học chuyên ngành xã hội học và những nhà nghiên cứu quan tâm tới lĩnh vực này. 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của đề tài là hướng tới việc phân tích hành động đi xem bói cũng như các nhân tố có ảnh hưởng tới hành động xem bói của người dân Hải Phòng, từ đó lý giải về sự tồn tại và xu hướng phát triển của hiện tượng bói toán trong xã hội hiện nay. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Mô tả khái quát về hoạt động bói toán ở thành phố Hải Phòng. Trong đó tập trung mô tả chân dung xã hội của những người hành nghề bói toán và những người đi xem bói. Phân tích những yếu tố tác động tới hành động đi xem bói bao gồm yếu tố cá nhân, cách thức tương tác giữa người hành nghề và người đi xem đồng thời tìm hiểu 9 tác động của bối cảnh xã hội đã tác động như thế nào tới hành động đi xem bói của người dân. Đánh giá những tác động của hành động đi xem bói tới cá nhân, gia đình và xã hội. Từ đó đưa ra một số khuyến nghị giúp cho việc quản lý hoạt động tín ngưỡng, tôn giáo hiệu quả hơn góp phần lành mạnh hóa sinh hoạt tín ngưỡng, tôn giáo. Dự báo xu hướng bói toán ở thành phố Hải Phòng trong thời gian tới. 4. Đối tƣợng, khách thể, phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Hành động xem bói của người dân nội thành Hải Phòng. 4.2. Khách thể nghiên cứu Người dân nội thành Hải Phòng có đi xem bói. 4.3. Khách thể khảo sát Những người dân nội thành Hải Phòng đi xem bói tại nhà thầy A1 4.4. Phạm vi nghiên cứu 4.4.1. Giới hạn về địa bàn nghiên cứu. Hải Phòng là thành phố có 7 quận nội thành, trong đó 2 quận mới thành lập là Dương Kinh, Đồ Sơn. Do đó, chúng tôi chỉ giới hạn địa bàn nghiên cứu là khu vực nội thành Hải Phòng bao gồm các quận: Lê Chân, Ngô Quyền, Hồng Bàng, Kiến An, Hải An. Tuy nhiên, các địa chỉ bói toán phân bố không đều ở các quận và số lượng người cũng không đồng đều ở các địa điểm. Đây là một khó khăn khách quan để lựa chọn địa điểm nghiên cứu mang tính đại diện Qua quá trình quan sát nhiều lần ở một số địa điểm xem bói, chúng tôi nhận thấy để có thể phân tích đầy đủ về mục đích và những yếu tố tác động đến hành động đi xem bói của người dân cần thiết phải tiếp cận họ trong quá trình họ thực hiện hành vi xem bói. Hiện nay, một số địa điểm xem bói, việc tiếp cận quá trình giao tiếp giữa thầy bói và người đi xem gặp rất nhiều khó khăn do thầy bói chỉ làm 1 Đảm bảo tính khuyết danh trong nghiên cứu nên tên của thầy bói được kí hiệu là A, chúng tôi chú giải trong phần giới hạn địa bàn nghiên cứu. 10 việc độc lập với từng người đi xem mà không cho phép sự tham dự của những người khác, nhằm đảm bảo tính cá nhân và tế nhị cho người đi xem. Do đó, yêu cầu đặt ra cho người nghiên cứu là tìm kiếm địa bàn khảo sát cho phép sự tham dự của đông người khi thầy làm việc là một yêu cầu vô cùng cần thiết đối với nghiên cứu. Để khắc phục được những khó khăn nêu trên chúng tôi lựa chọn nghiên cứu trường hợp tại địa điểm xem bói vân tay tại quận Lê Chân, một quận nội thành Hải Phòng. Để đảm bảo tính khuyết danh trong nghiên cứu, chúng tôi đặt kí hiệu địa bàn khảo sát là nhà thầy A. Những nội dung nghiên cứu từ đây sẽ được gọi là nhà thầy A. Đây là một địa điểm nằm trong khu vực đường Thiên Lôi, quận Lê Chân. Người hành nghề là nam giới 65 tuổi, là một thượng tá quân đội đã nghỉ hưu. Thầy chuyên về xem đường vân tay và đường chỉ tay. Đối với nam giới, thầy xem đường vân và đường chỉ tay của tay trái, đối với nữ giới, thầy xem đường vân và chỉ tay của tay phải. Địa điểm này hoạt động thường xuyên vào các ngày trong tuần, dễ quan sát, cho phép người đi xem cùng tham dự trong quá trình giao tiếp giữa thầy và từng người đi xem. 4.4. 2. Giới hạn về thời điểm nghiên cứu Qua quan sát nhiều lần tại nhà thầy A, chúng tôi nhận thấy thời gian mà người tham gia xem bói nhiều nhất là vào các ngày đầu tháng (từ mùng 1 đến mùng 5 âm lịch ) và những ngày thứ 7, chủ nhật hàng tuần. Vì vậy, chúng tôi giới hạn thời điểm nghiên cứu là các ngày đầu tháng âm lịch (từ mùng 1 đến mùng 5) và các ngày thứ 7, chủ nhật trong tháng để tiến hành nghiên cứu. Đây là một nghiên cứu trường hợp, cho nên kết quả nghiên cứu chỉ mang tính đại diện cho những người đi xem bói ở nhà thầy A vào thời điểm trên chứ không đại diện cho tất cả những người đi xem bói ở mọi thời điểm. 5. Giả thuyết nghiên cứu Trước kia, người ta vẫn cho rằng bói toán là hoạt động dành cho phụ nữ, những người có trình độ học vấn thấp và những người làm nghề buôn bán, kinh doanh. Tuy nhiên, trong bối cảnh đổi mới của đất nước, hoạt động bói toán hiện nay thu hút những người tham gia không những đa dạng về giới tính, độ tuổi, tình trạng 11 hôn nhân mà còn có sự đa dạng về nghề nghiệp, trình độ học vấn, trong có có cả nhóm có trình độ học vấn cao Sự đa dạng về các đặc điểm nhân khẩu xã hội của những người đi xem bói là do sự tác động tổng hợp của các yếu tố như một số yếu tố cá nhân, bối cảnh kinh tế, xã hội nói chung cũng như cách thức tương tác giữa người hành nghề và người đi xem bói. Hành động xem bói tác động tới hành vi, tâm lý, đáp ứng phần nào nhu cầu tâm linh của một bộ phận người dân ở đô thị hiện nay. 6. Phƣơng pháp nghiên cứu 6.1 Phương pháp quan sát tham dự Phương pháp quan sát được sử dụng trong luận văn với tư cách là phương pháp thu thập thong tin bổ sung nhằm nhận diện nhóm người đi xem bói, cách thức tương tác giữa người hành nghề và người đi xem bói. Nội dung quan sát: Quan sát đặc điểm của những người đi xem bói Quan sát mục đích của người đi xem bói Quan sát bối cảnh diễn ra hành động xem bói Bảng 1: Bảng mã quan sát S Giới T (nam=1 Tuổi T ,nữ=2) Tiền lễ Người đi cùng (Giađình=1,Họ hàng=2,Bạn bè=3) Mục đích( Nhà cửa=1, C/sgia đình=2, Công việc=3, Tò mò=4, Xem nhiều thứ=5) 1 2 3 Số lần quan sát đã thực hiện: 11 lần quan sát Số lượng trường hợp đã quan sát được: 111 người (37 nam, 74 nữ) 6.2 Phương pháp phỏng vấn sâu 12 Đến lần thứ mấy Để tìm hiểu về động cơ, bối cảnh, mục đích của những người đi xem bói chúng tôi thực hiện phỏng vấn sâu 15 trường hợp đi xem bói tại nhà thầy A ( 10 nữ, 5 nam) Nội dung phỏng vấn sâu gồm có: - Tại sao những người đi xem bói biết địa điểm nhà thầy A ở Quận Lê Chân, thành phố Hải Phòng? - Mục đích của họ khi đi xem bói là gì? - Quá trình xem bói ở địa điểm xem bói ở Quận Lê Chân, thành phố Hải Phòng ( xem lần đầu tiên khi nào? Xem ở đó mấy lần, thường đi xem bói với ai?...) - Mức độ tin vào lời thầy phán - Các yếu tố cá nhân của người được hỏi: đặc điểm cá nhân, gia đình, mối quan hệ với gia đình, nghề nghiệp, quan niệm sống - Nhận xét về hoạt động bói toán hiện nay. 6.3 Phương pháp phỏng vấn bằng bảng hỏi Để thu thập thông tin định lượng cho nghiên cứu chúng tôi đã thực hiện phương pháp phỏng vấn bằng bảng hỏi đối với người dân đang cư trú trên địa bàn Hải Phòng. Mục đích của phương pháp này nhằm xác định các địa chỉ bói toán đang hành nghề trên địa bàn Hải Phòng.Thông tin thu thập gồm có các nội dung về địa chỉ xem bói, các đặc điểm nhân khẩu xã hội của thầy bói, các loại hình xem bói, địa chỉ xem bói có lập điện thờ không. Thời điểm phát bảng hỏi là từ tháng 9 năm 2010 cho đến tháng 3 năm 2011. Kết quả thu được 410 bảng hỏi. Tuy nhiên trong quá trình xử lý số liệu, một số bảng hỏi có sự trùng lặp về thông tin hoặc thông tin không đầy đủ nên chúng tôi không đưa vào phân tích. Số lượng bảng hỏi đạt yêu cầu là 392 bảng hỏi. Phương pháp chọn mẫu: chọn mẫu theo phương pháp mẫu tăng nhanh (Snowball sample). Xử lí thông tin định lượng: Các số liệu thu thập được từ phỏng vấn theo bảng hỏi được xử lý bằng chương trình xử lý thống kê SPSS 18.0 for Window. Từ đó, xử lý các số trung bình, trung vị, tần suất, tương quan theo những yêu cầu của nghiên cứu. 6.4 Phương pháp trưng cầu ý kiến 13 Để khẳng định và xác định rõ hơn về chân dung của những người đi xem bói chúng tôi lựa chọn phương pháp trưng cầu ý kiến đối với những người đi xem bói tại nhà thầy A. Thời điểm phát phiếu trưng cầu ý kiến: từ tháng 3 năm 2010 cho đến tháng 4 năm 2010 và từ tháng 2 năm 2011 đến tháng 4 năm 2011. Chúng tôi đã phát 150 phiếu trưng cầu ý kiến. Địa điểm xem bói là một địa bàn nghiên cứu “nhạy cảm”. Đặc điểm về thời gian của người đi xem bói khá đặc biệt. Họ có thể chờ đợi theo thứ tự đến xem nhưng khi đã xem xong họ sẽ ra về ngay nên thời gian dành cho việc trả lời vào phiếu trưng cầu ý kiến thuận lợi nhất là trước khi xem bói. Với những đặc điểm vừa nêu chúng tôi lựa chọn thời điểm phát phiếu trước khi bắt đầu tiến hành xem bói. Cơ cấu mẫu thu được như sau: Bảng 2: Cơ cấu mẫu trƣng cầu ý kiến STT 1 2 Tiêu chí Giới tính Tình Độ tuổi % Nam 51 34,0 Nữ 99 66,0 32 21,3 Đã kết hôn 102 68,0 Lyhôn/ly thân/góa 16 10,7 Dưới 30 33 22,0 Từ 30-39 60 40,0 Từ 40-49 40 26,7 Từ 50-59 10 6,7 Từ 60 trở lên 7 4,7 trạng Chưa kết hôn hôn nhân 3 Số lƣợng 6.5. Phương pháp phỏng vấn bán cấu trúc Sau quá trình thu thập những kết quả của điều tra bằng bảng hỏi, trưng cầu ý kiến và những thông tin từ phỏng vấn sâu cho thấy nghiên cứu cần được bổ sung 14 những dữ liệu định tính. Do đó, phương pháp phỏng vấn bán cấu trúc đã được lựa chọn nhằm làm rõ hơn những thông tin định lượng đã thu thập được. Bảng hỏi bán cấu trúc tập trung vào các vấn đề sau: tần suất đi xem, niềm tin vào những lời thầy phán, động cơ đi xem bói. Số lượng phỏng vấn bán cấu trúc: 10 trường hợp ( 4 nam, 6 nữ) 6.6. Phương pháp phân tích nội dung Đây là phương pháp phân tích những ghi chép về tương tác giữa thầy bói và người đi xem trong quá trình quan sát. Với mục đích muốn làm rõ động cơ hành động mà trong nội dung phỏng vấn sâu không thể có được thông tin đầy đủ và đảm bảo tính chân thực cao vì đây là một vấn đề tế nhị và nhạy cảm. Cho nên phương pháp này được sử dụng để bổ sung thông tin định tính cho nghiên cứu. 7. Khung lý thuyết Điều kiện kinh tế- văn hóa- xã hội Người hành nghề bói toán Hình thức hoạt động Người đi xem bói Đặc điểm cá nhân người hành nghề Đặc điểm cá nhân 15 Động cơ, mục đích xem bói Hành động xem bói PHẦN NỘI DUNG CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1 Cơ sở phƣơng pháp luận Trong khuôn khổ của đề tài, chúng tôi tìm hiểu tôn giáo theo quan điểm của chủ nghĩa duy vật lịch sử. Tôn giáo cùng với pháp luật, đạo đức, triết học, chính trị, nghệ thuật tạo nên hệ tư tưởng xã hội và cấu thành nên kiến trúc thượng tầng của xã hội. K.Marx nói rằng: “Cơ sở kinh tế thay đổi thì tất cả kiến trúc thượng tầng đồ sộ cũng bị đảo lộn ít nhiều nhanh chóng”[34,15]. Tuy bị quyết định bởi cơ sở hạ tầng, nhưng kiến trúc thượng tầng cũng có tính độc lập tương đối của mình. Trong từng điều kiện xã hội cụ thể, tôn giáo cũng như các bộ phận khác của kiến trúc thượng tầng tác động trở lại cơ sở kinh tế và các quan hệ, hành vi xã hội của con người ở những mức độ và theo những cách thức khác nhau. Xã hội học tôn giáo xem tôn giáo như một hiện tượng xã hội được sinh ra và phát triển trên cơ sở những hoạt động sống và những quan hệ của con người. Mặt khác sự tồn tại, phát triển và biến đổi của tôn giáo cũng tác động trở lại xã hội. Mối quan hệ giữa tôn giáo và xã hội là nội dung quan trọng của xã hội học tôn giáo. Khi xem xét về chức năng xã hội của tôn giáo, có ý kiến cho rằng tôn giáo có ba chức năng cơ bản: chức năng cố kết cộng đồng, chức năng kiểm soát xã hội, chức năng tạo ra sự ủng hộ, duy trì kết cấu xã hội. Trong nghiên cứu này chúng tôi nghiên cứu hành động xem bói của người dân, tìm hiểu động cơ, mục đích khiến người dân đi xem bói và qua đó cũng đánh giá việc xem bói có ý nghĩa như thế nào đối với đời sống của người dân, nó có tạo nên sự cố kết cộng đồng không hay nó chỉ là “một sự đền bù hư ảo” đối với cuộc sống của người dân? 1.2 Các lý thuyết sử dụng trong nghiên cứu 1.2.1 Lý thuyết chức năng Lý thuyết chức năng là một trong những trường phái lý thuyết có ảnh hưởng rất lớn trong xã hội học. Lịch sử của thuyết này gắn liền với tên tuổi của các nhà xã 16 hội học như: A. Comte, E. Durkheim, T. Parsons, R. Merton…Quan điểm của các nhà chức năng luận nhấn mạnh tính liên kết chặt chẽ của các bộ phận cấu thành nên một chỉnh thể mà mỗi bộ phận đều có chức năng nhất định góp phần đảm bảo sự tồn tại của chỉnh thể đó với tư cách là một cấu trúc tương đối ổn định, bền vững.[24,217] Quan điểm chức năng luận đã được Radcliffe Brown, Kingsley Davis, MiltonYinger, Thomas O’Dea vận dụng vào nghiên cứu tôn giáo. Theo Radcliffe Brown, khi nghiên cứu tôn giáo cần tập trung vào các lễ nghi và các chức năng xã hội của nó. Đối với Milton Yinger, tôn giáo là hệ thống những niềm tin và thực hành hướng tới những vấn đề tối hậu của cuộc sống…Hay nói cách khác, tôn giáo là một nỗ lực nhằm giải quyết những vấn đề mà không thể giải quyết được bằng cách khác hay nhờ các phương tiện khác [ dẫn theo 29,22]. Tóm lại, các nhà chức năng luận đều đặt ra vấn đề về vai trò hay chức năng của tôn giáo mà đặc biệt ở đây là chức năng đền bù hư ảo của tôn giáo đối với cá nhân và chức năng tích hợp đối với xã hội. Áp dụng lý thuyết cấu trúc chức năng trong nghiên cứu chúng tôi tập trung phân tích vai trò xã hội của bói toán đối với đời sống xã hội. Từ đây nảy sinh câu hỏi phải chăng bói toán tất yếu phải có một vai trò xã hội nào đó thì mới có sức sống lâu bền như vậy và điều gì đã khiến cho nó có xu hướng gia tăng, phổ biến trong xã hội hiện đại? 1.2.2. Lý thuyết hành động xã hội Lý thuyết này gắn liền với tên tuổi của Max Weber, V Pareto, G. Mead, T. Parsons…Theo Weber, hành động xã hội là một hành vi mà chủ thể gắn cho một ý nghĩa chủ quan nhất định, có mục đích hướng tới người khác. Ông nhấn mạnh động cơ bên trong hành động như là nguyên nhân của hành động. Để hiểu rõ hơn về hành động xã hội, ông đã đưa ra 4 kiểu hành động xã hội cơ bản gồm có: hành động duy lý công cụ, duy lý giá trị, duy lý truyền thống và duy cảm. Tuy nhiên trong thực tế, hành động của con người không thuần túy thuộc về một loại nào mà có sự kết hợp giữa các loại với nhau. Hành động xem bói không chỉ mang tính truyền thống mà còn là loại hành động duy lý giá trị và đôi khi nó còn là hành động duy cảm. Bởi lẽ, 17 con người hành động theo tín ngưỡng, phong tục tập quán ( việc xem ngày, giờ tốt, coi trọng phần âm và thể hiện sự thành kính với tổ tiên qua tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên) nhưng đồng thời cũng lại là một hành động duy lý công cụ bởi sự cân nhắc, tính toán của con người khi đi xem bói. Hiện nay, bên cạnh những mục đích như xem ngày, giờ, có xu hướng gia tăng những mục đích đi xem bói phục vụ cho những dự định trong nghề nghiệp. Người đi xem sử dụng hành động đi xem bói như một kênh tư vấn để hành động của họ diễn ra đạt hiệu quả. Ngoài ra, vận dụng cấu trúc hành động xã hội vào nghiên cứu hành động đi xem bói, chúng ta cần tìm hiểu được các nhu cầu, mục đích cũng như bối cảnh xã hội diễn ra hành động. Cụ thể, động cơ đi xem bói của người dân là gì, các yếu tố chi phối tới hành động đi xem bói của họ, các công cụ, phương tiện giúp họ thực hiện hành động là gì. Điều đó có nghĩa chúng ta cần phân tích các đặc trưng của chủ thể hành động cũng như cách thức họ thực hiện hành động như thế nào. 1.2.3 Lý thuyết trao đổi xã hội Lý thuyết này có nguồn gốc từ triết học, kinh tế học, nhân học thế kỷ 18-19. Quan điểm của các nghiên cứu thuộc trường phái này cho rằng con người luôn hành động một cách duy lý với sự tính toán về mối quan hệ giữa cái được (lợi ích, phần thưởng) và cái mất (chi phí). Các chủ thể hành động luôn cố gắng có được lợi ích nhiều nhất với chi phí nhỏ nhất khi hành động. Phần thưởng ở đây không chỉ là các giá trị vật chất mà còn là những giá trị tinh thần như cảm xúc, biểu trưng… Lý thuyết trao đổi hiện đại dựa trên một số giả định chính như sự tính toán của chủ thể hành động về mối quan hệ giữa cái được (các lợi ích, phần thưởng) và cái mất (chi phí) khi thực hiện hành động. Các chủ thể hành động luôn cố gắng có được các lợi ích nhiều nhất với chi phí nhỏ nhất khi hành động. Sự trao đổi không chỉ bao gồm nguồn lực vật chất mà còn cả các yếu tố cảm xúc, tinh thần, biểu trưng… Lý thuyết trao đổi đã được các nhà nghiên cứu tôn giáo vận dụng để nghiên cứu các vấn đề tôn giáo, tín ngưỡng như James George Frazer, Malinowski, Claude Lesvi Strauss… Vào những năm 1980, những nhà xã hội học như Rodney Stark và William Sims Bainbridge đã vận dụng lý thuyết trao đổi vào nghiên cứu tôn giáo. Stark và 18 Bainbridge cho rằng tôn giáo là một nỗ lực cần thiết để thỏa mãn những ước muốn, hay chúng đưa ra những phần thưởng bảo đảm. Những phần thưởng là bất cứ cái gì mà con người khao khát và sẵn sàng chấp nhận một vài chi phí để đạt được. Các phần thưởng có thể là các sự vật cũng có thể là các sự vật không có thực hoặc không tồn tại. Do đó, một chi phí sẽ được chấp nhận khi nó có thể đem lại cho con người một phần thưởng cao hơn chi phí đó. Trong luận văn này, chúng tôi áp dụng lý thuyết trao đổi xã hội để lý giải hành động đi xem bói của người dân, xem những “chi phí” bỏ ra và những “ phần thưởng” dành cho họ là gì? Điều đó có liên quan gì tới sự gia tăng hoạt động bói toán trong thời gian gần đây? 1.3 Khái niệm công cụ 1.3.1 Tín ngưỡng Tín ngưỡng là lòng tin, sự ngưỡng mộ của con người vào các lực lượng siêu nhiên, hư ảo, có tính chất linh thiêng huyền bí. Trong tác phẩm “Văn hóa Việt Nam đỉnh cao Đại Việt” tác giả Nguyễn Đăng Duy có viết : “Tín ngưỡng là niềm tin, sự ngưỡng mộ của con người vào lực lượng siêu nhiên, thần bí hoặc do con người tưởng tượng ra những vị thần linh đến mức họ cho rằng những lực lượng ấy có ảnh hưởng, chi phối đời sống, số phận của con người và gây thành một nếp sống xã hội theo niềm tin thiêng liêng ấy” [1,1] (Tài liệu Internet). Hay như GS Đặng Nghiêm Vạn cho rằng “Trong tín ngưỡng phải có yếu tố thiêng liêng liên quan đến một thế giới vô hình, đến những siêu linh, mà chính con người tưởng tượng và sáng tạo ra nó” [1,1] (Tài liệu Internet). Trong đời sống hàng ngày khi đề cập đến tín ngưỡng người ta thường hay nghĩ đến những hình thức linh thiêng, thần bí.Trong khuôn khổ luận văn này chúng tôi nghĩ rằng con người khi đến với bói toán đều có một niềm tin nhất định. Từ hành động xem bói đến việc biến những nhận thức trong quá trình xem bói thành hành động thực tiễn tức là con người đã thể hiện tín ngưỡng của mình. Bói toán gắn chặt với các hoạt động tín ngưỡng, tôn giáo. Sự tồn tại của hoạt động bói toán gắn liền 19 với sự tồn tại của các tín ngưỡng dân gian trong cuộc sống của con người Việt như tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, tín ngưỡng đa thần, tín ngưỡng thờ mẫu…Do đó, cần vận dụng quan điểm về tín ngưỡng để tìm hiểu hành động nào là hành động “duy lý truyền thống”, hành động nào nảy sinh trong xã hội hiện đại. 1.3.2 Tôn giáo Tôn giáo thường được định nghĩa là niềm tin vào những gì siêu nhiên, thiêng liêng hay thần thánh, cũng như những đạo lý, lễ nghi, tục lệ và tổ chức liên quan đến niềm tin đó. Trong “Góp phần phê phán triết học pháp quyền của Hegels”, Mác viết: Tôn giáo là tiếng thở dài của chúng sinh bị áp bức, là trái tim của thế giới không có trái tim, cũng giống như nó là tinh thần của những trật tự không có tinh thần. Tôn giáo là thuốc phiện của nhân dân. Hay “tôn giáo chẳng qua chỉ là sự phản ánh hư ảo vào đầu óc của con người của những lực lượng ở bên ngoài chi phối cuộc sống hàng ngày của họ; chỉ là sự phản ánh trong đó những lực lượng ở trần thế mang hình thức những lực lượng siêu trần thế” [35,437]. Tôn giáo là một trong những hình thái ý thức xã hội, do đó nó phản ánh hiện thực xã hội. Đối với xã hội học, Max Weber, đặc biệt quan tâm đến tôn giáo thông qua nghiên cứu của ông về “Đạo đức Đạo Tin Lành và tinh thần của chủ nghĩa tư bản”. Theo ông tôn giáo gắn chặt với loại hình kinh tế, xem đây là mối quan hệ hữu cơ Còn đối với Emile Durkheim, ông lại tìm cách hiểu tôn giáo và con người bằng cách tìm hiểu “Những hình thức sơ đẳng của đời sống tôn giáo”. Qua đó, ông nhận thấy tôn giáo là một hệ thống cố kết của những niềm tin và các thực tiễn có liên quan đến các vật thiêng. Hiện nay, tôn giáo được Đảng và nhà nước ta khẳng định tôn giáo là nhu cầu tinh thần của một bộ phận nhân dân cần được tôn trọng. Cũng như tín ngưỡng, hoạt động bói toán gắn chặt với các sinh hoạt tôn giáo. Đặt nó trong khung cảnh của xã hội Việt Nam hiện đại sẽ cho phép chúng ta nhìn nhận niềm tin tôn giáo của người dân Việt nói chung và người dân nội thành Hải Phòng nói riêng để hiểu hơn về hành động xem bói. 20 1.3.3 Mê tín Mê tín tức là “tin một cách mù quáng vào cái thần bí, vào những chuyện thần thánh, ma quỷ, số mệnh” [43, 607], Mê tín thường được coi là niềm tin mê muội, thiếu suy nghĩ vào những điều ta coi là nhảm nhí. Trong cuốn La superstition, F. Askevis cho rằng “Đó là những niềm tin trong một thời kỳ lịch sử nhất định nay đã trái ngược với những luận thuyết và thực hành của bộ phận đa số của cộng đồng khoa học và /hay của cộng đồng tôn giáo có tính văn hóa quan trọng nhất”[ dẫn theo 57,19] Tuy nhiên tính văn hóa của cộng đồng cần được làm rõ. Nghĩa là sự đánh giá, suy xét phụ thuộc vào chuẩn mực, giá trị của mỗi cộng đồng ở những thời kỳ lịch sử khác nhau. Trong nghiên cứu này khái niệm mê tín được vận dụng dưới góc độ tìm hiểu mức độ niềm tin của người đi xem bói về bói toán. Điều quan trọng nhất không phải phán xét bói toán đúng hay sai mà cần xem hệ quả của bói toán đối với cá nhân, gia đình và xã hội như thế nào. 1.3.4 Hoạt động bói toán Khái niệm này để chỉ việc “tiến hành những việc làm có quan hệ với nhau chặt chẽ nhằm một mục đích trong đời sống xã hội” [43, 436]. Hoạt động bói toán được hiểu bao gồm hành động xem bói của thầy bói và hành động đi xem bói của người đi xem. 1.3.5 Thầy bói Là người làm nghề bói toán [43, 897] . Bói là đoán việc đã qua hay sắp tới, thường là việc sống chết, may rủi của con người, theo mê tín [43,70] Theo cách hiểu thông thường thầy bói là người dùng những khả năng đặc biệt của mình hoặc kiến thức của mình được tích lũy qua một quá trình về các lĩnh vực chiêm tinh, tử vi, lý số để phán đoán về quá khứ, hiện tại, tương lai của một người nào đó. Đối với từng lĩnh vực có những khái niệm riêng. Người làm nghề xem đất để tìm chỗ đặt mồ mả, dựng nhà cửa cho được may mắn theo mê tín được gọi là thầy địa lý. Người có pháp thuật trừ được ma quỷ, phù thủy gọi là thầy pháp. Người làm nghề xem số 21