Tài liệu Khảo sát thuật ngữ lâm nghiệp tiếng anh (có liên hệ với tiếng việt)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN --------------------------------------- PHAN THỊ CÚC KHẢO SÁT THUẬT NGỮ LÂM NGHIỆP TIẾNG ANH (CÓ LIÊN HỆ VỚI TIẾNG VIỆT) LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC Hà Nội - 2014 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN --------------------------------------- PHAN THỊ CÚC KHẢO SÁT THUẬT NGỮ LÂM NGHIỆP TIẾNG ANH (CÓ LIÊN HỆ VỚI TIẾNG VIỆT) LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC Chuyên ngành: Ngôn ngữ học Mã số: 60220240 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS HOÀNG ANH THI Hà Nội - 2014 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này, trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu, tôi đã nhận được sự giúp đỡ rất nhiệt tình từ các thầy cô giáo, các đồng nghiệp, bạn bè và những người thân trong gia đình. Trước hết, tôi muốn bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS Hoàng Anh Thi, người đã tận tình chỉ bảo, gợi mở, hướng dẫn và đóng góp những ý kiến quý báu để tôi có thể hoàn thành tốt luận văn. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành tới Khoa Ngôn ngữ học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc Gia Hà Nội đã tạo những điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu tại trường. Tôi xin được cảm ơn những góp ý chân tình cũng như những tài liệu hữu ích mà bạn bè và đồng nghiệp đã giúp tôi sưu tầm để luận văn được hoàn tất theo đúng dự định. Cuối cùng, tôi xin cảm ơn những người thân trong gia đình, đặc biệt là bố chồng, chồng và các con tôi, đã ủng hộ cả về tinh thần cũng như vật chất để tôi hoàn thành luận văn này. Hà Nội, tháng năm 2014 Tác giả luận văn Phan Thị Cúc LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi.Các kết quả được đưa ra trong luận văn này là trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào khác. Hà Nội, tháng năm 2014 Tác giả luận văn Phan Thị Cúc MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU…………………………………………………………. 7 1. 1. Lý do chọn đề tài……………………………………………………… 7 2. 2. Mục đích nghiên cứu…………………………………......................... 9 3. 3. Đối tƣợng, phạm vi, nhiệm vụ nghiên cứu………………………….. 9 4. 4. Phƣơng pháp và tƣ liệu nghiên cứu…………………………………. 10 5. Bố cục của luận văn…………………………………………………... 11 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ THUẬT NGỮ VÀ THUẬT NGỮ LÂM NGHIỆP……………………………………………………. 12 1.1. Khái niệm về thuật ngữ…………………………………………….. 12 1.1.1. Những quan niệm về thuật ngữ trên thế giới…………………….. 13 1.1.2. Quan niệm về thuật ngữ trong tiếng Việt………………………… 16 1.1.3. Phân biệt thuật ngữ và danh pháp………………………………... 19 1.1.4. Đặc điểm chung của thuật ngữ và những yêu cầu khi xây dựng thuật ngữ…………………………………………………………………. 22 1.1.4.1. Tính khoa học…………………………………………………………… 24 1.1.4.2. Tính quốc tế……………………………………………………………... 27 1.1.4.3. Tính đại chúng………………………………………………………….. 29 1.1.4.4. Tính dân tộc…………………………………………………………….. 29 1.1.4.5. Tính ngắn gọn…………………………………………………………... 31 1.1.4.6. Yêu cầu khi xây dựng thuật ngữ……………………………………… 31 1.2. Khái niệm về ngành lâm nghiệp và thuật ngữ lâm nghiệp………. 34 TIỂU KẾT………………………………………………………………. 37 CHƢƠNG 2: CẤU TẠO CỦA THUẬT NGỮ LÂM NGHIỆP TIẾNG ANH……………………………………………………………... 38 2.1. Các quan niệm về đơn vị cấu tạo từ, thuật ngữ…………………... 38 2.1.1. Đơn vị cấu tạo từ theo ngữ pháp truyền thống…………………... 1 38 2.1.2. Hình vị tiếng Anh theo bình diện ngữ pháp……………………… 40 2.2. Phân loại thuật ngữ lâm nghiệp tiếng Anh theo đặc điểm cấu tạo từ…………………………………………………………………………. 42 2.2.1. Nhóm thuật ngữ thổ nhưỡng……………………………………... 45 2.2.1.1. Thuật ngữ thổ nhưỡng là từ đơn…………………………………. 45 2.2.1.2. Thuật ngữ thổ nhưỡng là từ phức………………………………... 45 2.2.2. Nhóm thuật ngữ khai thác và vận chuyển lâm sản……................. 50 2.2.2.1. Thuật ngữ khai thác và vận chuyển lâm sản là từ đơn…………... 50 2.2.2.2. Thuật ngữ khai thác và vận chuyển lâm sản là từ phức…………. 51 2.2.3. Nhóm thuật ngữ kỹ thuật lâm sinh………...................................... 55 2.2.3.1. Thuật ngữ kỹ thuật lâm sinh là từ đơn…………………………… 55 2.2.3.2. Thuật ngữ kỹ thuật lâm sinh là từ phức………………………….. 55 2.2.4. Nhóm thuật ngữ cây rừng………………………………………… 59 2.2.4.1. Thuật ngữ cây rừng là từ đơn…………………………………..... 59 2.2.4.2. Thuật ngữ cây rừng là từ phức…………………………………... 60 TIỂU KẾT……………………………………………………………….. 66 CHƢƠNG 3: NGHĨA CỦA THUẬT NGỮ LÂM NGHIỆP TIẾNG ANH VÀ CHUYỂN DỊCH THUẬT NGỮ LÂM NGHIỆP ANH – VIỆT……………………………………………………………………… 67 3.1. Một số vấn đề về định danh………………………………………... 67 3.1.1. Khái niệm định danh……………………………………………… 67 3.1.2. Đơn vị định danh………………………………………………….. 68 3.2. Đặc điểm định danh của thuật ngữ lâm nghiệp tiếng Anh………. 68 3.3. Việc chuyển dịch thuật ngữ lâm nghiệp Anh – Việt……………… 70 3.3.1. Vài nét so sánh thuật ngữ lâm nghiệp tiếng Anh với tiếng Việt và việc chuyển dịch Anh - Việt…………………………………………. 71 3.3.1.1. Sự tương đồng…………………………………………………... 71 2 3.3.1.2. Sự khác biệt……………………………………………………..... 72 3.3.2. Một số lý thuyết về vấn đề dịch thuật……………………………... 73 3.3.3. Một số ứng dụng trong việc chuyển dịch thuật ngữ lâm nghiệp từ tiếng Anh sang tiếng Việt……………………………………………... 78 TIỂU KẾT……………………………………………………………….. 86 KẾT LUẬN………………………………………………………………. 88 TÀI LIỆU THAM KHẢO………………………………………………. 91- 96 PHỤ LỤC 1………………………………………………………………. 1- 45 PHỤ LỤC 2……………………………………………………………… 3 46 - 91 Danh mục các bảng đƣợc khảo sát trong luận văn Luận văn có hai loại bảng, 11 bảng nằm ở phần chính văn là các bảng số liệu tổng kết số, được đánh số theo chương. Phần phụ lục có 33 bảng liệt kê đầy đủ thuật ngữ lâm nghiệp của bốn lĩnh vực, được đánh số từ 1 cho đến hết. Cụ thể như sau: Các bảng ở phần chính văn: Bảng 2.1: Tổng kết nhóm thuật ngữ thổ nhưỡng……………………………. 49 Bảng 2.2: Tổng kết nhóm thuật ngữ khai thác và vận chuyển lâm sản…....... 54 Bảng 2.3: Tổng kết nhóm thuật ngữ kỹ thuật lâm sinh……………………... 58 Bảng 2.4: Tổng kết nhóm thuật ngữ cây rừng……………………………… 62 Bảng 2.5: Thống kê các loại thuật ngữ đã được khảo sát…………………… 63 Bảng 3.1: Tổng hợp những nét tương đồng và khác biệt giữa thuật ngữ lâm nghiệp tiếng Anh và tiếng Việt……………………………………………… 73 Bảng 3.2: Tổng hợp những thuật ngữ lâm nghiệp được chuyển đổi từ Anh sang Việt theo cách giải thích………………………………………………. 78 Bảng 3.3: Tổng hợp những thuật ngữ lâm nghiệp có hai hoặc ba thuật ngữ tiếng Anh chỉ dịch một thuật ngữ Việt (ở nhóm thổ nhưỡng)………............. 80 Bảng 3.4: Tổng hợp những thuật ngữ lâm nghiệp có hai hoặc ba thuật ngữ tiếng Anh chỉ dịch một thuật ngữ Việt (ở nhóm khai thác và vận chuyển lâm sản)……………………………………………………………........................ 83 Bảng 3.5: Tổng hợp những thuật ngữ lâm nghiệp có hai hoặc ba thuật ngữ tiếng Anh chỉ dịch một thuật ngữ Việt (ở nhóm kỹ thuật lâm sinh)................. 84 Bảng 3.6: Tổng hợp những thuật ngữ lâm nghiệp có hai hoặc ba thuật ngữ tiếng Anh chỉ dịch một thuật ngữ Việt (ở nhóm cây rừng)................................ 85 4 Các bảng ở phần Phụ lục 1: Bảng 1: Thuật ngữ thổ nhưỡng là từ đơn danh từ trong tiếng Anh………… 1 Bảng 2: Thuật ngữ thổ nhưỡng là từ ghép trong tiếng Anh………………… 1 Bảng 3: Thuật ngữ thổ nhưỡng là cụm danh từ 2 ngữ tố: danh từ + danh từ…………………………………………………………………………….. 4 Bảng 4: Thuật ngữ thổ nhưỡng là cụm danh từ 2 ngữ tố: tính từ + danh từ……………………………………………………………………………. 5 Bảng 5: Thuật ngữ khai thác và vận chuyển lâm sản là từ đơn danh từ trong tiếng Anh………………………………………………………………………………. 5 Bảng 6: Thuật ngữ khai thác và vận chuyển lâm sản là từ ghép……………. 6 Bảng 7: Thuật ngữ khai thác và vận chuyển lâm sản là cụm danh từ 2 ngữ tố: danh từ + danh từ…………………………………………………………… 8 Bảng 8: Thuật ngữ khai thác và vận chuyển lâm sản là cụm danh từ 2 ngữ tố: tính từ + danh từ…………………………………………………………….. 9 Bảng 9: Thuật ngữ khai thác và vận chuyển lâm sản là cụm danh từ 3 ngữ tố: danh + danh + danh…………………………………………………………. 9 Bảng 10: Thuật ngữ khai thác và vận chuyển lâm sản là cụm danh từ nhiều hơn 3 ngữ tố…………………………………………………………………. 9 Bảng 11: Thuật ngữ kỹ thuật lâm sinh là từ đơn danh từ trong tiếng Anh….. 10 Bảng 12: Thuật ngữ kỹ thuật lâm sinh là từ đơn động từ trong tiếng Anh….. 10 Bảng 13: Thuật ngữ kỹ thuật lâm sinh là từ ghép…………………………... 11 Bảng 14: Thuật ngữ kỹ thuật lâm sinh là cụm danh từ 2 ngữ tố: danh từ + danh từ……………………………………………………………………… 15 Bảng 15: Thuật ngữ kỹ thuật lâm sinh là cụm danh từ 2 ngữ tố: tính từ + danh từ…………………………………………………………… 16 Bảng 16: Thuật ngữ kỹ thuật lâm sinh là cụm danh từ 3 ngữ tố tính + danh + danh…………………………………………………………… 16 5 Bảng 17: Thuật ngữ kỹ thuật lâm sinh là cụm danh từ 3 ngữ tố danh + danh động + danh…………………………………………………..... 17 Bảng 18: Thuật ngữ kỹ thuật lâm sinh là cụm danh từ nhiều hơn 3 ngữ tố….. 17 Bảng 19: Thuật ngữ cây rừng là từ đơn danh từ trong tiếng Anh…………...... 17 Bảng 20: Thuật ngữ cây rừng là từ đơn tính từ trong tiếng Anh……………... 20 Bảng 21: Tổng hợp các thuật ngữ cây rừng chứa tiền tố……………………... 21 Bảng 22: Tổng hợp các thuật ngữ cây rừng chứa hậu tố……………………... 23 Bảng 23: Thuật ngữ cây rừng là từ ghép……………………………………... 25 Bảng 24: Thuật ngữ cây rừng là cụm danh từ 2 ngữ tố: danh từ + danh từ...... 33 Bảng 25: Thuật ngữ cây rừng là cụm danh từ 2 ngữ tố: tính từ + danh từ........ 37 Bảng 26: Thuật ngữ cây rừng là cụm danh từ 3 ngữ tố: tính + danh + danh……...... 37 Bảng 27: Thuật ngữ cây rừng là cụm danh từ 3 ngữ tố: danh + danh + danh…. 38 Bảng 28: Thuật ngữ cây rừng là cụm danh từ 3 ngữ tố: danh + giới + danh..…….... 38 Bảng 29: Công thức 1: Sản phẩm + tính chất……………………………….... 39 Bảng 30: Công thức 2: Hoạt động + phương thức…………………………..... 41 Bảng 31: Công thức 3: Thiết bị + công dụng………………………………..... 43 Bảng 32: Công thức 4: Vị trí + chức năng…………………………………..... 44 Bảng 33: Công thức 5: Sản phẩm + danh pháp……………………………..... 45 ` 6 PHẦN MỞ ĐẦU 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI Toàn cầu hóa đang là một xu thế phát triển tất yếu khách quan của xã hội. Việt Nam đang trên con đường đổi mới và hội nhập gắn liền với sự phát triển khoa học kỹ thuật. Ngành lâm nghiệp Việt Nam cũng là một ngành kinh tế kỹ thuật có tiềm năng to lớn và ý nghĩa quan trọng trong nền kinh tế quốc dân. Lâm nghiệp chính là một ngành sản xuất vật chất đặc biệt. Nói đến lâm nghiệp trước hết phải nói đến vai trò của rừng trong nền kinh tế quốc dân và trong đời sống xã hội.Việt Nam có tổng diện tích tự nhiên 33,12 triệu ha, trong đó diện tích có rừng là 12,61 triệu ha và 6,16 triệu ha đất trống, đồi núi trọc, là đối tượng của sản xuất lâm nghiệp. Lãnh thổ Việt Nam 3/4 là đất dốc và cao nguyên, 1/4 còn lại là đồng bằng. Như vậy, ngành lâm nghiệp đã và đang thực hiện hoạt động quản lý và sản xuất trên diện tích đất lớn nhất trong các ngành kinh tế quốc dân. Diện tích đất lâm nghiệp phân bố chủ yếu ở trên các vùng đồi núi của cả nước, đây cũng là nơi sinh sống của 25 triệu người với nhiều dân tộc ít người, có trình độ dân trí thấp, phương thức canh tác lạc hậu, kinh tế chậm phát triển và đời sống còn nhiều khó khăn. Nghề rừng nếu được phát triển tốt, không những tạo ra các sản phẩm lâm sản hàng hóa và dịch vụ đóng góp cho nền kinh tế quốc dân, mà còn có vai trò quan trọng trong bảo vệ môi trường như phòng hộ đầu nguồn, giữ đất, giữ nước, điều hòa khí hậu..., góp phần bảo vệ an ninh quốc gia, đặc biệt đối với bảo vệ biên giới hải đảo, góp phần quan trọng trong việc cải thiện đời sống, xóa đói, giảm nghèo cho người dân nông thôn và miền núi.Trong Luật Bảo vệ và phát triển rừng có ghi: “Rừng là tài nguyên quý báu của đất nước, có khả năng tái tạo là bộ phận quan trọng của môi trường sinh thái, có giá trị to lớn đối với nền kinh tế quốc dân, gắn liền với đời sống của nhân dân với sự sống còn của dân. Hai 7 quá trình này phát triển ngày càng cao và dần dần hình thành ngành lâm nghiệp. Ngành lâm nghiệp ra đời ngày càng có vị trí quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội của mỗi quốc gia. Như vậy lâm nghiệp ra đời xuất phát từ nhu cầu thực tiễn của xã hội đối với rừng và vai trò của xã hội đối với rừng thông qua chức năng quản lý, gìn giữ và phát triển rừng. Nhờ chính sách đổi mới của Đảng và Nhà nước mà kinh tế, văn hoá, khoa học nước ta đã đạt được nhiều thành tựu to lớn. Khoa học kỹ thuật phát triển, giao lưu hợp tác của các ngành nghề đa dạng khác nhau. Điều này đòi hỏi các cơ quan, các ngành phải đầu tư cho việc nghiên cứu về thuật ngữ. Đối với mọi ngôn ngữ, vay mượn từ vựng là hiện tượng phổ biến, thuật ngữ càng vay mượn nhiều. Trong việc vay mượn thuật ngữ, có thể thấy thuật ngữ từ tiếng Anh được vay mượn nhiều nhất, không chỉ trong tiếng Việt mà các ngôn ngữ khác cũng thế. Tại Việt Nam đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về thuật ngữ và thuật ngữ có nguồn gốc từ tiếng Anh như thuật ngữ thương mại, thuật ngữ du lịch, thuật ngữ xăng dầu… Tuy nhiên, thuật ngữ lâm nghiệp vẫn chưa được chuẩn hóa đảm bảo được tính chính xác, tính hệ thống, tính quốc tế. Điều này đặt ra nhu cầu bức thiết là phải nghiên cứu thuật ngữ lâm nghiệp để góp phần toàn diện hóa việc nghiên cứu thuật ngữ nói chung. Hơn nữa thuật ngữ ngành lâm nghiệp ra đời sẽ đáp ứng yêu cầu phát triển ngành lâm nghiệp ở nước ta bằng việc sẽ cung cấp cho người học những kiến thức cơ bản và phương pháp tiếp cận về thuật ngữ ngành lâm nghiệp đồng thời sinh viên học ngành lâm nghiệp cũng sẽ có được những kiến thức kỹ năng, thái độ để có thể thực hiện tốt nhiệm vụ chuyên môn sau này. Hiện nay ở Việt Nam cũng chưa có công trình khoa học nào chuyên nghiên cứu thuật ngữ lâm nghiệp một cách đầy đủ. Vì vậy tiến hành khảo sát thuật ngữ lâm nghiệp tiếng Anh (có liên hệ với tiếng Việt) là điều cần thiết. 8 Nhằm góp phần cho các nhà nghiên cứu, các nhà chuyên môn, cũng như những người quan tâm có thêm một tài liệu tham khảo, luận văn của chúng tôi sẽ khảo sát thuật ngữ lâm nghiệp với hy vọng sẽ mang lại sự phát triển hơn nữa của ngành lâm nghiệp đồng thời sẽ cung cấp thêm tư liệu rất ít ỏi ở lĩnh vực lâm nghiệp này. 2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU Mục đích nghiên cứu của luận văn là khảo sát thuật ngữ lâm nghiệp trong tiếng Anh, có liên hệ với tiếng Việt để làm sáng tỏ những đặc trưng của thuật ngữ trong mỗi ngôn ngữ. Luận văn sẽ góp phần phục vụ việc biên soạn giáo trình tiếng Anh chuyên ngành cho sinh viên trường Đại học Lâm nghi ệp và các trường có môn học liên quan đế n ngành lâm nghi ệp. Mục tiêu xa hơn nữa sẽ có thể làm được cuốn sổ từ điển thuật ngữ chuyên ngành lâm nghiệp phục vụ sinh viên và những người quan tâm. 3. ĐỐI TƢỢNG, PHẠM VI, NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU  Đối tƣợng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là các thuật ngữ lâm nghiệp trong tiếng Anh, và có so sánh với thuật ngữ lâm nghiệp trong tiếng Việt. Đó là những thuật ngữ biểu đạt các khái niệm được sử dụng trong lĩnh vực lâm nghiệp. Lâm nghiệp là một lĩnh vực rộng lớn và có quan hệ với nhiều ngành khác. Do thời gian và khuôn khổ hạn hẹp của một luận văn thạc sĩ chưa cho phép thực hiện toàn bộ thuật ngữ của ngành lâm nghiệp, chúng tôi tạm thời chỉ khảo sát bốn lĩnh vực trong ngành lâm nghiệp là: thổ nhưỡng, khai thác và vận chuyển lâm sản, kỹ thuật lâm sinh, và cây rừng. Bốn lĩnh vực này cũng là phạm vi nghiên cứu của chúng tôi.  Nhiệm vụ nghiên cứu - Hệ thống hoá những quan điểm lý luận cơ bản trong việc nghiên cứu 9 thuật ngữ và thuật ngữ lâm nghiệp của các nhà nghiên cứu thế giới và các nhà nghiên cứu Việt Nam. Qua đó luận văn sẽ xác định được cơ sở lý luận cho luận văn. - Khảo sát đặc điểm cấu tạo và ngữ nghĩa của thuật ngữ lâm nghiệp tiếng Anh. Xác định các loại mô hình kết hợp và đặc điểm định danh của các thành tố để tạo thành thuật ngữ lâm nghiệp ở tiếng Anh. Trên cơ sở đó tìm ra sự khác biệt và tương đồng của hai ngôn ngữ. - Khảo sát các kiểu dịch tương đương và không tương đương thuật ngữ lâm nghiệp Anh - Việt. 4. PHƢƠNG PHÁP VÀ TƢ LIỆU NGHIÊN CỨU  Phƣơng pháp nghiên cứu Trong luận văn của mình chúng tôi sử dụng các phương pháp và thủ pháp nghiên cứu: thống kê, phân tích cấu trúc và phân tích ngữ nghĩa các thuật ngữ khảo sát, từ đó xác định các đặc điểm của thuật ngữ lâm nghiệp Anh - Việt. Chúng tôi cũng tiến hành so sánh đối chiếu các thuật ngữ lâm nghiệp tiếng Anh với thuật ngữ lâm nghiệp tiếng Việt để tìm ra nét tương đồng và khác biệt giữa thuật ngữ lâm nghiệp tiếng Anh và tiếng Việt.  Tƣ liệu nghiên cứu Tư liệu nghiên cứu của luận văn gồm 1148 thuật ngữ lâm nghiệp tiếng Anh từ những nguồn tài liệu sau: 1. Nguyễn Văn Tú (1992), English for forestry students, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội. 2. Nguyễn Như Ý, Nguyễn Văn Phòng, Phan Khôi, Đặng Công Toại (2002), Từ điển Anh - Việt bằng hình theo chủ đề (The pictorial English – Vietnamese Dictionary, Nxb. Văn Hóa Thông tin. 3. Cung Kim Tiến (2005), Từ điển Nông, Lâm, Ngư Nghiệp Anh - Việt, Nxb. Từ điển Bách khoa. 10 4. Jacques Derridas, 3rd edition (2009), The Oxford dictionary of literary terms, publisher: Oxford university Press USA. 5. M.H.Abrams Geoffrey Galt Harpham (2011), A glossary of literary terms, publisher: Wadsworth publishing, 10th edition. Tuy nhiên, do ngành lâm nghiệp là một ngành có phạm vi hoạt động rộng lớn, có liên quan tới nhiều ngành khác nên trong luận văn này, chúng tôi chỉ lựa chọn khảo sát 1148 thuật ngữ của ngành lâm nghiệp trên cơ sở đối chiếu và lọc ra những thuật ngữ cùng xuất hiện trong tất cả từ điển trên. 5. BỐ CỤC CỦA LUẬN VĂN Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phần phụ lục, luận văn được trình bày ở 3 chương sau: Chương 1: Cơ sở lý luận về thuật ngữ và thuật ngữ lâm nghiệp. Chương 2: Cấu tạo của thuật ngữ lâm nghiệp tiếng Anh. Chương 3: Nghĩa của thuật ngữ lâm nghiệp tiếng Anh và chuyển dịch thuật ngữ Anh - Việt. 11 PHẦN NỘI DUNG CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ THUẬT NGỮ VÀ THUẬT NGỮ LÂM NGHIỆP 1.1. Khái niệm về thuật ngữ Cho đến nay vẫn không có một định nghĩa chung về khái niệm thuật ngữ được mọi người thừa nhận. Tuy nhiên, có thể hiểu nôm na, thuật ngữ là những từ ngữ biểu thị những khái niệm về khoa học, công nghệ. Về nguyên tắc trong mỗi lĩnh vực khoa học nhất định có một hệ thống thuật ngữ nhất định, mỗi thuật ngữ chỉ biểu thị một khái niệm và ngược lại, mỗi khái niệm chỉ được biểu thị bằng một thuật ngữ. “Cũng có ý kiến cho rằng thuật ngữ không chỉ là từ hay kết hợp từ của ngôn ngữ tự nhiên, trong một số trường hợp thuật ngữ có thể là ký hiệu phi ngôn ngữ, như một yếu tố của hệ thống tín hiệu chuyên biệt” [22, tr.18]. Về nguyên tắc thì như vậy, nhưng thực tế chứng minh rằng có thể có những thuật ngữ không xác định khái niệm nói chung, đặc biệt ở các lĩnh vực chuyên môn đang trong quá trình hình thành hoặc đang được cải tổ. Theo Hà Quang Năng thì ba đỉnh của tam giác “ Thuật ngữ - Khái niệm - Định nghĩa” không phải lúc nào cũng nằm trong quan hệ “một đối một”: một thuật ngữ - một khái niệm - một định nghĩa, mà tồn tại trong mối quan hệ tương đối độc lập và khá linh hoạt” [22, tr.20]. Như vậy, khái niệm thuật ngữ cũng như đặc trưng của chúng vẫn còn nhiều điểm chưa thống nhất. Tuy nhiên, có một điểm chung là, trong mọi lĩnh vực hoạt động nói chung, trong lĩnh vực lâm nghiệp nói riêng, con người đều phải dùng đến từ ngữ để biểu đạt các khái niệm ngành, nghề, chuyên môn…Những từ ngữ đó người ta gọi là thuật ngữ. Sau đây là những quan niệm về thuật ngữ của các nhà nghiên cứu thuật ngữ trên thế giới và ở Việt Nam. 12 1.1.1. Những quan niệm về thuật ngữ trên thế giới Thuật ngữ ra đời vốn rất sớm ở Châu Âu và châu Mỹ, bởi đó là nơi có nền khoa học kỹ thuật phát triển rất sớm trên thế giới. Đó cũng là mảnh đất lý tưởng để những thuật ngữ khoa học ra đời. Thuật ngữ có từ rất lâu nhưng mãi đến thế kỷ XX người ta mới chính thức nghiên cứu về nó như một ngành khoa học. Nghiên cứu đầu tiên về thuật ngữ phải nói đến các nhà ngôn ngữ Anh, Đức, Mỹ, và đặc biệt, không thể không nói tới những nhà nghiên cứu ngôn ngữ học Xô Viết. Khi nghiên cứu về thuật ngữ, họ đã đi sâu vào phân tích bản chất, chức năng khái niệm và tìm định nghĩa cho thuật ngữ khoa học. Trong luận văn này chúng tôi xin đưa ra một số định nghĩa về thuật ngữ được coi là tiêu biểu trong lĩnh vực khoa học nghiên cứu thuật ngữ. Trong phạm vi nước Nga, thế kỷ XX chứng kiến những thay đổi lớn lao trong đời sống xã hội và những tiến bộ vượt bậc trong khoa học, công nghệ, kèm theo đó là những cuộc bùng nổ thuật ngữ.Trước hết, chúng tôi muốn trích dẫn một định nghĩa trong cuốn “Đại Bách khoa toàn thư Xô Viết”: “Thuật ngữ là một từ hoặc một cụm từ chỉ ra một cách chính xác khái niệm và quan hệ của nó với những khái niệm khác trong giới hạn của phạm vi chuyên ngành. Thuật ngữ là cái biểu thị vốn đã chuyên biệt hoá, hạn định hoá về sự vật, hiện tượng, thuộc tính và quan hệ của chúng đặc trưng cho phạm vi chuyên môn đó”. A. X. Gerd, nhà ngôn ngữ học Xô Viết đã nêu tương đối đầy đủ về khái niệm thuật ngữ, theo định nghĩa ông đưa ra ông nhấn mạnh vào đặc điểm cơ bản của thuật ngữ. Những thuật ngữ dù ở trong lĩnh vực nào cũng là đơn vị từ vựng ngữ nghĩa của một hệ thống ngôn ngữ, chúng mang đầy đủ đặc trưng của ngôn ngữ là tính hệ thống và tính đơn nghĩa. Theo ông: “Thuật ngữ là một đơn vị từ vựng ngữ nghĩa có chức năng định nghĩa và được khu biệt một cách nghiêm ngặt bởi các đặc trưng như tính hệ thống, tính đơn nghĩa. Thuật ngữ không có 13 tính đồng nghĩa hay đồng âm trong phạm vi của một khoa học hoặc lĩnh vực tri thức cụ thể”. Golovin đã đưa ra 6 định nghĩa khác nhau về thuật ngữ mỗi định nghĩa khác nhau về cách nhìn: “Thuật ngữ xác định khái niệm” hay “thuật ngữ xác định và biểu hiện khái niệm” [dẫn theo 22, tr.15]. V.M. Leitchik quan niệm thuật ngữ là một phức thể đa tầng, gồm tầng nền ngôn ngữ tự nhiên và tầng thượng thuộc về logic. Thuật ngữ có cấu tạo: trên - tầng thượng (superstratum) và dưới – tầng nền (substratum), bao bọc hạt nhân thuật ngữ ở giữa, gồm cấu trúc hình thức, cấu trúc chức năng và cấu trúc khái niệm chuyên ngành [22, tr.15]. Còn G.O.Vinokur cho rằng: “Thuật ngữ không phải là từ đặc biệt, mà chỉ là từ với chức năng đặc biệt, và bất cứ từ nào cũng được cấu tạo để có vai trò là một thuật ngữ” [22, tr.18]. Cũng có một số ý kiến cho rằng thuật ngữ không chỉ là từ hay kết hợp từ của ngôn ngữ tự nhiên, bởi vì đôi khi thuật ngữ có thể là ký hiệu phi ngôn ngữ, như một yếu tố của hệ thống tín hiệu chuyên biệt. Các tác giả cũng cho rằng phẩm chất là thuật ngữ được tự nó biểu hiện và có tính chất mức độ, xác định bằng thang bậc : có tín hiệu mang tính thuật ngữ nhiều hơn, có tín hiệu mang tính thuật ngữ ít hơn [22, tr.18]. Chính vì vậy, V.M. Leitchik đã kết luận rằng:“Thuật ngữ là một sản phẩm kết hợp đa tầng, gồm tầng nền ngôn ngữ tự nhiên và tầng thượng thuộc về logic” [dẫn theo 22, tr.19]. Ngoài những nghiên cứu của các nhà thuật ngữ học Nga Xô Viết, còn có khá nhiều nghiên cứu về thuật ngữ trên thế giới. Mỗi nhà nghiên cứu đưa ra một định nghĩa riêng về thuật ngữ, nhưng có thể thấy rằng tất cả các nhà ngôn ngữ học đều nghiên cứu và phân tích dựa trên chức năng, đặc điểm để định nghĩa thuật ngữ khoa học, như trong các quan điểm sau đây:  Quan niệm về thuật ngữ trong tiếng Anh Theo định nghĩa của Jacques Derridas trong cuốn “The Oxford dictionary of literary terms thì “Thuật ngữ là một từ hoặc một cụm từ dùng để 14 diễn tả một vật cụ thể, thường được dùng để mô tả chuyên môn hoặc trong kỹ thuật”,và “Thuật ngữ là tên gọi cho một sự vật gì đó hoặc mô tả nó với một cụm từ đặc biệt”. {(Term is a word or an expression used in relation to a particular subject, often to describe something official or technical) [55, tr. 68], and (Term is to give something a name or to describe it with a particular expression) [55, tr. 90]}. Còn theo James, N.D.G, trong cuốn “A history of English forestry” thì “Thuật ngữ là một từ đặc biệt dùng để diễn tả nghĩa của một sự vật gì đó. Theo như từ điển này thì thuật ngữ được định nghĩa là trạng thái của sự vật như là nó có, hơn là người ta đặt tên cho nó”, và “Thuật ngữ là một từ hoặc một cụm từ là tên gọi cho một sự vật gì đó, đặc biệt có quan hệ với ngành chuyên môn hoặc được sử dụng trong tiếng lóng”. {(Term is to say what the meaning of something, especially a word, is in this dictionary “term” is defined as the state of things as they are, rather than as they are imagined to be) [56, tr.79] and (term is a word or phrase used as the name of something, especially one connected with a particular subject or used in a particular type of language) [58, tr.9]}. Cũng tương tự các định nghĩa trên, Francis Katamba cho rằng:“Thuật ngữ là một từ hoặc từ ghép được sử dụng trong một ngữ cảnh đặc biệt”. (Term is a word or compound word used in a specific context) [57, tr.72]. Như vậy, các định nghĩa thuật ngữ trong tiếng Anh đều đề cập tới mặt cấu tạo (là từ đơn hay từ phức) và mặt ngữ nghĩa của thuật ngữ là tên gọi sự vật, khái niệm trong các ngành khoa học. Xem xét các quan niệm về thuật ngữ, có thể thấy, có nhiều quan điểm và định nghĩa khác nhau của các tác giả trong nước cũng như ngoài nước về 15 thuật ngữ. Cho đến nay các học giả nước ngoài vẫn chưa có một định nghĩa chung về thuật ngữ. Sau đây chúng tôi sẽ nêu một số quan niệm về thuật ngữ trong tiếng Việt. 1.1.2. Quan niệm về thuật ngữ trong tiếng Việt Việc nghiên cứu về thuật ngữ ở Việt Nam chỉ mới bắt đầu chưa lâu (vào giữa thế kỷ XX). Tuy nhiên, cũng đã có rất nhiều nhà nghiên cứu ngôn ngữ đưa ra khái niệm về thuật ngữ. Người mở đầu cho việc đưa ra một khái niệm cho thuật ngữ ở Việt Nam là Hoàng Xuân Hãn. Trong cuốn “Danh từ khoa học” của ông, xuất bản 1942, ông đã định nghĩa thuật ngữ như sau: “Thuật ngữ hay danh từ khoa học là những từ ngữ biểu thị một khái niệm xác định thuộc hệ thống những khái niệm của một ngành khoa học nhất định”. Từ đó có rất nhiều nhà khoa học Việt Nam đã đi sâu nghiên cứu thuật ngữ ở Việt Nam như Nguyễn Văn Tu, Đỗ Hữu Châu, Lê Khả Kế, Lưu Văn Lăng, Như Ý, Nguyễn Thiện Giáp, NguyễnVăn Khang…và gần đây là Hà Quang Năng. Trong cuốn “Khái luận ngôn ngữ học” Nguyễn Văn Tu đã định nghĩa:“Thuật ngữ là từ hoặc nhóm từ dùng trong ngành khoa học, kỹ thuật, chính trị, ngoại giao, nghệ thuật… và có một ý nghĩa đặc biệt biểu thị chính xác các khái niệm và tên các sự vật thuộc ngành nói trên” [40, tr.176]. Và đến năm 1968, ông cũng đưa ra nhận định tiếp theo: “Thuật ngữ là những từ hoặc cụm từ cố định để chỉ những khái niệm của một ngành khoa học nào đó, ngành sản xuất và ngành văn hoá nào đó…Đặc điểm của thuật ngữ là những từ chỉ có một nghĩa, không có từ đồng nghĩa, không có sắc thái tình cảm, có thể có tính chất quốc tế tuỳ từng ngành” [41, tr.114]. Trong “Giáo trình từ vựng học tiếng Việt” – tái bản năm 1998, Nguyễn Thiện Giáp đã đưa ra quan điểm rõ ràng, súc tích về những đặc trưng của thuật ngữ, ông viết: “Thuật ngữ là một bộ phận từ ngữ đặc biệt của ngôn ngữ. 16