Tài liệu Nghiên cứu biểu hiện rối loạn lo âu ở học sinh trường trung học cơ sở phương mai - hà nội khi sống trong gia đình có bạo lực

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC NGUYỄN THỊ HỒNG NHUNG NGHIÊN CỨU BIỂU HIỆN RỐI LOẠN LO ÂU Ở HỌC SINH TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ PHƯƠNG MAI – HÀ NỘI KHI SỐNG TRONG GIA ĐÌNH CÓ BẠO LỰC LUẬN VĂN THẠC SĨ TÂM LÝ HỌC HÀ NỘI – 2013 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC NGUYỄN THỊ HỒNG NHUNG NGHIÊN CỨU BIỂU HIỆN RỐI LOẠN LO ÂU Ở HỌC SINH TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ PHƯƠNG MAI – HÀ NỘI KHI SỐNG TRONG GIA ĐÌNH CÓ BẠO LỰC LUẬN VĂN THẠC SĨ TÂM LÝ HỌC CHUYÊN NGÀNH: TÂM LÝ HỌC LÂM SÀNG TRẺ EM VÀ VỊ THÀNH NIÊN CHUYÊN NGÀNH ĐÀO TẠO THÍ ĐIỂM Người hướng dẫn khoa học: TS. Phạm Thị Thu Hoa HÀ NỘI – 2013 DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT BECK : Beck Anxiety inventory BLGĐ : Bạo lực gia đình BLLĐ/KT : Bạo lực lao động/ kinh tế BLTT : Bạo lực thân thể BLTL : Bạo lực tâm lý DSM : Diagnostic and statistical Manual of Mental Disorder ( Hướng dẫn chẩn đoán và thống kê) HHN : Hạnh hạch nhân RLLA : Rối loạn lo âu THCS : Trung học cơ sở STAI : State-TraitAnxiety Inventory UBND : Ủy ban nhân dân 2 DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 2.1. Tổng số học sinh tham gia trả lời bảng hỏi về thực trạng bạo lực gia đình ........................................................................................... 32 Bảng 2.2. Tổng số học sinh sống trong gia đình có bạo lực tham gia trả lời bảng hỏi dân số ................................................................................. 32 Bảng 2.3. Tổng số học sinh sống trong gia đình có bạo lực tham gia trả lời trắc nghiệm và số học sinh có biểu hiện RLLA phân bổ theo lớp và giới tính ............................................................................................ 34 Bảng 3.1. Phân loại bạo lực gia đình .......................................................... 41 Bảng 3.2. Các nhóm hành vi bạo lực học sinh đã chứng kiến .................... 42 Bảng 3.3. Học sinh là nạn nhân của các nhóm bạo lực trong gia đình ....... 44 Bảng 3.4. Học sinh vừa là nạn nhân vừa chứng kiến các nhóm hành vi bạo lực trong gia đình ............................................................................. 48 Bảng 3.5. Những triệu chứng được ghi nhiều nhất của thang đo Beck ............. 49 Bảng 3.6. Những triệu chứng được ghi nhiều nhất của thang đo Stai ........ 51 3 DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Trang Biểu đồ 3.1: Thực trạng biểu hiện rối loạn lo âu của trường THCS Phương Mai đánh giá các test ......................................................................... 53 Biểu đồ 3.2. Tỉ lệ học sinh có biểu hiện rối loạn lo âu ở trường THCS Phương Mai khi sống trong gia đình có bạo lực.................................. 53 4 MỤC LỤC Trang Lời cảm ơn .................................................................................................. i Danh mục viết tắt ........................................................................................ ii Danh mục các bảng ..................................................................................... iii Danh mục các biểu đồ ................................................................................. iv Mục lục ........................................................................................................ v Mở đầu ........................................................................................................ 1 Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI ........................................... 5 1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề. .................................................................. 5 1.1.1. Nghiên cứu về rối loạn lo âu. ............................................................ 5 1.1.2. Nghiên cứu về bạo lực gia đình ........................................................ 8 1.2. Một số vấn đề lý luận của đề tài........................................................... 11 1.2.1. Rối loạn lo âu. ................................................................................... 11 1.2.2. Bạo lực gia đình ................................................................................ 20 1.3. Ảnh hưởng của bạo lực gia đình tới trẻ. .............................................. 22 1.4. Đặc điểm tâm sinh lý của học sinh trung học cơ sở. ........................... 26 Tiểu kết chương 1........................................................................................ 27 Chương 2: TỔ CHỨC VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.............. 28 2.1. Tổ chức nghiên cứu. ............................................................................. 28 2.1.1. Kế hoạch nghiên cứu. ........................................................................ 28 2.1.2. Triển khai nghiên cứu. ...................................................................... 28 2.2. Phương pháp nghiên cứu...................................................................... 29 2.2.1. Phương pháp nghiên cứu lý luận....................................................... 29 2.2.2. Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn ........................................... 30 2.2.3. Phương pháp toán thống kê............................................................... 37 2.3. Đạo đức nghiên cứu ............................................................................. 37 Tiểu kết chương 2........................................................................................ 38 5 Chương 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU .................................................... 39 3.1. Thực trạng bạo lực gia đình tại trường THCS Phương Mai. ............... 39 3.1.1. Bạo lực gia đình qua sự chứng kiến của học sinh. ............................ 42 3.1.2. Bạo lực với học sinh trong gia đình. ................................................. 44 3.1.3. Học sinh vừa là vừa chứng kiến và vừa là nạn nhân của bạo lực gia đình. ....................................................................................................... 47 3.2. Thực trạng biểu hiện rối loạn lo âu của học sinh của trường trung học cơ sở Phương Mai khi sống trong gia đình có bạo lực. ....................... 49 3.3. Mối tương quan giữa biểu hiện rối loạn lo âu của học sinh và các yếu tố trong gia đình ................................................................................... 60 3.3.1. Mối tương quan giữa biểu hiện RLLA và các loại bạo lực trong gia đình. ....................................................................................................... 60 3.3.2. Mối tương quan giữa biểu hiện RLLA và mức thu nhập bình quân trong gia đình...................................................................................... 61 3.3.3. Mối tương quan giữa biểu hiện RLLA và trình độ văn hóa của cha và mẹ học sinh trong gia đình............................................................... 62 3.4. Một số công cụ làm giảm thiểu biểu hiện rối loạn lo âu ở trẻ khi sống trong gia đình có bạo lực ................................................................... . 62 3.4.1. Chia sẻ ............................................................................................... 62 3.4.2. Thư giãn ............................................................................................ 63 3.4.3. Dừng lại, bình tĩnh và thể hiện cảm xúc ........................................... 63 Tiểu kết chương 3........................................................................................ 64 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ........................................................... 65 1. Kết luận ................................................................................................... 65 2. Khuyến nghị ............................................................................................ 66 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................ 69 PHỤ LỤC ................................................................................................... 73 6 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Sức khỏe tinh thần là một vấn đề đặc biệt quan trọng ảnh hưởng đến tính mạng cũng như chất lượng cuộc sống của người dân. Đã có rất nhiều nghiên cứu trên thế giới và ở Việt Nam nói về sức khỏe tinh thần của trẻ em. Thực tế những năm gần đây, rất nhiều vấn đề liên quan đến sức khỏe tinh thần đang nổi lên như stress, RLLA, ám ảnh, trầm cảm, tự sát trong học sinh trường học, vấn đề “hysterya tập thể”, các biểu hiện suy nhược và rối loạn dạng cơ thể... Các rối loạn tinh thần ở trẻ em và thanh thiếu niên có nguyên nhân từ các yếu tố sinh học, môi trường hoặc kết hợp cả hai. Chẳng hạn về các yếu tố sinh học như yếu tố di truyền, cân bằng sinh hoá trong cơ thể, tổn thương hệ thần kinh trung ương (chấn thương sọ não). Các yếu tố môi trường ảnh hưởng đến sức khoẻ tâm thần như bị bạo hành, bị thảm hoạ, mất người thân… Trong các vấn đề về sức khoẻ tinh thần, RLLA được nhiều nhà khoa học quan tâm nhắc đến rất nhiều ở mọi lứa tuổi. Trong nghiên cứu “Bước đầu nhận dạng và phân loại các biểu hiện tâm bệnh lý thường gặp ở trẻ em và thanh thiếu niên hiện nay” của trung tâm Nghiên cứu tâm lý Trẻ em (1995), Nguyễn Khắc Viện cho biết trong 352 hồ sơ tâm lý thì tỉ lệ trẻ được chẩn đoán là tâm căn là 31,53% [17]. Nguyễn Công Khanh sử dụng thang đánh giá lo âu của Spiebeger trên 503 học sinh trung học cơ sở, cho biết có 17,65 – 19,2% học sinh đã trải qua biểu hiện của RLLA [3] RLLA không chỉ ảnh hưởmg đến sự phát triển của trẻ mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến sự tiến bộ của xã hội. Chính vì vậy, RLLA ở thanh thiếu niên đang được quan tâm và nghiên cứu nhằm phát hiện, can thiệp và giải quyết sớm các RLLA trong thanh thiếu niên. 7 1.2. Gia đình là môi trường đầu tiên ảnh hưởng đến sự phát triển tâm lý của trẻ. Trong gia đình, cha mẹ đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành và phát triển nhân cách của trẻ. Trẻ có biểu hiện RLLA có thể là do ảnh hưởng của việc không được sống cùng cả cha và mẹ, cũng có thể là do hoàn cảnh kinh tế gia đình, cũng có thể là do cách cha mẹ giáo dục trẻ chưa đúng hoặc do trẻ sống trong môi trường có bạo lực… Khi nghiên cứu trên 600 học sinh trung học phổ thông, Nguyễn Hằng Phương cho biết có 130 học sinh có RLLA. Và một trong bốn nhóm nguyên nhân ảnh hướng tới RLLA của các em là nguyên nhân gia đình, trong đó BLGĐ là yếu tố ảnh hưởng đến RLLA nhiều, chỉ xếp sau yếu tố lo lắng về kinh tế gia đình [10]. Trong một điều tra phúc lợi trẻ em ở Canada, Lil Tonmyr và các cộng sự cho biết, trong số 4.381 trẻ em từ 10 – 15 tuổi thì có 25 % các em có vấn đề về lo âu, trầm cảm, trong đó nguyên nhân tiếp xúc với BLGĐ là nguyên nhân ảnh hưởng đến RLLA nhiều nhất (11%), sau đó mới đến các nguyên nhân khác [31] Với những lý do trên, chúng tôi lựa chọn đề tài:“Nghiên cứu biểu hiện rối loạn lo âu của học sinh Trường Trung học Cơ sở Phương Mai – Hà Nội khi sống trong gia đình có bạo lực” nhằm tìm hiểu thực trạng biểu hiện RLLA của học sinh THCS, từ đó đề xuất kiến nghị nhằm giảm thiểu những biểu hiện RLLA ở học sinh. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu - Khảo sát thực trạng biểu hiện RLLA của lứa tuổi thiếu niên khi sống trong gia đình có bạo lực. - Đề xuất kiến nghị nhằm giảm thiểu biểu hiện RLLA ở lứa tuổi thiếu niên khi sống trong gia đình có bạo lực. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu 2.2.1. Phân tích, hệ thống hóa và khái quát hóa một số vấn đề cơ bản về “ bạo lực gia đình”, “rối loạn lo âu”, “học sinh Trung học cơ sở” từ đó xây dựng cơ 8 sở lý luận cho việc nghiên cứu sự ảnh hưởng của BLGĐ đối với biểu hiện RLLA của trẻ em. 2.2.2. Khảo sát thực trạng biểu hiện RLLA và ảnh hưởng của BLGĐ đối với biểu hiện RLLA. 2.2.3. Trên cơ sở kết quả nghiên cứu, đưa ra một số kết luận và kiến nghị cần thiết giúp giảm thiểu tổn thương ở trẻ. 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Biểu hiện RLLA của học sinh THCS khi sống trong gia đình có bạo lực. 3.2. Khách thể nghiên cứu - 143 học sinh tham gia vào nghiên cứu làm bảng hỏi sàng lọc BLGĐ. - 57 học sinh sống trong gia đình có bạo lực tham gia vào nghiên cứu làm trắc nghiệm Stai và Beck để chẩn đoán biểu hiện của RLLA. 4. Phạm vi nghiên cứu 4.1. Phạm vi về mặt nội dung Đề tài tập trung nghiên cứu: Biểu hiện RLLA của trẻ sống trong gia đình có bạo lực. 4.2. Phạm vi về mặt khách thể Do khách thể nghiên cứu là trẻ vị thành niên nên việc lựa chọn mẫu nghiên cứu được thực hiện theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên và phải đảm bảo nguyên tắc tự nguyện của trẻ cũng như sự đồng ý của những người quản lý, nuôi dưỡng trẻ. Khách thể nghiên cứu trong độ tuổi từ 11 – 15 ở các gia đình có hoàn cảnh kinh tế khác nhau, môi trường sống khác nhau, trình độ học vấn của cha mẹ khác nhau. 5. Giả thuyết khoa học 9 Trẻ vừa chứng kiến BLGĐ và vừa là nạn nhân của BLGĐ có biểu hiện RLLA nhiều hơn trẻ chỉ chứng kiến hoặc chỉ là nạn nhân trong môi trường gia đình có bạo lực. 6. Phương pháp nghiên cứu 6.1. Phương pháp nghiên cứu lý luận Sưu tập, tổng hợp và phân tích các tài liệu có liên quan đến vấn đề nghiên cứu để xây dựng nền tảng lý luận của đề tài. 6.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn 6.2.1. Phương pháp trắc nghiệm dùng để khảo sát thực trạng Sử dụng trắc nghiệm đánh giá lo âu Stai và trắc nghiệm đánh giá lo âu Beck để chẩn đoán biểu hiện RLLA của trẻ khi sống trong gia đình có bạo lực. 6.2.2. Phương pháp phỏng vấn sâu Tiến hành phỏng vấn trẻ vị thành niên để làm rõ hơn những kết quả định lượng thu được từ phương pháp sử dụng thang đo. Đồng thời, phỏng vấn giáo viên, bạn bè và hàng xóm xung quanh nơi trẻ sống, cha mẹ trẻ (nếu có thể). 6.2.3. Phương pháp chuyên gia Trong quá trình thực hiện đề tài, sẽ xin ý kiến của các chuyên gia tâm lý học, giáo dục học, xã hội học về những vấn đề có liên quan đến luận văn. 6.2.4. Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi Xây dựng bảng hỏi về BLGĐ để sàng lọc thực trạng BLGĐ ở trường THCS Phương Mai. Sử dụng bảng hỏi về dân số để lấy thông tin của học sinh. 6.3. Phương pháp toán thống kê Sử dụng phần mềm SPSS phiên bản 21.0 và Excel để xử lý những kết quả thu được. 7. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và khuyến nghị, tài liệu tham khảo, phụ lục, nội dung chính của luận văn được trình bày trong 3 chương: 10 Chương 1: Cơ sở lý luận Chương 2: Tổ chức và phương pháp nghiên cứu. Chương 3: Kết quả nghiên cứu CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 1.1.1. Nghiên cứu về rối loạn lo âu 1.1.1.1. Nghiên cứu rối loạn lo âu trên thế giới Vấn đề sức khỏe tâm thần được rất nhiều nước quan tâm trên thế giới,vì chi phí hàng năm trong việc chữa trị cho bệnh nhân có rối loạn tâm thần rất lớn. Có rất nhiều công trình nghiên cứu được thực hiện và đưa ra những số liệu cảnh báo cho chính phủ cũng như người dân, nhất là những nghiên cứu về RLLA cho trẻ trước 18 tuổi. Có một số nghiên cứu chú ý tới các yếu tố nuôi dưỡng của cha mẹ là yếu tố phát sinh gây ra RLLA ở trẻ, như trong nghiên cứu của M.prior và cộng sự trên 2443 trẻ theo chiều dọc từ lúc mới sinh đến tuổi 18 (1983-2001) nhận thấy ở những trẻ có tính cách nhút nhát, thu mình trước 9 tuổi được cha mẹ bao bọc nhiều thì 42% em có RLLA khi ở độ tuổi từ 13- 14 [27]. Trong nghiên cứu của Huston và cộng sự (2000) cho biết mối quan hệ giữa mẹ và con gắn bó quá kéo dài sẽ làm tăng sợ hãi lo âu ở trẻ em và dự đoán được RLLA ở trẻ em và thanh thiếu niên [28]. Cả hai nghiên cứu trên đều quan tâm đến những yếu tố nuôi dưỡng của cha mẹ: cha mẹ quá đùm bọc, che chở trẻ quá mức, ít tạo cơ hội tự lập cho trẻ… Đây có thể là yếu tố phát sinh RLLA của trẻ. Một số tác giả nghiên cứu về sự ảnh hưởng của bạo BLGĐ tới RLLA của trẻ như: Công trình nghiên cứu của tác giả Anne M. Libby và các cộng sự khi nghiên cứu dân cư ở 2 bộ lạc thổ dân thuộc phía Bắc và phía Tây Nam của 11 Mỹ đã chỉ ra, một số người bị lạm dụng về thể chất và tình dục trước 16 tuổi có nhiều biểu hiện về rối loạn tâm thần như: Stress sau sang trấn, Rối loạn lo âu lan tỏa, trầm cảm… ở tuổi trưởng thành [24] Tác giả Metin và các cộng sự khi nghiên cứu trẻ ở độ tuổi từ 8-16 đang sống cùng mẹ trong những nhà tạm trú dành cho phụ nữ bị bạo lực cho biết, một số em có nhiều biểu hiện của stress sau sang trấn, trầm cảm, lo lắng, tức giận, phân ly… khi vừa chứng kiến chứng kiến bạo lực và vừa là nạn nhân của bạo lực từ người cha của mình [26] Khi nghiên cứu về chứng kiến bạo lực ở trẻ em đặc biệt là những em có trải nghiệm mức độ sợ hãi cao khi xem các tập phim bạo lực, một số tác giả đã cho biết các em khó khăn trong việc quản lý cảm xúc, hành vi và dần dần dẫn đến những vấn đề hướng nội như RLLA, trầm cảm [20] Trong nghiên cứu: Lo lắng và khủng hoảng tâm lý ở lứa tuổi từ 10-15, điều tra Phúc lợi trẻ em ở Canada, Lil Tonmyr và các cộng sự cho biết trong 4.381 trẻ em ở nhóm tuổi 10-15 đại diện cho 3.395 gia đình thì 25% các trường hợp trẻ RLLA/trầm cảm. Các nguyên nhân ảnh hưởng đến RLLA được sắp xếp theo thứ tự như: tiếp xúc với BLGĐ, tiếp theo là bỏ rơi , tiếp theo là ngược đãi tình cảm, tiếp theo nữa là lạm dụng thể chất, và cuối cũng là lạm dụng tình dục [31] Tóm lại các công trình nghiên cứu trên đã nghiên cứu một số vấn đề ảnh hưởng tới sức khỏe tâm thần của thiếu niên như: cách nuôi dạy của cha mẹ, trẻ em sống trong gia đình có bạo lực, trẻ coi nhiều phim bạo lực, trẻ có những hoàn cảnh đặc biệt,… Và họ nhận thấy những yếu tố này đều có mối liên hệ với RLLA, trầm cảm, phân ly… Các tác giả đã làm rõ triệu chứng của từng loại bệnh và đưa ra nhiều vấn đề ảnh hưởng đến RLLA. 1.1.1.2. Những vấn đề nghiên cứu rối loạn lo âu ở Việt Nam Rất nhiều nghiên cứu ở Việt Nam đã đề cập đến vấn đề sức khỏe tâm thần của trẻ em, trong đó RLLA được nghiên cứu khá nhiều. 12 Trong nghiên cứu “khảo sát tình trạng lo âu – trầm cảm và một số yếu tố liên quan ở trẻ vị thanh niên lang thang kiếm sống trên đường phố”, Phan Tiến Sĩ và Nguyễn Thành Công khảo sát 100 trẻ lang thang kiếm sống trên đường phố bằng test Zung cho biết có 9 trẻ có RLLA chiếm tỷ lệ 9%. Hầu hết những trẻ này có hoàn cảnh gia đình không thuận lợi như bố mẹ mâu thuẫn, bố mẹ ly hôn, ly thân hoặc mồ côi cha hoặc mẹ. Đây là là những yếu tố đầu tiên ảnh hưởng đến RLLA của các em, tuy nhiên những RLLA này thực sự tiến triển hơn khi các em phải tự kiếm sống, lang thang và tiếp xúc nhiều với những hiểm họa: bị lạm dụng, nghiện chất,… [4] Nguyễn Hằng Phương với đề tài luận văn thạc sĩ “Nghiên cứu một số nguyên nhân gây ra rối loạn lo âu ở học sinh trung học phổ thông” cho biết: trong số 600 khách thể nghiên cứu thì có 130 em RLLA, chiếm 21,66%. Và cũng đưa ra bốn nhóm nguyên nhân chính gây ra RLLA của học sinh là nhóm nguyên nhân liên quan đến học tập, nhóm nguyên nhân liên quan tới gia đình, nhóm nguyên nhân liên quan đến quan hệ xã hội, nhóm nguyên nhân liên quan tới bản thân học sinh. Tác giả đưa ra nguyên nhân gia đình bao gồm các yếu tố: kinh tế, cha mẹ/anh chị em trong nhà bất hòa, gia đình có người mất, bị cha mẹ kiểm soát… trong đó yếu tố kinh tế gia đình làm các em lo lắng nhiều nhất, tiếp đến là yếu tố các thành viên trong gia đình xung đột với nhau [10] Trong luận văn thạc sĩ “Ảnh hưởng của một số yếu tố tâm lý đến rối loạn lo âu của trẻ em”, Nguyễn Hồng Thúy đã chẩn đoán và trị liệu cho 42 trẻ em từ 7 – 15 tuổi có RLLA đến khám tại khoa Tâm bệnh - viện nhi Quốc Gia từ tháng 8/2001 đến tháng 8/2002. Tác giả đã đưa ra rất nhiều yếu tố ảnh hưởng đến RLLA của các em như: RLLA có liên quan đến gia đình, RLLA có liên quan đến học tập, RLLA có liên quan đến môi trường xã hội. Trong đó yếu tố gia đình gồm có: tâm lý mang thai của mẹ, cảm xúc của mẹ sau khi sinh, kiểu giáo dục của cha mẹ, RLLA ở cha mẹ, bệnh tật, mất mát 13 người thân, kinh tế, xung đột gia đình, gia đình không đầy đủ, các yếu tố khác…ảnh hưởng đến RLLA của trẻ [14]. Một số tác giả nghiên cứu thực trạng về biểu hiện RLLA ở trẻ vị thành niên và đưa ra những con số báo động về tình trạng này. “Bước đầu nhận dạng và phân loại các biểu hiện tâm bệnh lý thường gặp ở trẻ em và thanh thiếu niên hiện nay” là nghiên cứu của trung tâm Nghiên cứu tâm lý Trẻ em (1995) cho biết trong 352 hồ sơ tâm lý thì tỉ lệ trẻ được chẩn đoán là tâm căn là 31,53% [17] Nguyễn Công Khanh sử dụng thang đánh giá lo âu của Spiebeger trên 503 học sinh THCS, cho biết có 17,65 – 19,2% học sinh đã trải qua biểu hiện của RLLA [3] Nghiên cứu của Hoàng Cẩm Tú cho biết tỉ lệ RLLA chiếm khoảng 30% bệnh nhân có vấn đề về tâm bệnh trong đó RLLA ở vị thành niên là 75,29% [15] Trong nghiên cứu “Xây dựng mô hình chăm sóc sức khỏe tâm lý – tâm thần cho học sinh phổ thông Đồng Nai” do BS. Nguyễn Văn Thọ và cộng sự thực hiện năm 1998-2000 cho biết RLLA và trầm cảm chiếm tỉ lệ từ 10-21% trong số những học sinh có vấn đề về sức khỏe tâm thần [12] Các nghiên cứu trên đã đưa ra rất nhiều yếu tố ảnh hưởng đến biểu hiện RLLA của trẻ, mỗi yếu tố có sự ảnh hưởng riêng và có những số liệu cụ thể về mức độ ảnh hưởng. 1.1.2. Nghiên cứu về bạo lực gia đình 1.1.2.1. Các nghiên cứu về bạo lực gia đình trên thế giới Có rất nhiều tác giả nghiên cứu về những nhân tố ảnh hưởng đến RLLA. Trong đó nhân tố gia đình được nhắc đến rất nhiều, có gia đình quá đùm bọc các em, ít cho các em tiếp xúc với môi trường xã hội bên ngoài, nhưng có gia đình bỏ mặc các em, không quan tâm đến các em, để các em 14 phải chứng kiến những lời nói, hành động thô bạo của cha mẹ, hay nhiều cha mẹ dùng những lời nói, hành động không phù hợp làm tổn thương các em. Các em không chỉ hứng chịu những trận đòn mà còn phải chứng kiến cảnh bạo lực của cha mẹ. Có nhiều công trình nghiên cứu về BLGĐ đã đưa ra những con số báo động về tình trạng này. Theo Jouriles và các cộng sự khi dự đoán những vấn đề về hành vi của trẻ trong gia đình có bạo lực cho biết: sự gây hấn giữa cha mẹ và con cái ở mức độ cao có liên quan đến các vấn đề hành vi, vấn đề chú ý, lo lắng thu mình, hành vi tự động không kiểm soát được. Trong đó có sự khác biệt giữa trẻ gái và trẻ trai, ở trẻ trai các em thường có vấn đề hành vi, vấn đề chú ý và khả năng kiểm soát hành vi của mình, ở trẻ gái chủ yếu các em có những biểu hiện lo lắng thu mình. [21] Khi nghiên cứu về tỷ lệ mắc và mối tương quan giữa BLGĐ và rối loạn stress sau sang trấn ở trẻ từ 8 – 16 tuổi của 45 bà mẹ sống trong nhà trú ẩn dành cho phụ nữa bị bạo lực của phụ nữ Adelaide – Nam Úc, Mertin và các cộng sự cho biết hầu hết các bà mẹ đều chịu bạo lực về tâm lý và thể chất ở mức độ cao và hầu hết con cái của họ cũng chịu ảnh hưởng bạo lực về tâm lý cũng như bạo lực về thể xác. Các tác giả còn cho biết thêm, có một số em khi chứng kiến cảnh BLGĐ hay trực tiếp gánh chịu bạo lực thường xuyên có triệu chứng đau buồn, đau khổ, khó chịu, khó tập trung, dễ giật mình và đáp ứng một số tiêu chuẩn của stress sau sang trấn [26] Các nghiên cứu về BLGĐ hầu hết nghiên cứu về tình trạng bạo lực của cha mẹ, rất ít nghiên cứu nói về tình trạng bạo lực của anh chị em ruột trong gia đình. Vì vậy, Teicher và các cộng sự đã làm một nghiên cứu trên 1412 khách thể từ 18-25 tuổi mà thời thơ ấu sống trong gia đình có bạo lực. Tác giả cho biết, khách thể chứng kiến các mối đe dọa và tấn công tới anh chị em ruột chiếm 2,4 – 4.7 lần trong tổng số các mối đe dọa và tấn công tới mẹ. Khách thể nghiên cứu chứng kiến mối đe dọa và tấn công tới anh chị em có mối 15 tương quan với các triệu chứng phân ly, không có mối quan hệ với lo âu và những khách thể bị bạo lực tâm lý bởi cha mẹ lo lắng gấp 10 lần so với chứng kiến bạo lực đối với anh chị. [29] Một số tác giả nghiên cứu về thực trạng BLGĐ cho biết: Có khoảng 15,5 triệu trẻ em Mỹ phải tiếp xúc với BLGĐ ít nhất một lần trong một năm, và bảy triệu trẻ em phải sống trong các gia đình có bạo lực đặc biệt nghiêm trọng [25, tr. 137-142]. Khoảng 3,3 triệu trẻ em (Carlson, 1984) và 10 triệu trẻ em (Straus, 1991) tại Hoa Kỳ và 500.000 trẻ em ở Canada (MacLeod, 1987) hàng năm chứng kiến số lượng các vụ tấn công chống lại người mẹ của chúng. Bao gồm những hành vi bạo lực khác nhau,từ tâm lý, kinh tế, vật lý và tình dục để giết người.[23, tr.241- 257] Các nghiên cứu trên đã nghiên cứu những ảnh hưởng cũng như mối tương quan giữa bạo lực giữa các thành viên trong gia đình với sức khỏe tâm thần của khách thể nghiên cứu. Các nghiên cứu lấy mẫu rộng cả về số lượng và độ tuổi, và xem xét rộng về nhiều vấn đề mà BLGĐ có thể ảnh hưởng chứ không chỉ có RLLA. 1.1.2.2. Các nghiên cứu về bạo lực gia đình ở Việt Nam Việt Nam là một trong những nước có tỉ lệ BLGĐ rất cao. Có rất nhiều nghiên cứu về vấn đề này trong hàng chục năm qua. Nghiên cứu về hậu quả của BLGĐ, tác giả Lê Thị Quý và Đặng Cảnh Khanh (2000) chỉ ra rằng 27.08% trong tổng số 1240 trẻ được hỏi cho biết các em rất tức giận bố mẹ khi bị bố mẹ đánh. Tỷ lệ các em tức giận cao nhất là ở nhóm tuổi vị thành niên, từ 14 – 16 tuổi, chiếm 45, 95%. Theo tác giả, những thương tích trên cơ thể dù đau đơn nhưng thời gian sẽ xoá nhòa, còn những thương tích về tinh thần, đời sống tâm lý, trẻ đâu dễ quên [11] Theo tác giả Nguyễn Đăng Vững và các cộng sự khi nghiên cứu nguy cơ 16 bị bạo lực của phụ nữ đã từng chứng kiến BLGĐ từ cha mẹ ở thời thơ ấu cho biết, khi nghiên cứu trên 730 phụ nữ đã lập gia đình trong độ tuổi từ 17 - 60 tuổi nông thôn Việt Nam, có 16% cho biết khi còn nhỏ đã chứng kiến sự bạo lực từ cha mẹ. Trong số này 40% người đã trải qua sự bạo lực về thể chất và tình dục từ người tình tính theo thời gian tiếp xúc với họ và 16% đã trải qua bạo lực trong năm qua. Qua đó, các tác giả đã đánh giá về nguy cơ cuộc đời cũng như năm qua cao hơn đáng kể giữa người chứng kiến BLGĐ trong thời thơ ấu và người chưa có kinh nghiệm đó. Và tác giả cũng cho biết thêm những phụ nữ báo cáo chứng kiến BLGĐ trong thời thơ ấu chấp nhận bạo lực do bạn tình gây ra cao hơn so với phụ nữ chưa chứng kiến [19]. Theo Nguyễn Bá Đạt khi khảo sát 182 thiếu niên sống ở Phú Thọ, Hà Nội Và Quảng Bình, có 56 em sống trong gia đình không có bạo lực; 51 em sống trong gia đình có mâu thuẫn không có bạo lực và 75 em sống trong gia đình có bạo lực; 98 em bị bố mẹ quát mắng và đánh đòn, 94 em được bố mẹ nhắc nhở, khuyên bảo, giảng giải khi các em mắc lỗi. Tác giả cho biết hầu hết cảm xúc của các em là chán nản, buồn rầu và sợ hãi, suy nghĩ của các em rất tiêu cực, bi quan về cha mẹ cũng như gia đình của mình. Có những em có một số hành vi kém thích nghi như lo âu, trầm cảm, hành vi lệch chuẩn và xâm kích [1]. Các nghiên cứu về BLGĐ ở Việt nam không chỉ tập trung vào sự ảnh hưởng của BLGĐ đối với sức khỏe tâm thần của trẻ em, mà còn nghiên cứu nguy cơ bị bạo lực của người phụ nữ từng chứng kiến BLGĐ thời thơ ấu. Tóm lại, đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về BLGĐ và RLLA ở nước ngoài và Việt Nam. Tuy nhiên rất ít công trình nghiên cứu đưa ra mối liên hệ giữa hai yếu tố này. Vì vậy nghiên cứu của chúng tôi có định hướng nghiên cứu cụ thể hơn về vấn đề này với mong muốn lấp đầy khoảng trống mà các nghiên cứu trước còn bỏ ngỏ. 1.2. Một số vấn đề lý luận của đề tài 1.2.1. Rối loạn lo âu 17 1.2.1.1. Khái niệm về lo âu Có rất nhiều định nghĩa về lo âu, trong đó có một số định nghĩa tiêu biểu như: Tác giả Trần Viết Nghị “lo âu là một trạng thái bệnh lý: khi lo âu mang đặc tính dai dẳng lan tỏa, tản mạn, không liên quan, không khu trú vào một sự kiện hoàn cảnh đặc biệt nào ở xung quanh hoặc có liên quan với những sự kiện đã qua không còn tính chất thời sự nữa ( lo lơ lửng – tản mạn – vô lý – lo bệnh lý – lo âu)” [ 8, tr.11] Theo tác giả Nguyễn Minh Tuấn: “lo âu là một rối loạn có cấu trúc đơn sơ thể hiện ra ngoài bằng một mối lo không đối tượng, lan tỏa và dai dẳng” [16, tr.11] Theo tác giả Đặng Bá Lãm: “Lo âu là trạng thái cảm xúc thông thường của con người trước những sự kiện của cuộc sống, là tín hiệu báo trước một trở ngại sắp xảy ra kèm theo sự suy diễn tính toán sắp đặt của quá trình tư duy trước sự thay đổi của cuộc sống hàng ngày, và cho phép con người sử dụng mọi biên pháp để giải quyết, đương đầu với những mối đe dọa” [4, tr.205] “Lo âu là trạng thái cảm xúc thông thường của con người trước những sự kiện của cuộc sống ( thi cử, xung đột trong các mối quan hệ, bệnh tật, tai nạn…) là tín hiệu báo trước một sự trở ngại sắp xảy ra, kèm theo sự suy diễn tính toán sắp đặt của quá trình tư duy trước sự thay đổi của cuộc sống hàng ngày và cho phép con người sử dụng mọi biện pháp để giải quyết, đương đầu với đe dọa. Lo âu bình thường sẽ hết khi mọi chuyện đã giải quyết xong. Khi vượt qua được lo âu và sợ hãi thông thường trong cuộc sống hàng ngày, con người sẽ có thêm kinh nghiệm và thích nghi với cuộc sống để phát triển các chức năng tâm lý” theo Nguyễn Viết Thêm, Lã Thị Bưởi, Trần Viết Nghị [ 7, tr.41] Còn theo từ điển Nguyễn Khắc Viện: “lo âu là việc đón chờ và suy nghĩ về một điều gì đó mà không chắc chắn có thể đối phó được là lo. Nếu sự 18 việc cụ thể mà đã từng gây nguy hiểm là lo sợ. Trong nhiều trường hợp, đặc biệt khi tâm lý bị rối loạn, một triệu chứng thường gặp là mối lo nhưng cụ thể không thật rõ là lo về các gì, sợ về các gì, đó là hãi [18, tr.190]. Có sự khác biệt giữa lo âu và sợ: Sợ: được coi như một cảm xúc bình thường để chuẩn bị tư tưởng cho ta trước những nguy hiểm có thực đang đến và vì thế có giá trị sống còn. Sợ còn được coi là lo âu bình thường, là phản ứng tâm lý khi cảm thấy có một tai họa thực tế, giúp cho việc chuẩn bị các giải pháp đảm bảo cho việc làm chủ tai họa này. Vậy sợ hay lo âu bình thường là một cơ chế thích ứng với thế giới bên ngoài. Lo âu: cảm giác giống như sợ, nhưng không có sự đe dọa rõ rệt, sắp đến. Đây là lo âu bệnh lý, tình trạng lo âu xuất hiện không có nguyên do, không liên quan tới một mối đe dọa rõ rệt nào hoặc mức độ lo âu không phù hợp với nguyên nhân gây ra nỗi lo âu đó. Trạng thái tâm lý này thường đi kèm với các rối loạn cơ thể và rối loạn thần kinh thực vật, diễn ra kéo dài, gây trở ngại rõ rệt tới các hoạt động. [13] Từ một số khái niệm trên về lo âu, trong phạm vi nghiên cứu của luận văn, chúng tôi đồng ý với khái niệm về lo âu cuả Nguyễn Viết Thêm, Lã Thị Bưởi, Trần Viết Nghị như sau: “Lo âu là trạng thái cảm xúc thông thường của con người trước những sự kiện của cuộc sống (thi cử, xung đột trong các mối quan hệ, bệnh tật, tai nạn…) là tín hiệu báo trước một sự trở ngại sắp xảy ra, kèm theo sự suy diễn tính toán sắp đặt của quá trình tư duy trước sự thay đổi của cuộc sống hàng ngày và cho phép con người sử dụng mọi biện pháp để giải quyết, đương đầu với đe dọa. Lo âu bình thường sẽ hết khi mọi chuyện đã giải quyết xong. Khi vượt qua được lo âu và sợ hãi thông thường trong cuộc sống hàng ngày, con người sẽ có thêm kinh nghiệm và thích nghi với cuộc sống để phát triển các chức năng tâm lý”. 19