Tài liệu Tiền giả định trong câu phủ định bác bỏ tiếng việt và ứng dụng vào việc dạy tiếng việt cho người nước ngoài

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ======================= NGUYỄN THỊ KIM HUỆ TIỀN GIẢ ĐỊNH TRONG CÂU PHỦ ĐỊNH BÁC BỎ TIẾNG VIỆT VÀ ỨNG DỤNG VÀO VIỆC DẠY TIẾNG VIỆT CHO NGƯỜI NƯỚC NGOÀI LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Ngôn ngữ học Hà Nội – 2014 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------------------------------------ NGUYỄN THỊ KIM HUỆ TIỀN GIẢ ĐỊNH TRONG CÂU PHỦ ĐỊNH BÁC BỎ TIẾNG VIỆT VÀ ỨNG DỤNG VÀO VIỆC DẠY TIẾNG VIỆT CHO NGƯỜI NƯỚC NGOÀI Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Ngôn ngữ học Mã số: 60 22 01 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Vũ Văn Thi Hà Nội - 2014 MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cảm ơn Lời cam đoan Danh mục các chữ viết tắt MỞ ĐẦU…………………………………………………………………..5 1. Tính cấp thiết, đối tượng, phạm vi nghiên cứu của đề tài………….5 1.1. Tính cấp thiết của đề tài……………………………………………5 1.2. Đối tƣợng nghiên cứu………………………………………………5 1.3. Phạm vi nghiên cứu………………………………………………...7 2. Mục đích nghiên cứu………………………………………………….7 3. Ý nghĩa của đề tài……………………………………………………..7 3.1. Ý nghĩa lý luận……………………………………………………...7 3.2. Ý nghĩa thực tiễn…………………………………………………....7 4. Phương pháp nghiên cứu và tư liệu………………………………….8 5. Bố cục của luận văn…………………………………………………..9 Chương 1: CỞ SỞ LÝ LUẬN…………………………………...............10 1. Vấn đề tiền giả định………………………………………………....10 2. Vấn đề phủ định và phủ định bác bỏ………………………………16 2.1. Khái niệm về phủ định trong logic học…………………………....17 2.2. Phủ định trong ngôn ngữ học……………………………………...17 1 2.3. Phủ định điển hình và phủ định bác bỏ……………………………19 2.3.1. Phủ định điển hình………………………………………………...19 2.3.2. Phủ định bác bỏ……………………………………………………19 2.3.3. Bác bỏ tiền giả định……………………………………………….20 Tiểu kết Chương 2: CÁC PHƢƠNG PHÁP BÁC BỎ VÀ ĐIỀU KIỆN ĐỂ MỘT CÂU BÁC BỎ CÓ THỂ THỰC HIỆN ĐƢỢC………………………….22 1. Điều kiện thực hiện hành vi bác bỏ………………………………...22 2. Các phương thức bác bỏ………………………………………….....23 2.1. Bác bỏ thông qua TGĐ……………………………………………...24 2.1.1. Bác bỏ thông qua bác bỏ một TGĐ………………………………..24 2.1.2. Bác bỏ bằng cách chất vấn………………………………………...25 2.1.3. Bác bỏ thông qua tính phi lí tiền giả định…………………………26 2.2. Bác bỏ thông qua hàm ý……………………………………………..27 2.2.1. Bác bỏ thông qua hàm ý phản đối ngầm…………………………..28 2.2.2. Bác bỏ thông qua hàm ý cầu khiến, ra lệnh, yêu cầu……………...29 2.2.3. Bác bỏ bằng cách sử dụng thành ngữ, tục ngữ…………………….31 2.2.4. Bác bỏ bằng cách so sánh, tỉ dụ…………………………………...31 2.2.5. Bác bỏ bằng cách chơi chữ………………………………………...33 2.2.6. Bác bỏ bằng cách mỉa mai………………………………………...34 2.2.7. Bác bỏ bằng cách thề………………………………………………35 2.2.8. Bác bỏ thông qua hàm ý câu hỏi…………………………………..36 3. Các tác tử bác bỏ và mô hình bác bỏ tiếng Việt……………………38 3.1. Tác tử bác bỏ là gì?.............................................................................38 2 3.2. Phân loại và miêu tả các TTBB và các mô hình điển hình………….39 3.2.1. Tác tử bác bỏ “nào” và các kết hợp……………………………......39 3.2.2. Tác tử bác bỏ “gì” và các kết hợp…………………………………41 3.2.3. Tác tử bác bỏ “đâu” và các kết hợp………………………………..45 3.2.4. Tác tử bác bỏ “sao/làm sao mà”…………………………………...49 3.2.5. Tác tử bác bỏ “ai”………………………………………………….52 3.2.6. Tác tử bác bỏ “mà”………………………………………………...53 3.2.7. Tác tử bác bỏ “chẳng lẽ…à/hay sao”……………………………...55 Tiểu kết Chương 3: ỨNG DỤNG DẠY TIỀN GIẢ ĐỊNH TRONG CÂU PHỦ ĐỊNH BÁC BỎ CHO NGƢỜI NƢỚC NGOÀI………............................57 1. Một vài nhận xét về việc dạy tiếng Việt hiện nay………………….57 2. Vấn đề giảng dạy câu phủ định bác bỏ cho người nước ngoài…...64 2.1. Vấn đề tính tình thái trong câu PĐBB………………………………64 2.2. Vấn đề ngữ cảnh có liên quan đến câu PĐBB………………………65 2.3. Đặc trƣng văn hóa của câu PĐBB…………………………………...66 2.4. Vấn đề mô hình hóa các cấu trúc PĐBB…………………………….67 3. Một số kiến nghị về việc giảng dạy câu PĐBB cho NNN…………..69 3.1. Vấn đề đƣa ngữ liệu câu PĐBB trong các giáo trình tiếng Việt…….69 3.2. Vấn đề đƣa các mô hình câu PĐBB vào các giáo trình ở các cấp độ.70 Tiểu kết KẾT LUẬN……………………………………………………………...77 TÀI LIỆU TRÍCH DẪN………………………………………………..79 TÀI LIỆU THAM KHẢO……………………………………………...81 3 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TGĐ : Tiền giả định CN : Chủ ngữ DT : Danh từ ĐT : Động từ TT : Tính từ PĐ : Phủ định BB : Bác bỏ PĐBB : Phủ định bác bỏ NNN : Ngƣời nƣớc ngoài TTBB : Tác tử bác bỏ Nxb : Nhà xuất bản => : Tức là, nghĩa là 4 MỞ ÐẦU 1. Tính cấp thiết, ðối týợng, phạm vi nghiên cứu của ðề tài 1.1. Tính cấp thiết của ðề tài Ngôn ngữ là phýõng tiện giao tiếp ðặc biệt quan trọng của con ngýời. Khi con ngýời muốn truyền ðạt thông tin, tý týởng, ý kiến của mình ðều phải nhờ ðến sự trợ giúp của ngôn ngữ, qua ðó ngýời ta mới có thể bộc lộ tâm tý, tình cảm, thái ðộ của mình. Ngôn ngữ làm ngýời ta gần gũi nhau nhýng cũng có thể là nguyên nhân làm cho ngýời ta xa nhau. Chính vì vậy mà ngýời Việt Nam có câu ca dao: "Chim khôn hót tiếng rảnh rang, ngýời khôn nói tiếng dịu dàng dễ nghe" sự dịu dàng ở ðây không chỉ là nói nhẹ nhàng, mà là nói có tình có lí, nói phù hợp với hoàn cảnh...Ðặc biệt là khi bác bỏ một ðiều gì ðó thì lời nói càng cần ðýợc chú trọng ðể khỏi gây sự hiểu lầm vì những yếu tố bác bỏ và ngữ ðiệu gây ra. Ngôn ngữ vốn ðýợc cấu tạo bởi âm thanh và ðýợc phụ trợ bằng cử chỉ, nét mặt...Tất cả những biểu hiện ðó bộc lộ thái ðộ, quan ðiểm của con ngýời. Khi phủ ðịnh bác bỏ một ðiều gì ðó, ngýời ta sẽ thông qua những hành vi ngôn ngữ hoặc hành ðộng ðó ðể ðoán biết ý tứ của ngýời ðối thoại ðể có những ứng xử phù hợp. Trong thực tế cuộc sống không phải lúc nào cũng có thể "nói cho nhau vừa lòng" mà chỉ một câu nói phủ ðịnh vô tình, ðôi khi dẫn ðến việc làm mất lòng nhau, nhất là khi phủ ðịnh hay bác bỏ ý kiến của ngýời khác. Vì vậy, bên cạnh việc phủ ðịnh bác bỏ một thông tin thì câu phủ ðịnh bác bỏ còn cho thấy ðýợc những phản ứng có thể xảy ra bên ngoài lời nói, ðó là các tiền giả ðịnh (TGÐ) của câu phủ ðịnh bác bỏ (PÐBB), nó hàm chứa một lớp ý sâu xa mà chỉ những ngýời trực tiếp tham gia giao tiếp mới hiểu toàn ý ðýợc. Ngôn ngữ bác bỏ có liên quan ðến thái ðộ và ngữ cảnh nên khi 5 xem xét hành vi ứng xử ở những hoàn cảnh khác nhau sẽ có những hành ðộng và phát ngôn khác nhau. Vấn ðề này cũng liên quan chặt chẽ với lí thuyết ngữ dụng học. Vào ðầu thập niên 1960, cùng với sự xuất hiện của Lí thuyết Hành ðộng ngôn từ (speech act theory) do J.L. Austin và J.Searle khởi xýớng, ngữ dụng học bắt ðầu býớc vào thời kì phát triển mạnh mẽ. Nó quan tâm ðến việc vì sao việc truyền ðạt nghĩa không chỉ phụ thuộc vào các kiến thức ngôn ngữ học nhý ngữ pháp, từ vựng mà còn phụ thuộc vào ngữ cảnh của phát ngôn cũng nhý hiểu biết về vị thế của các nhân vật hữu quan và ý ðồ giao tiếp của ngýời nói. Nói cách khác, ngữ dụng học là ngành khoa học nghiên cứu ngữ nghĩa trong bối cảnh giao tiếp, trong ðó câu phủ ðịnh bác bỏ ðýợc coi nhý là một hành ðộng ngôn ngữ có vai trò quan trọng trong việc thực hiện hành vi giao tiếp của con ngýời. Hành ðộng bác bỏ ðã ðýợc nhiều tác giả quan tâm bởi nó là hành ðộng thông dụng và phổ biến. Trong giao tiếp, không phải lúc nào ngýời ta cũng ðồng tình với một ý kiến, yêu cầu ðýa ra mà ngýời ta dùng hành ðộng bác bỏ ðể thể hiện quan ðiểm của mình. Ðối với ngýời nýớc ngoài (NNN) việc hiểu ðýợc TGÐ trong câu tiếng Việt không ðõn giản bởi vì nó bao gồm nhiều lớp nghĩa hàm ý của ngýời nói. Làm thế nào ðể hiểu ðýợc TGÐ trong câu PÐBB lại càng phức tạp, ðòi hỏi ngýời ðối thoại, ngýời học phải có một sự hiểu biết khá sâu sắc và chắc chắn về tiếng Việt, bên cạnh ðó phải biết ðýợc phong tục tập quán, thói quen, vãn hoá, lịch sử...của ngýời Việt. Hành ðộng bác bỏ, câu phủ ðịnh bác bỏ, từ ngữ bác bỏ...là ðề tài rộng và thú vị, cho ðến nay ðã có một số công trình nghiên cứu liên quan ðến vấn ðề này. Tuy nhiên, chýa có công trình nào nghiên cứu sâu về lĩnh vực này. Vì vậy, chúng tôi ðã chọn nghiên cứu về vấn ðề "tiền giả ðịnh trong câu phủ ðịnh bác bỏ" thông qua việc phân tích các tác tử bác bỏ và hàm ý của những tác tử 6 bác bỏ ðó ðể thấy ðýợc ý nghĩa hàm ẩn chứa ðựng trong câu phủ ðịnh nhằm góp phần tìm hiểu ý nghĩa sâu và tính ða dạng câu PÐBB. Qua ðó có thể thấy ðýợc TGÐ ðýợc liên hệ với việc sử dụng rộng rãi các tác tử bác bỏ (TTBB), tổ hợp tác tử bác bỏ trong câu thế nào. Ðồng thời thông qua luận vãn này chúng tôi sẽ trình bày và ðýa ra các ý kiến nhằm ðóng góp cho việc nghiên cứu TGÐ trong câu phủ ðịnh bác bỏ và ứng dụng vào việc dạy tiếng Việt cho NNN. 1.2. Ðối týợng nghiên cứu Trong luận vãn này chúng tôi tập trung nghiên cứu về các kiểu câu PÐBB trong tiếng Việt, cụ thể là các TTBB (các từ, ngữ sử dụng trong câu PÐBB) thông qua ðó ðể làm nổi bật các TGÐ ẩn chứa trong câu bác bỏ. 1.3. Phạm vi nghiên cứu Trong khuôn khổ của ðề tài nghiên cứu, luận vãn tập trung vào các vấn ðề sau: - Nghiên cứu những khái niệm cõ bản làm cõ sở lý luận cho việc miêu tả các TTBB trong câu PÐBB. - Nghiên cứu phân tích và phân loại các TTBB trong câu phủ PÐBB. - Phân tích TGÐ thông qua các TTBB, ðể thấy ðýợc tác ðộng của hàm ý ðối với nội dung BB. - Phân tích thực trạng dạy và học câu PÐBB ðồng thời ðýa ra một số kiến nghị nhằm nâng cao chất lýợng dạy và học tiếng Việt ðối với NNN hiện nay. 7 2. Mục ðích nghiên cứu Mục ðích nghiên cứu của luận vãn là làm nổi bật vấn ðề TGÐ, BB TGÐ cũng nhý mô hình câu PÐBB, vai trò của các TTBB và tác ðộng của chúng ðối với các TGÐ có trong câu PÐBB. Luận vãn cũng ðề xuất một số kiến nghị nhằm nâng cao chất lýợng giảng dạy tiếng Việt cho NNN về câu PÐBB, ðồng thời chúng tôi cũng ðýa ra một số mô hình ðõn giản, dễ nhớ, dễ áp dụng ðể phù hợp với NNN, giúp họ nắm bắt ðýợc các kiểu câu này cũng nhý hiểu ý nghĩa sâu của TGÐ trong câu PÐBB và có thể ứng dụng trong giao tiếp tiếng Việt một cách có hiệu quả. 3. Ý nghĩa của ðề tài 3.1. Ý nghĩa lí luận Về phýõng diện lí luận, luận vãn sẽ góp phần làm rõ một số khái niệm liên quan ðến TGÐ và BB TGÐ ðồng thời trình bày một bức tranh tổng quát về vấn ðề câu PÐBB và những yếu tố liên quan ðó là các TTBB và những hàm ý mà nó thể hiện, hàm ý ðó là những thái ðộ nhý: khen, chê, tin týởng, nghi ngờ, châm biếm, khiêu khích...Luận vãn sẽ góp phần làm sáng tỏ ðặc ðiểm của câu PÐBB tiếng Việt cũng nhý vai trò của nó trong giao tiếp. 3.2. Ý nghĩa thực tiễn Về mặt thực tiễn, những kết quả nghiên cứu và so sánh của luận vãn có thể là những cứ liệu, sự gợi ý cho những ngýời làm công tác biên soạn, xây dựng giáo trình dạy tiếng Việt cho NNN, góp phần bổ xung vào phần ngữ 8 pháp một số vấn ðề liên quan ðến câu PÐBB và các TTBB. Mặt khác, luận vãn cũng sẽ phục vụ tích cực và hiệu quả công tác giảng dạy tiếng Việt cũng nhý việc học tiếng Việt ðối với học viên NNN. 4. Phýõng pháp nghiên cứu và tý liệu Trong luận vãn, chúng tôi tập trung vào nghiên cứu TGÐ trong câu PÐBB thông qua các tác tử bác bỏ ðiển hình trong tiếng Việt ðể thấy ðýợc sắc thái biểu cảm, lí do bác bỏ, mối quan hệ, tính vãn hoá...giữa những ngýời tham gia ðối thoại. Ðồng thời chúng tôi cũng tiến hành so sánh những TTBB ðể phân biệt giữa những cách nói khác nhau của tác tử này, nhằm tạo dựng mô hình bác bỏ ðiển hình trong câu bác bỏ tiếng Việt. Ðể giải quyết những vấn ðề mà ðề tài ðặt ra, luận vãn sẽ sử dụng những phýõng pháp nghiên cứu chính nhý sau: - Phýõng pháp thống kê, phân loại. - Phýõng pháp so sánh ðối chiếu. - Phýõng pháp phân tích ngữ cảnh. - Phýõng pháp phân tích cú pháp và từ vựng. - Phýõng pháp mô hình hoá. Về tý liệu phục vụ cho nghiên cứu ðề tài, luận vãn ðã lựa chọn tý liệu từ những nguồn nhý: Một số giáo trình dạy tiếng Việt tiêu biểu, một số truyện ngắn và một số bài viết khác, cụ thể nhý sau: 1. Ðoàn Thiện Thuật (chủ biên), Thực hành tiếng Việt A tập1; Thực hành tiếng Việt A tập2, Nxb Thế giới, 2006. 2. Đoàn Thiện Thuật (chủ biên), Thực hành Tiếng Việt C, Nxb Thế giới, 2005. 3. Đoàn Thiện Thuật (chủ biên), Thực hành tiếng Việt B, Nxb Thế giới, 2007. 9 4. Nguyễn Văn Huệ (chủ biên), Tiếng Việt cho ngƣời nƣớc ngoài, Q.3, Nxb Giáo dục, 2004. 5. Nguyễn Văn Huệ (chủ biên), Tiếng Việt cho ngƣời nƣớc ngoài, Q.4, Nxb Giáo dục, 2004. 6. Vũ Văn Thi, Tiếng Việt cơ sở, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội, 2008. 7. Nguyễn Thiện Nam, Giáo trình tiếng Việt cao cấp, Nxb ĐHQG, 2013. 8. Nguyễn Việt Hƣơng, Thực hành Tiếng Việt, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2004. 9. Nguyễn Văn Phúc (chủ biên), Tiếng Việt cho ngƣời nƣớc ngoài - chƣơng trình cơ sở, Nxb Đại học Quốc gia, 2006. 10. Nguyễn Anh Quế, Tiếng Việt cho ngƣời nƣớc ngoài, Nxb Giáo dục, 1994. 11. Đinh Thanh Huệ (chủ biên), Tiếng Việt thực hành cho ngƣời nƣớc ngoài, Nxb Đại học Quốc gia, 1997. 12. Tô Hoài, Tuyển tập truyện ngắn Tô Hoài trƣớc Cách mạng tháng 8/ 1945, Nxb Hội nhà văn, 1994. 13. Nam Cao, Tuyển tập Chí Phèo, Nxb Hội nhà văn, 2008. 14. Nam Cao, Truyện ngắn chọn lọc, Nxb Văn hóa thông tin, 2005. 15. Ma Văn Kháng, Truyện ngắn chọn lọc, Nxb Văn hóa thể thao, 2006. 16. Vũ Trọng Phụng, Vỡ đê, Nxb Hội nhà văn, 2004. 17. Tổng cục Chính trị, Tạp chí Văn nghệ quân đội, (Các số từ năm 2004 - 2008). 18. Một số bài viết trên Internet. 5. Bố cục của luận vãn Ngoài phần mở ðầu và kết luận, danh mục tham khảo, nguồn tý liệu trích dẫn, bảng chữ cái viết tắt, luận vãn gồm có 3 chýõng ðýợc sắp xếp nhý sau: 10 Chýõng 1: Cõ sở lí luận Trình bày cõ sở lí luận ðể giải quyết các vấn ðề chính của luận vãn, phần này gồm có: - Lí thuyết về vấn ðề TGÐ - Vấn ðề về câu phủ ðịnh ðiển hình và câu PÐBB - Ðiều kiện thực hiện hành vi PÐBB Chýõng 2: Các phýõng thức bác bỏ và ðiều kiện thực hiện các hành vi bác bỏ Ở chýõng này, Luận vãn tiến hành khảo sát, phân loại các phýõng thức bác bỏ thýờng ðýợc sử dụng trong tiếng Việt, ðó là BB thông qua bác bỏ TGÐ và bác bỏ hàm ý ðể từ ðó thấy ðýợc vấn ðề về PÐBB xuất hiện, tầm quan trọng và ða dạng thế nào trong ngữ pháp cũng nhý trong giao tiếp tiếng Việt. Bên cạnh ðó chúng tôi ðã ðýa vào phân tích các TTBB với những mô hình cấu trúc ðiển hình và những biến thể của chúng ðể thấy ðýợc sự phong phú về cách bác bỏ trong tiếng Việt. Chýõng 3: Ứng dụng dạy câu PÐBB tiếng Việt cho NNN Trên cõ sở kết quả nghiên cứu lí thuyết kết hợp ðiều tra, khảo sát thực tế nắm bắt tình hình dạy và học câu PÐBB của học viên NNN, ở chýõng này chúng tôi sẽ nêu lên thực trạng dạy và học tiếng Việt nói chung và câu PÐBB nói riêng trong giảng dạy tiếng Việt cho NNN. Chýõng này luận vãn cũng nêu lên một số những bất cập của một số giáo trình cũng nhý trong phýõng pháp giảng dạy của giáo viên ðể làm cõ sở ðýa ra một số kiến nghị nhằm góp phần nâng cao chất lýợng dạy và học, cũng nhý chuyển tải những nét vãn hoá ðộc ðáo thể hiện trong ngôn ngữ tiếng Việt. 11 Chýõng 1: CÕ SỞ LÝ LUẬN 1. Vấn ðề tiền giả ðịnh Trong giới nghiên cứu ngôn ngữ học đã có khá nhiều cuộc tranh luận về khái niệm TGĐ. Một số ngƣời cho rằng TGĐ đƣợc coi là mối quan hệ giữa hai mệnh đề hoặc có ngƣời đã đồng nhất TGĐ và hàm ngôn. Ngƣời đầu tiên giới thiệu khái niệm TGĐ ở Việt Nam là giáo sƣ Hoàng Phê, theo ông TGĐ là một thành phần đặc biệt trong nghĩa của từ, TGĐ là điều đƣợc giả định trƣớc đó là đúng. Trong trƣờng hợp chƣa biết thì cũng cần thừa nhận là đúng, có nhƣ vậy thì câu hoặc lời mới thực sự có ý nghĩa. Ông đƣa ra ví dụ nhƣ sau: “Dừng” có nghĩa là không hoạt động, không di chuyển nhƣng đồng thời cũng giả định trƣớc đó tàu vừa mới đang hoạt động di chuyển và “vừa mới hoạt động” là điều đƣợc coi nhƣ là một hoạt động đã biết rồi, nhƣ thế gọi là “Tiền giả định”, nghĩa là điều đƣợc giả định trƣớc đó là đúng vì nếu sự thật không phải nhƣ thế, tức tàu trƣớc đó không hoạt động di chuyển thì nói “dừng” là vô nghĩa. Ông phân chia làm hai loại TGĐ là: TGĐ nội tại và TGĐ tổ hợp. TGĐ nội tại thƣờng cụ thể, ví dụ: Bắn (nói về đạn hoặc tên và dùng cho súng hoặc cung) còn TGĐ tổ hợp thƣờng không cụ thể, chỉ đƣợc xác định ở cấp độ phạm trù. TGĐ nội tại có vai trò quan trọng trong nghiên cứu ngữ dụng học, nhiều nhà ngôn ngữ học đã quan tâm nghiên cứu vấn đề này. Trong cuốn “Logic – Ngôn ngữ học” Hoàng Phê cho rằng TGĐ là những điều mà ngƣời nói coi nhƣ ngƣời đối thoại đã biết, bất tất phải nói vì vậy nó không làm chức năng thông báo, không có giá trị thông báo. TGĐ một thông báo có thể phân chia ra làm hai cấp độ: Cấp độ của cái nói ra và cấp độ của cái không nói ra (TGĐ) chính cái không nói ra là vì cho là không cần phải 12 nói cùng với cái nói ra trực tiếp (hiển ngôn) là cơ sở cho cái nói ra gián tiếp (hàm ngôn), ngƣời nghe hiểu đƣợc hàm ngôn là nhờ vào TGĐ và hiển ngôn. Nguyễn Đức Dân - nhà nghiên cứu khá sâu về TGĐ đã viết "TGĐ là một khái niệm đƣợc dùng rất nhiều trong nghiên cứu về ngữ nghĩa và cú pháp". Tác giả dẫn ra các ví dụ và nêu ra khái niệm về TGĐ là: "TGĐ là điều kiện dùng để cho một câu trở thành bình thƣờng. Có thể phân biệt hai kiểu câu suy diễn này qua thái độ của ngƣời nghe, đặc biệt qua thái độ phủ định đƣợc biểu hiện bằng những công cụ ngôn ngữ khác nhau". Nguyễn Đức Dân phân chia làm hai loại TGĐ là: TGĐ ngữ nghĩa và TGĐ ngữ dụng. Ví dụ TGĐ ngữ nghĩa nhƣ: A: Con anh Ba đang ốm. B: Con anh Ba không ốm. Cả hai câu trên đều có TGĐ là “anh Ba có con” TGĐ này luôn luôn có giá trị đúng bất chấp câu A có giá trị đúng hay sai (tức bất chấp việc con anh Ba ốm hay không ốm) Ví dụ về TGĐ ngữ dụng (Đầu năm học, A và B vào cùng một lớp, gặp nhau lần đầu tiên, thấy B cầm bao thuốc lá, A hỏi làm quen và B đáp bằng các câu sau). A: Anh tiếp tục hút thuốc à? B: (1) Vâng (2) Trước kia thì có, nhưng bây giờ tiền đâu mà hút. Thuốc này mua cho bố tôi. (3) Đây là lần đầu tiên tôi hút. (4) Chưa bao giờ tôi hút cả, thuốc này mua cho bố tôi. Những câu trả lời trên đây đều có thể chấp nhận đƣợc, mỗi câu đều bao gồm hai phần, một phần trả lời và một phần đánh giá về TGĐ có trong câu 13 hỏi. Về câu nói của A, do từ "tiếp tục" mà chúng ta biết đƣợc khi nói câu này A có một TGĐ là “trƣớc kia anh đã hút thuốc lá” ngoài ra, đó còn là một câu hỏi tu từ mang nội dung khẳng định. Ở câu B1 và B2 ngƣời đáp xác nhận TGĐ có trong câu A là đúng vì hiện tại anh B có hút thuốc. Còn ở câu B3 và B4 ngƣời đáp cho rằng TGĐ trong câu A là sai (khẳng định hiện tại anh B không hút thuốc) muốn cho cuộc nói chuyện đƣợc bình thƣờng thì trƣớc tiên bác bỏ TGĐ đó, nghĩa là câu hỏi A đƣợc nêu ra là không chuẩn xác, mặt khác, hai câu trả lời B1 và B2 cũng nhƣ hai câu B3 và B4 lại khác nhau ở một phƣơng diện khác. B1 và B2 có ý rằng phần khẳng định trong câu hỏi A là đúng, còn ở B3 và B4 thì phần khẳng định ở câu câu hỏi A lại bị coi là sai. Lê Đông trong Luận án Tiến sĩ “Ngữ nghĩa – Ngữ dụng câu hỏi chính danh” (trên ngữ liệu Tiếng việt) tác giả cho rằng: “trong nghiên cứu nghĩa của câu nói chung cũng nhƣ câu hỏi nói riêng, TGĐ có một vai trò hết sức quan trọng. Nó cho phép ta chỉ ra đƣợc mối quan hệ thống nhất biện chứng giữa các bƣớc khác nhau của quá trình nhận thức phản ánh vào cấu trúc ngữ nghĩa của câu" vai trò của các thành phần thông tin đó trong hoạt động giao tiếp và nhận thức, nó cũng cho phép giải thích sự hình thành của nhiều chiến thuật giao tiếp. Nhƣ vậy TGĐ là thành phần thông tin nằm trong ý nghĩa của câu nói với tính cách là cái không đƣợc diễn đạt hiển ngôn, nhƣng đối với cả ngƣời nói lẫn ngƣời nghe nó là cái cần phải đƣợc khẳng định trƣớc là đƣơng nhiên phải nhƣ vậy, để câu đƣợc sử dụng bình thƣờng. Chẳng hạn nhƣ: (1) Con chị ấy đi đâu thế? (2) Tại sao anh đánh vợ? Đặt câu hỏi (1) điều mà ngƣời hỏi đã biết, đã khẳng định trƣớc là: 14 1. Chị ấy đã có con; 2. Con chị ấy không có ở nhà. Một cách tƣơng tự đặt câu hỏi (2) khi ngƣời nói đã biết trƣớc, đã khẳng định là 1. Anh ta đã có vợ, 2. Anh ta đánh vợ, 3. Có lí do nào đó khiến anh ta đánh vợ. Đối với các câu hỏi, thông tin TGĐ mang tính khẳng định, thể hiện sự tin tƣởng của ngƣời hỏi với cái phân đoạn thực tế đƣợc phản ánh trong câu, còn thành phần thông tin cần hỏi thực sự vào lúc nói thể hiện tập trung tình thái hỏi. Đặc trƣng tình thái của thông tin TGĐ mang tính chất thứ cấp, nghĩa là nó không trực tiếp qui định mục đích của hành vi phát ngôn mà ngƣời nói thực hiện. Do đó, TGĐ là thông tin bình thƣờng không có giá trị thông báo và thuộc về phạm vi tiền đề của thông báo. Có thể phân TGĐ trong câu hỏi thành hai loại: TGĐ từ vựng (gắn với một từ hoặc tổ hợp từ nào đó hoạt động trong câu) và TGĐ thông báo – cú pháp (TGĐ trực tiếp gắn bó với trung tâm thông báo trong câu). Nhƣ vậy, theo tác giả thì trong ví dụ: Con chị ấy đi đâu thế? Có các TGĐ là: TGĐ từ vựng: Chị ấy đã có con. TGĐ thông báo – cú pháp: Con chị ấy hiện không có ở nhà. Tại sao anh đánh vợ? TGĐ từ vựng là: Anh ta đã có vợ. TGĐ thông báo – cú pháp là: Anh ta đánh vợ, có lí do khiến anh ta đánh vợ. Lê Đông nhìn nhận TGĐ ở những chiều hƣớng khác nhau khiến nó trở thành một trong những trọng tâm của ngữ dụng học. Theo Đỗ Hữu Châu trong cuốn "Đại cƣơng ngôn ngữ học, tập 2" ông cho rằng: TGĐ là những hiểu biết đƣợc xem là bất tất phải bàn cãi, bất tất phải đặt lại thành vấn đề, đã đƣợc các nhân vật giao tiếp mặc nhiên thừa nhận dựa vào chúng mà ngƣời nói tạo nên ý nghĩa tƣờng minh trong phát ngôn của 15 mình. Trong một phát ngôn có thể có nhiều TGĐ, nhƣng chỉ có một hoặc một số có liên quan đến ý nghĩa tƣờng minh của phát ngôn, do tính chất “bất tất phải bàn cãi của nó” nên TGĐ phải có dấu hiệu ngôn ngữ đánh dấu nó. Chúng ta hãy xét phát ngôn sau: Anh ta đang lo đám tang cho bà mẹ vợ khó tính của anh ta. Có các TGĐ nhƣ sau: Anh ta có mẹ vợ. (1) Mẹ vợ anh ta khó tính. (2) Mẹ vợ anh ta mới chết. (3) Anh ta đã có vợ. (4) Các TGĐ 1, 2, 3 đều quan yếu đối với phát ngôn trên và đƣợc đánh dấu bằng các yếu tố ngôn ngữ nhƣ: bà mẹ vợ, khó tính, đang, đám tang. TGĐ 4 không quan yếu mặc dầu vẫn đƣợc đánh dấu bằng từ “vợ”. Theo tác giả do đặc điểm dấu hiệu ngôn ngữ đánh dấu mà TGĐ tƣơng đối ít lệ thuộc vào các ngữ cảnh phát ngôn. Cao Xuân Hạo cũng đặc biệt quan tâm đến TGĐ, theo ông TGĐ của một câu nói là một điều gì phải đƣợc giả định là đã có trƣớc khi nói câu đó, vì nếu không nói điều này thì không thể nói câu đó đƣợc (câu đó sẽ trở thành phi lí hoặc không thể hiểu đƣợc). TGĐ có thể toát ra từ nghĩa nguyên văn của cả câu cùng với sự đóng góp của ngữ cảnh và tình huống nhƣng bên trong câu cũng có những từ mà nghĩa của chúng chứa sẵn TGĐ, theo tác giả thì TGĐ đƣợc hiểu theo một nghĩa rất rộng, rộng hơn nhiều so với các quan niệm thƣờng thấy trong ngữ dụng học, ví dụ nhƣ: TGĐ trong danh từ, TGĐ vị từ, TGĐ của câu phủ định… Ví dụ về TGĐ trong câu phủ định: Trong một câu trần thuật nhƣ: “từ đây ra đó không xa” thì TGĐ là một điều gì đó ngƣợc lại (nghĩa là muốn nói câu này thì trƣớc đó không nhất thiết là phải có ai nói hay nghĩ rằng “từ đây ra đó xa lắm”) 16 Nguyễn Văn Hiệp (2007) trong bài viết “Một số phạm trù tình thái chủ yếu trong ngôn ngữ” cho rằng: Những mệnh đề đƣợc nêu ra với một xác quyết tƣơng đối, để ngỏ khả năng ngƣời nghe phản bác và do đó đòi hỏi, hoặc có chỗ cho việc nêu ra bằng chứng thì các TGĐ cũng có thể đƣợc xem là tình thái, bởi vì nó giả định một cam kết ngầm ẩn của ngƣời nói đối với tính chân thực của một sự tình nào đó. Tác giả nêu ra hai đối lập chủ yếu của tình thái trong ngôn ngữ, đó là tình thái nhận thức và tình thái đạo nghĩa. Hành động bác bỏ và TGĐ, tác giả trình bày ba loại mệnh đề có thể đƣợc thừa nhận theo Givon. Thứ nhất, những mệnh đề đƣợc giả định thông qua những qui ƣớc đa dạng, ngƣời nghe không nghi ngờ và do đó không đòi hỏi ngƣời nói phải nêu bằng chứng. Thứ hai, những mệnh đề đƣợc nêu ra với một xác quyết tƣơng đối, để ngỏ khả năng ngƣời nghe phản bác và do đó đòi hỏi, hoặc có chỗ cho việc nêu ra bằng chứng. Thứ ba, những mệnh đề đƣợc xác quyết với nhiều nghi ngờ, chỉ nhƣ là những giả thuyết và do đó có thể không đƣợc thừa nhận và cần có bằng chứng cụ thể. Với tác giả Nguyễn Thiện Giáp khái niệm TGĐ còn đƣợc tác giả gọi là “tiền đề”. Tác giả cho rằng : Tiền đề là những mệnh đề mà tính chân thực của chúng đƣợc dùng làm bảo đảm cho phát ngôn của ngôn bản, những mệnh đề mà thiếu chúng thì phát ngôn không thể đƣợc coi là có giá trị. Theo tác giả thì đặc điểm của tiền đề không bị thay đổi do sự phủ định, tức là tiền đề của một nhận định sẽ giữ nguyên (tức là đúng) ngay cả khi nhận định đó bị phủ định. Xét ví dụ sau: Vợ anh Tùng rất đảm đang. 17 Khi nói câu này thì ngƣời nói phải tin là có một ngƣời tên Tùng và anh ta đã có vợ. Khi chuyển sang dạng phủ định sẽ là: Vợ anh Tùng không đảm đang. Trong câu này TGĐ vẫn giữ nguyên, chỉ cái nhận định bị phủ định. Tác giả cũng phân chia ra các kiểu tiền đề nhƣ: Tiền đề tồn tại, tiền đề hữu thực, tiền đề phản thực, tiền đề từ vựng. Trong cuốn “Pragmatics” (Ngữ dụng học) Levinson cho rằng: TGĐ là một kiểu ý nghĩa làm ẩn của ngữ dụng học. Cũng theo tác giả, TGĐ ngữ dụng mang tính lập trình. Theo Yule: "một TGĐ là cái mà ngƣời nói cho là đúng trƣớc khi thực hiện một phát ngôn, ngƣời nói chứ không phải câu có TGĐ". Tác giả chia ra các loại TGĐ nhƣ: TGĐ từ vựng, TGĐ tiềm tại, TGĐ tồn tại, TGĐ thực…Tác giả đã đƣa ra ví dụ sau: Anh của Mary đã mua ba con ngựa. Trong khi tạo ra phát ngôn trên thông thƣờng ngƣời nói sẽ đƣợc coi là có những TGĐ là: 1. tồn tại một ngƣời có tên là Mary, 2. Cô ta có một ngƣời anh. Ngƣời nói cũng có thể nắm đƣợc những tiền giả định riêng biệt nhƣ: Mary chỉ có một ngƣời anh và anh ta có nhiều tiền…Tất cả các TGĐ đó đều thuộc ngƣời nói và tất cả chúng đều có thể sai trên thực tế. Theo Yule, trong câu khẳng định cũng nhƣ câu phủ định, TGĐ đều không thay đổi, thuộc tính này đƣợc ông mô tả chung là tính bất biến khi phủ định. Về cơ bản, điều đó có nghĩa là TGĐ của một điều trình bày vẫn sẽ là bất biến (tức là vẫn đúng) ngay cả khi điều trình bày đó bị phủ định, xét ví dụ sau của Yule: a. Mọi người đều biết rằng John là người vui tính. b. Mọi người đều không biết rằng John là người vui tính. c. John là người vui tính. 18