Tài liệu Tìm hiểu vế so sánh trong thành ngữ so sánh tiếng việt và tiếng anh

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---=***=--- NGUYỄN VIỆT HOÀ TÌM HIỂU VẾ SO SÁNH TRONG THÀNH NGỮ SO SÁNH TIẾNG VIỆT VÀ TIẾNG ANH (Luận văn Thạc sĩ ngành Ngôn ngữ học) Hà Nội - 2009 Comparison Idioms 1 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---=***=--- NGUYỄN VIỆT HOÀ TÌM HIỂU VẾ SO SÁNH TRONG THÀNH NGỮ SO SÁNH TIẾNG VIỆT VÀ TIẾNG ANH Chuyên ngành: Ngôn ngữ học Mã số: 60 22 01 Người hướng dẫn: PGS. TS Vũ Đức Nghiệu Hà Nội - 2009 Comparison Idioms 2 Mục lục Trang MỞ ĐẦU 3 1. Lý do chọn đề tài 3 2. Đối tượng, phạm vi và mục đích nghiên cứu 4 3. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 5 4. Phương pháp và tư liệu nghiên cứu 8 5. Bố cục luận văn 13 Chương 1. Tổng quan lý luận về thành ngữ và thành ngữ so sánh 14 1.1. Con đường hình thành thành ngữ 14 1.2. Các quan niệm về thành ngữ trong tiếng Việt và tiếng Anh. 15 1.2.1. Quan niệm về thành ngữ trong tiếng Việt. 16 1.2.2. Quan niệm về thành ngữ trong tiếng Anh 17 1.3. Phân biệt thành ngữ và một số đơn vị lân cận 22 1.3.1. Phân biệt thành ngữ với tục ngữ 22 1.3.2. Phân biệt thành ngữ với cụm từ tự do 26 1.3.3. Phân biệt thành ngữ với từ ghép 26 1.3.4. Một số trường hợp trung gian 27 1.4. Phân loại thành ngữ. 29 1.5. Nhận diện thành ngữ so sánh tiếng Việt 31 1.6. Nhận diện thành ngữ so sánh tiếng Anh 34 Tiểu kết 36 Chương 2. Cấu trúc thành ngữ so sánh và cấu trúc vế so sánh của thành ngữ so sánh tiếng Việt và tiếng Anh 2.1. Đặc điểm cấu trúc thành ngữ so sánh tiếng Việt 38 38 2.1.1. Vế A 40 2.1.2. Từ so sánh 43 2.1.3. Vế B 44 2.2. Đặc điểm cấu trúc thành ngữ so sánh tiếng Anh 48 2.2.1. Vế A 52 Comparison Idioms 3 2.2.2. Từ so sánh 55 2.2.3. Vế B 55 Tiểu kết 57 Chương 3. Hệ hình ảnh và biểu trưng trong vế B của thành ngữ so sánh Việt - Anh 3.1. Một số tiền đề lý luận cho việc so sánh hình ảnh và biểu trưng ở thành ngữ so sánh Việt – Anh 3.1.1. Quan niệm về hình ảnh và biểu trưng 61 61 61 3.2. Hệ hình ảnh và biểu trưng trong thành ngữ so sánh tiếng Việt và tiếng Anh 3.2.1. Thành ngữ tiếng Việt và tiếng Anh cùng hình ảnh và biểu trưng 3.2.2. Thành ngữ tiếng Việt và tiếng Anh cùng biểu trưng nhưng khác hình ảnh 3.2.3. Thành ngữ tiếng Việt và tiếng Anh cùng hình ảnh nhưng khác biểu trưng 3.2.4. Thành ngữ tiếng Việt không có thành ngữ tiếng Anh tương đương 3.2.5. Thành ngữ tiếng Anh không có thành ngữ tiếng Việt tương đương 3.3. Các vấn đề đằng sau thành ngữ so sánh 63 64 68 68 70 70 71 3.3.1. Phân loại các hình ảnh đại diện trong vế B theo chủ đề 71 3.3.2. Nhận xét 72 Tiểu kết 78 KẾT LUẬN 80 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 87 PHỤ LỤC Comparison Idioms 4 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trước một thế giới khách quan vô cùng phong phú và đa dạng, loài người đã thực hiện các thao tác so sánh, để đánh giá và mô tả một cách cụ thể môi trường xung quanh, bao gồm cả môi trường tự nhiên và môi trường xã hội. Trong quá trình đó, họ đã tìm ra nhiều phương thức khác nhau để thể hiện các mức độ so sánh. Một trong những sản phẩm ngôn ngữ của phương thức đó là thành ngữ so sánh. Thành ngữ (idioms) là loại đơn vị từ vựng tồn tại trong mọi ngôn ngữ. Muốn nghiên cứu thành ngữ và thành ngữ so sánh, chúng tôi thấy cần thiết phải làm rõ nội hàm khái niệm thành ngữ, bởi trên thế giới, đang tồn tại những cách hiểu khác nhau về tên gọi này. Thuật ngữ thành ngữ có hai nội dung. Nội dung thứ nhất: là loại đơn vị có tính chất đặc trưng, riêng biệt nằm trong hệ thống ngôn ngữ, mà cụ thể là trong hệ thống từ vựng chung của một dân tộc, một đất nước, hay thậm chí là một vùng. Nội dung thứ hai, xét về mặt cú pháp, thành ngữ là một cụm từ mà nghĩa của nó không chỉ là “phép cộng” đơn giản nghĩa các từ thành viên lại với nhau. Điều này thể hiện ở chỗ, ta có thể biết hết nghĩa của từng từ, nhưng khi ghép chúng lại với nhau thì chúng rất ngô nghê hoặc vô nghĩa. Ví dụ như các cụm từ give way (đưa cho /đường đi), give up (đưa/lên) …Với những thành ngữ loại này, chúng ta chỉ được phép hiểu nghĩa của chúng ở trên bình diện chung của cả cụm từ như give way là nhượng bộ, chịu thua, giảm giá, hay give up là từ bỏ một thứ gì đó. Ngoài những chức năng cơ bản giống từ, thành ngữ còn là loại đơn vị có khả năng chứa đựng nhiều hơn từ những giá trị ngôn ngữ - văn hóa, mặc dù kích thước vật chất của nó không lớn. V. M Mokienko đã nói: “Đơn vị thành ngữ, cùng với các từ vị của mình, chính là nguồn ngữ liệu chủ yếu cho tri thức nền của một dân tộc và còn có khả năng tích lũy thông tin ngoài ngôn ngữ”. Comparison Idioms 5 Điều này có thể lý giải được dựa trên nguyên tắc tiết kiệm trong ngôn ngữ: con người chỉ dùng một số lượng hữu hạn các kí hiệu ngôn ngữ, nhưng luôn muốn thể hiện được nhiều thông tin về thế giới vật chất và tinh thần vô hạn, nơi mà họ đang tồn tại ở đó. Nghiên cứu thành ngữ ở bất cứ góc độ nào cũng sẽ giúp cho những người quan tâm hiểu thêm về loại đơn vị từ vựng rất thú vị này. Việc nghiên cứu thành ngữ so sánh cũng là một bước đi phù hợp với xu thế hiện nay, khi ranh giới văn hóa giữa các quốc gia đang dần xích lại gần nhau hơn 1. Chúng tôi nghĩ rằng, chính xu hướng quốc tế hóa mọi mặt của đời sống kinh tế - văn hóa - xã hội đã đặt ra những yêu cầu mới cho các nhà ngôn ngữ học trên toàn thế giới. Và một trong những nhiệm vụ quan trọng đó, là làm con người trên thế giới hiểu nhau hơn. Tiếng Anh hiện là ngôn ngữ được sử dụng rộng rãi nhất trên thế giới và ở Việt Nam hiện nay. Trong xu thế hội nhập và giao thoa văn hóa, điều cần thiết đối với người học và sử dụng ngoại ngữ, là nắm vững tiếng mẹ đẻ, đồng thời có những kiến thức lý luận nhất định về ngoại ngữ mà mình đang sử dụng để từ đó phục vụ cho việc dịch tương đương hai hay nhiều ngoại ngữ. Nghiên cứu đề tài này, chúng tôi mong muốn làm sáng tỏ thêm một số vấn đề về đặc điểm của thành ngữ so sánh tiếng Anh, trong sự so sánh đối chiếu với thành ngữ tiếng Việt, nhằm tăng khả năng vận dụng thành ngữ so sánh hiệu quả hơn trong giao tiếp, phục vụ cho việc dạy và học tiếng Việt cho người nước ngoài ở trình độ cao. 2. Đối tượng, phạm vi và mục đích nghiên cứu 1 Năm 1999 Hội Nghiên cứu Thành ngữ Châu Âu (European Society of Phraseology EUROPHRAS) thành lập với sự tham gia của các nhà nghiên cứu từ vựng và thành ngữ Châu Âu. Một trong những trọng tâm nghiên cứu của Hội là dự án “Những thành ngữ phổ biến ở Châu Âu và xa hơn” (Widespread Idioms in Europe and Beyond - A Cross-linguistic and Cross-cultural Research Project) với sự tham gia của nhiều nhà khoa học từ các dân tộc nói gần 80 ngôn ngữ Châu Âu (trên tổng số ước chừng 150 - 200 ngôn ngữ) và 11 ngôn ngữ khác (như Ả Rập, Hán, Nhật, Hàn, Việt…). Comparison Idioms 6 Tùy vào các tiêu chí khác nhau, các nhà nghiên cứu chia thành ngữ ra làm nhiều loại. Nếu căn cứ vào phương thức tạo nghĩa, thành ngữ được chia ra làm 2 loại lớn: thành ngữ so sánh và thành ngữ miêu tả ẩn dụ. Trong luận văn này, chúng tôi nghiên cứu thành ngữ so sánh (comparison idioms), mà trọng tâm là vế so sánh của loại thành ngữ này. Cụ thể hơn, trên cơ sở thiết lập một danh sách các thành ngữ so sánh của 2 ngôn ngữ Việt và Anh, chúng tôi sẽ phân tích, tìm hiểu vế so sánh (vế B) của thành ngữ so sánh ở khía cạnh cấu tạo, các hình ảnh và hệ biểu trưng của chúng, qua đó, hy vọng chỉ ra được những sự khác nhau trong tư duy dân tộc giữa những người sử dụng tiếng Anh (người Anh và người Mỹ) và người Việt. Chúng tôi khai thác những khía cạnh cấu trúc và ngữ nghĩa của thành ngữ, để thấy cách biểu hiện so sánh qua thành ngữ so sánh, giúp người Việt Nam học tiếng Anh lẫn người có bản ngữ là tiếng Anh vượt qua được những trở ngại và những di chuyển tiêu cực khi dịch các thành ngữ so sánh từ Anh sang Việt hoặc ngược lại, góp phần nâng cao hiệu quả dạy và học tiếng Việt như một ngoại ngữ. 3. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Việc nghiên cứu thành ngữ hay thành ngữ so sánh không phải là một mảng đề tài mới mẻ ở nước ngoài cũng như ở Việt Nam giai đoạn hiện nay. Đối với thành ngữ tiếng Việt, có thể kể đến các công trình tiêu biểu như Les expressions comparatives de la langue annamite năm 1925 của V. Barbier và Thành ngữ so sánh tiếng Việt của Trương Đông San, năm 1974. Điều đó nói lên rằng, thành ngữ đã thu hút được sự quan tâm từ rất sớm của các nhà nghiên cứu. Ngày nay, những người quan tâm có thể tìm gặp rất nhiều bài báo viết, báo điện tử, giáo trình, khóa luận, luận văn hay luận án …đề cập đến vấn đề này. Có thể nói, việc nghiên cứu thành ngữ chưa và không tạo ra những “cơn sốt” như trào lưu nghiên cứu ngữ pháp chức năng, trào lưu nghiên cứu ngữ Comparison Idioms 7 nghĩa cuối thế kỷ XX và những năm đầu thế kỷ XXI...mà trong suy nghĩ của nhiều người, nó hiển nhiên là một phạm trù cần nghiên cứu. Chỉ tính riêng ở Việt Nam, các bài báo, các công trình nghiên cứu về đề tài này, mang hơi hướng đối chiếu đã có rất nhiều. Tuy nhiên, việc so sánh đối chiếu ngôn ngữ chỉ mới được quan tâm nhiều hơn trong thời gian gần đây. Thực tiễn đã đưa đến những yêu cầu cấp bách, đòi hỏi giới nghiên cứu tập trung giải quyết. Có thể kể tên một số công trình tiêu biểu như : - Các nghiên cứu về thành ngữ so sánh tiếng Việt của Hoành Văn Hành : Kể chuyện thành ngữ tục ngữ Việt Nam- NXB Khoa học Xã hội, 2002, Thành ngữ học tiếng Việt – NXB Khoa học Xã hội, 2008. Đây là những nghiên cứu tâm huyết, được tiến hành trong một thời gian dài của ông. Ở chương 4 của 2 cuốn sách, tác giả tập trung miêu tả cấu trúc của thành ngữ so sánh tiếng Việt và các đặc điểm ngữ nghĩa của nó một cách công phu và tỉ mỉ. Hầu hết các khía cạnh về thành ngữ so sánh đều được cố GS đề cập đến, với những phân tích sâu và mang tính hệ thống cao. - Với cùng một tên là Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam, ba nhóm tác giả 1) Vũ Dung, Vũ Quang Hào, Vũ Thúy Anh, NXB Văn hóa, 1995, 2) Bùi Hạnh Cẩn, Bích Hằng, Việt Anh, NXB Văn hóa Thông tin, 2000 và 3) Nguyễn Lân, NXB Văn học, 2007, đã cung cấp một danh sách khá đầy đủ các thành ngữ so sánh tiếng Việt. - Luận án tiến sĩ năm 2009 Đặc điểm thành ngữ so sánh tiếng Hán (có đối chiếu với tiếng Việt) chuyên ngành lý luận ngôn ngữ của Phạm Minh Tiến đã cung cấp một cái nhìn khá đầy đủ về thành ngữ so sánh tiếng Hán và tiếng Việt. Qua đó, công trình này cũng giải quyết được những vấn đề về phương pháp khi nghiên cứu đối chiếu thành ngữ so sánh các ngôn ngữ. - Luận án tiến sĩ ngữ văn Phương thức dịch các thành ngữ nhận xét đánh giá con người giữa các ngôn ngữ Việt- Anh- Nga, Đại học KHXH & NV, ĐHQGHN, 2001 của Trần Thị Lan đã đưa ra được những nhận định rất quý báu về thói quen tư duy, đặc điểm văn hóa, thái độ đánh giá….của các dân tộc Comparison Idioms 8 Việt, Anh, Nga qua thành ngữ. Những kết quả mà luận án tiến sĩ này thực sự có giá trị cho hướng nghiên cứu trong luận văn của chúng tôi. - Luận văn Thạc sĩ khoa học Ngữ Văn, chuyên ngành Lý luận ngôn ngữ của Bùi Thu Hòa, ĐHKHXH & NV, 2004 với tên “Góp phần tìm hiểu thành ngữ có thành tố chỉ tên gọi động vật trong tiếng Anh” đã giải quyết được một phần nhỏ khi đề cập đến thành ngữ so sánh tiếng Anh có yếu tố tên gọi động vật. Miêu tả những nét chung nhất của cấu tạo thành ngữ so sánh tiếng Anh, Bùi Thu Hòa đã chỉ ra được một số tương đồng và dị biệt trong tư duy ngôn ngữvăn hóa ở người Việt và người Anh. - Các Luận văn Thạc sĩ khoa học ngữ văn của Đường Tú Trân và Vi Trường Phúc, Đại học KHXH & NV, ĐHQG HN 2005 lần lượt khảo sát các thành ngữ có yếu tố chỉ thực vật trong tiếng Hán, có so sánh với tiếng Việt và đặc điểm của thành ngữ chỉ tâm lý tình cảm tiếng Hán - Bài báo Đặc điểm cấu trúc hình thái của thành ngữ so sánh tiếng Anh của Hoàng Quốc, đăng trên Tạp chí thông tin Đại học An Giang, số 17 năm 2004. Bài báo này tuy có tên là “...cấu trúc hình thái ” nhưng chủ yếu giải quyết vấn đề cấu tạo của thành ngữ so sánh tiếng Anh, từ đó, đưa ra các mô hình tổng quát. Đây có thể coi là một sự bổ sung khá hoàn chỉnh cho luận án TS của Nguyễn Công Đức, bàn về bình diện cấu trúc hình thái – ngữ nghĩa của thành ngữ tiếng Việt. Luận án đã giải quyết được cơ bản vấn đề cấu trúc thành ngữ tiếng Việt trên 2 góc độ là cấu tạo và ngữ nghĩa. - Cuốn sách của tác giả Jennifer Seidl với tên gọi “English Idioms and How to Use Them”, Oxford Univ Press, 1978, có thể được coi là cuốn sách cơ bản khi thiết lập những khái niệm và cách hiểu về thành ngữ trong tiếng Anh. - English Idioms in Use" của Michael McCarthy, Felicity O'Dell, Cambridge University Press quan tâm đến thành ngữ như một khía cạnh hết sức thú vị và vui nhộn của từ vựng. Nó giúp cho người đọc hiểu được nghĩa của thành ngữ tiếng Anh, như cách tri nhận của người bản ngữ. Việc cung cấp cách hiểu như Comparison Idioms 9 vậy thực sự quan trọng trong quá trình dịch Anh- Việt và ngược lại. Tuy nhiên, các thành ngữ được sưu tập trong công trình này chủ yếu là loại được hiểu theo nội dung thứ 2 của khái niệm thành ngữ 2. Cuốn sách cũng thiết lập được ở một mức độ nhất định các vấn đề liên quan đến idioms. - Ngoài ra, hiện nay, còn có rất nhiều những bài viết, bài nghiên cứu khác mà chúng tôi thấy không cần phải kiểm đếm hết ở đây. Đó thực sự là những nguồn tài liệu phong phú cho chủ đề nghiên cứu mà chúng tôi quan tâm. Đa số các công trình trên nghiên cứu một cách tổng thể theo từng chủng loại thành ngữ. Luận văn của chúng tôi đi vào những nghiên cứu cụ thể hơn - ở một vế của thành ngữ so sánh. Những nghiên cứu trước là những tiền đề lý luận và thực tiễn rất có giá trị và ý nghĩa mà luận văn của chúng tôi có thể tiếp thu. 4. Phương pháp và tư liệu nghiên cứu Trong quá trình thực hiện luận văn, chúng tôi đã sử dụng các thủ pháp thống kê, phân tích, và so sánh đối chiếu. Đối tượng nghiên cứu của luận văn là vế so sánh (vế B) trong thành ngữ so sánh được rút ra từ mô hình tổng quát của cấu trúc so sánh A như B. Tư liệu nghiên cứu của luận văn được cung cấp từ các nguồn sau đây: 1. Thành ngữ học tiếng Việt, Hoàng Văn Hành, Nxb Khoa học Xã hội, 2008. 2. Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam, Vũ Dung, Vũ Thúy Anh, Vũ Quang Hào, Nxb Văn hóa, 1995. 2 Thành ngữ là một cụm từ mà nghĩa của từng từ riêng lẻ không rõ ràng, thể hiện ở chỗ, ta có thể biết hết nghĩa của từng từ, nhưng khi ghép chúng lại với nhau thì chúng rất ngô nghê hoặc vô nghĩa. Ví dụ như các cụm từ give way (đưa cho /đường đi), give up (đưa/lên) …Với những thành ngữ loại này, chúng ta chỉ được phép hiểu nghĩa của chúng ở trên bình diện chung của cả cụm từ như give way là nhượng bộ, chịu thua, giảm giá, hay give up là từ bỏ một thứ gì đó. Comparison Idioms 10 3. Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam của Nguyễn Lân, Nxb Văn học, 2007 Để thu thập thành ngữ so sánh tiếng Anh và làm cơ sở đối chiếu nghiên cứu trong tư liệu luận văn, chúng tôi sử dụng các nguồn tư liệu sau đây: 1. NTC’ American Idioms Dictionary , Richard A. Spears, NTC Publishing Group 2. Từ điển Lạc Việt mtd2002-EVA, Công ty cổ phần tin học Lạc Việt, được Cục bản quyền, Bộ VHTT nước CHXHCN VN cấp số: N.195/VH/BQ ngày 12/09/2000 3. Thành ngữ tục ngữ tiếng Anh, Xuân Bá, Quang Minh , Nxb Hà Nội, 2008. 4. Tục ngữ nước Anh và thành ngữ tiếng Anh giàu hình ảnh, Phạm Văn Bình, Nxb Hải Phòng, 1999 Phần tư liệu của luận văn được xây dựng nhằm phục vụ những mục đích nghiên cứu cụ thể. Vì vậy, chúng tôi thấy rằng, cần thiết phải đưa ra những chú giải cụ thể về cách thiết lập bảng tư liệu, nhằm tránh gây ra những khó khăn cho người đọc. Tư liệu của luận van được xây dựng dựa trên những nguyên tắc sau đây: So sánh (tiếng Latin compario), là một thủ pháp nhằm kết nối cái so sánh và cái được so sánh từ một yếu tố chung và nhờ một công cụ ngữ pháp. Hay nói cách khác, đó là việc thiết lập mối quan hệ giữa hai thực tế có hai trường nghĩa khác nhau nhưng lại giống nhau ở một điểm nào đó bằng một từ biểu thị quan hệ so sánh. Nhà nghiên cứu văn hóa Vũ Bội Liêu giải thích điều này trong ngôn ngữ như sau : “ ... dân tộc nào cũng vậy, khi cần hình dung một vật gì, hay muốn miêu tả một ý gì cho xác đáng, đều cảm thấy sự cần phải đem vật này ví với vật khác, việc nọ với việc kia, để cho rõ ý mình muốn nói”. Thành ngữ so sánh nói chung và thành ngữ so sánh tiếng Việt, tiếng Anh nói riêng đều được xây dựng trên quan hệ đó. Comparison Idioms 11 Trong dịch thuật, đặc biệt là dịch văn học, việc dịch tục ngữ, thành ngữ từ ngôn ngữ nguồn sang ngôn ngữ đích không phải là một việc đơn giản. Bởi, như đã trình bày ở chương 1, nghĩa của thành ngữ hay tục ngữ không cho phép hiểu theo nghĩa đen một cách đơn giản. Việc thành ngữ so sánh của tiếng Anh và tiếng Việt tương đương với nhau hoàn toàn trong mọi bối cảnh sử dụng là điều rất khó xảy ra. Xung quanh việc dịch thành ngữ này còn có nhiều tranh luận, mà chủ yếu giữa hai trường phái : hướng nguồn và hướng đích. Trường phái hướng nguồn chủ trương dịch sát nghĩa (word by word) thành ngữ của văn bản nguồn để trung thành với tinh thần và sắc thái của nguyên bản. Đây chính là cách dịch tôn trọng nghĩa đen của thành ngữ. Trong khi đó, trường phái hướng đích đề xuất dịch thành ngữ bằng thủ pháp tương đương về ngữ nghĩa. Người ta nói đến tương đương nghĩa khi nguyên bản và bản dịch có cùng nội dung ngữ nghĩa hay ký hiệu, hay nói cách khác là chúng có chung cái được biểu đạt hoặc trường nghĩa. Trường phái nào cũng có những ưu và nhược điểm riêng của chúng, song, theo quan điểm của chúng tôi, việc dịch thành ngữ sang một ngôn ngữ thứ hai, với mục đích của luận văn này, cần đi theo hướng tương đương về nghĩa. Điều này có nghĩa là, cách thiết lập tư liệu của chúng tôi sẽ dựa trên sự giống nhau về biểu trưng, về hoàn cảnh thành ngữ sẽ được sử dụng, chứ không phải giống nhau về hình ảnh. Hai thành ngữ có thể rất khác nhau về hình ảnh, nhưng nếu biểu trưng của chúng là giống nhau thì sẽ được đặt cạnh nhau. Hãy thử lấy một ví dụ đơn giản như sau: - Nếu dịch theo nghĩa đen, chúng ta sẽ đặt hai thành ngữ sau đây tương đương nhau: STT Thành ngữ Thành ngữ tiếng Việt tiếng Anh Nghĩa Ghi chú Comparison Idioms 12 Skillet: chảo rán * Đơn thuần 1 Đen như cột nhà As black as skillet (ý nói màu đen chỉ là so sánh cháy của cháy ở dưới mức độ của chảo rán) Trơn như mỡ 2 màu đen As slippery as an an eel: con lươn * Dùng để chỉ eel mức độ trơn trượt - Tuy nhiên, nếu đề cao tính biểu trưng của thành ngữ, thì thành ngữ as black as skillet và as slippery as an eel phải tương đương với thành ngữ sau đây: Thành ngữ Thành ngữ tiếng Việt tiếng Anh Tối như bưng As black as skillet Khôn như ranh As slippery as an eel Ghi chú Rõ ràng, với mục đích nghiên cứu của luận văn, hướng đi thứ hai là hướng đi phù hợp hơn cả. Nó cho phép người sử dụng dùng đúng thành ngữ tiếng Anh trong hoàn cảnh nhất định khi đã hiểu rõ thành ngữ tiếng Việt. Nếu dùng cách dịch tôn trọng nghĩa đen của văn bản, chúng ta sẽ không có cơ sở tin cậy để so sánh hình ảnh và biểu trưng của kho tàng thành ngữ so sánh giữa hai ngôn ngữ. Cách này chỉ có tác dụng khi đặt trong những mục đích nghiên cứu khác. Vì vậy, phần phụ lục của luận văn, chúng tôi xây dựng trên nguyên tắc như sau : - Nếu thành ngữ tiếng Việt và thành ngữ tiếng Anh có cùng hình ảnh và cùng biểu trưng (kể cả trường hợp một thành ngữ tiếng Việt tương đương với nhiều thành ngữ tiếng Anh), vị trí của chúng như sau: Comparison Idioms 13 Thành ngữ so sánh Thành ngữ so sánh Nghĩa tiếng Việt tiếng Anh vế B STT Vế A 1 Vế B như Câm hến Vế A as Vế B as mum Con hến an oyster - Cùng biểu trưng nhưng khác hình ảnh : Thành ngữ so sánh Thành ngữ so sánh Nghĩa tiếng Việt tiếng Anh vế B STT Vế A 1 Vế B Chua như mẻ Vế A as Vế B as sour Quả chanh lime - Thành ngữ tiếng Việt và thành ngữ tiếng Anh khác nhau cả hình ảnh và biểu trưng, chúng chỉ tương đương nhau ở một nét nghĩa: Thành ngữ so sánh Thành ngữ so sánh Nghĩa tiếng Việt tiếng Anh vế B STT Vế A 1 2 Trắng Vế B như Vế A Vế B trứng gà bóc as white Sheets Ga trải (sheet on bed) giường as (Cùng là màu trắng, người Việt dùng màu trắng của quả trứng gà luộc so sánh với màu da, có ý khen, còn người Anh dùng màu trắng của khăn trải giường với ý chê làn da trắng nhợt nhạt, trắng bệch). Comparison Idioms 14 - Thành ngữ tiếng Việt không có thành ngữ tiếng Anh tương đương: Thành ngữ so sánh Thành ngữ so sánh Nghĩa tiếng Việt tiếng Anh vế B STT Vế A 1 Trộm cắp Vế B như Vế A Vế B Rươi - Thành ngữ tiếng Anh không có thành ngữ tiếng Việt tương đương STT Thành ngữ so sánh Thành ngữ so sánh Nghĩa tiếng Việt tiếng Anh vế B Vế A Vế B 1 Vế A To drunk Vế B like a lord Ông chủ 5. Bố cục của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn gồm 3 chương: Chương 1 Chương 2 Chương 3 Tổng quan lý luận về thành ngữ và thành ngữ so sánh. Cấu trúc thành ngữ so sánh và cấu trúc vế so sánh của thành ngữ so sánh tiếng Việt và tiếng Anh Hệ hình ảnh và biểu trưng trong vế B của thành ngữ so sánh Việt -Anh Comparison Idioms 15 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN LÝ LUẬN VỀ THÀNH NGỮ VÀ THÀNH NGỮ SO SÁNH 1.1. Con đường hình thành thành ngữ Về khía cạnh lịch sử, giống như các từ trong ngôn ngữ, thành ngữ là những đơn vị có sẵn, xuất hiện dần dà từ nhiều nguồn, vào nhiều thời điểm khác nhau và được sử dụng rộng rãi, tự nhiên trong đời sống xã hội. Các kết quả nghiên cứu đã xác nhận rằng các yếu tố tạo nên thành ngữ, tục ngữ vốn là những từ độc lập, tức những đơn vị định danh có ý nghĩa từ vựng và có chức năng cú pháp ổn định. Tuy vậy, trong hệ thống thành ngữ của các ngôn ngữ, xét trên góc nhìn đồng đại, không dễ dàng nhận biết được ý nghĩa của các yếu tố, do đó, việc suy xét nghĩa thành ngữ, cũng như việc tìm kiếm nguồn gốc của nó cũng trở nên khó khăn hơn. Xuất phát từ quan điểm coi vốn từ là hệ thống của các đơn vị định danh, Hoàng Văn Hành đã phân biệt đơn vị định danh gốc (hay bậc 1) với đơn vị định danh phái sinh (hay bậc 2). Đơn vị định danh gốc (từ đơn âm tiết) là những từ tối giản về hình thái - cấu trúc, mang nghĩa đen, được dùng làm cơ sở để tạo ra những đơn vị định danh khác - mà thành ngữ là một tiểu loại. Các đơn vị phái sinh ra đời, đáp ứng nhu cầu định danh của con người. Đơn vị định danh phái sinh là những đơn vị có hình thái - cấu trúc phức tạp hơn đơn vị gốc, mang nghĩa biểu trưng hóa (dưới hình thái ẩn dụ hay hoán dụ). Đơn vị định danh phái sinh được tạo ra bằng hai con đường: a. Bằng con đường ngữ nghĩa, có thể nhân khả năng định danh gốc lên nhiều lần (phái sinh nghĩa). VD như: xương trong xương xẩu và xương trong bài toán này xương quá. Comparison Idioms 16 b. Bằng con đường hình thái - cú pháp, có thể tạo ra hàng loạt các đơn vị định danh với các đặc trưng khác nhau về hình thái, cấu trúc, bao gồm quá trình tạo từ trên cơ sở dựa vào đơn vị gốc (như suy phỏng, láy, ghép..) và quá trình từ vựng hóa (hay còn gọi là định danh hóa) đoản ngữ (mang tính thành ngữ) Đơn vị định danh Đơn vị định danh bậc 1 1. Bằng con đường hình thái- cú pháp như suy phỏng, láy, ghép, quá trình từ vựng hóa đoản ngữ 2. Bằng con đường ngữ nghĩa Đơn vị định danh bậc 2 Về cơ bản, trong tiếng Việt, thành ngữ được hình thành từ các nguồn sau đây: - Sử dụng tiếng nước ngoài dưới các hình thức khác nhau, như mượn nguyên dạng, mượn không nguyên dạng hay dịch nghĩa (chủ yếu là tiếng Hán) - Định danh hóa các tổ hợp từ tự do thành một cụm từ cố định, có tính ổn định về thành phần, chặt chẽ về cấu trúc, hoàn chỉnh về nghĩa - Mô phỏng theo mẫu cấu trúc của thành ngữ đã có trước. 1.2. Các quan niệm về thành ngữ trong tiếng Việt và tiếng Anh. Để đi đến sự thống nhất trong cách hiểu khái niệm thành ngữ, các nhà ngôn ngữ học đã gặp những khó khăn nhất định, mà một trong những khó khăn đó là sự khác biệt về loại hình ngôn ngữ. Tuy nhiên, khác biệt loại hình này không Comparison Idioms 17 gây cản trở quá lớn. Có chăng, sự khác nhau đó là do góc nhìn khi các nhà nghiên cứu nghiêng về mặt này hay mặt khác. 1.2.1. Quan niệm về thành ngữ trong tiếng Việt. Do góc nhìn và hệ quan điểm khác nhau, các nhà nghiên cứu Việt ngữ cũng có những cách hiểu khái niệm thành ngữ khác nhau. Có thể liệt kê ra một số tác giả tiêu biểu sau đây: - “Từ điển tiếng Việt” của Hoàng Phê, NXB Đà Nẵng, 2006 định nghĩa rằng, “thành ngữ là tập hợp cố định đã quen dùng mà nghĩa thường không thể giải thích được một cách đơn giản bằng nghĩa của các từ tạo nên nó”. - Nguyễn Thiện Giáp trong “Từ vựng học tiếng Việt”, NXB Giáo Dục, 2005 cho rằng, “thành ngữ là những cụm từ cố định vừa có tính hoàn chỉnh về nghĩa, vừa có tính gợi cảm”. Ví dụ: lừ đừ như ông từ vào đền, lanh chanh như hành không muối.... - Nhóm tác giả của công trình “Nhập môn ngôn ngữ học”, NXB Giáo dục, 2007 cho rằng, “thành ngữ là đơn vị đặc trưng của ngữ cố định về tính ổn định trong cấu tạo và giá trị biểu trưng về mặt nghĩa.” - Nhóm tác giả cuốn “Cơ sở ngôn ngữ học và tiếng Việt”, Nxb Giáo dục, 2008 cũng định nghĩa thành ngữ qua khái niệm cụm từ cố định: “thành ngữ là cụm từ cố định, hoàn chỉnh về cấu trúc và ý nghĩa. Nghĩa của chúng có tính hình tượng và/ hoặc gợi cảm.” - Hoành Văn Hành thì nhận xét, “thành ngữ là loại tổ hợp cố định, bền vững về hình thái- cấu trúc, hoàn chỉnh, bóng bẩy về nghĩa, được sử dụng rộng rãi trong giao tiếp hàng ngày, đặc biệt trong khẩu ngữ.” - Nguyễn Như Ý trong cuốn “Đại từ điển Tiếng Việt”, 1999 đưa ra định nghĩa thành ngữ như sau: “Thành ngữ là tập hợp từ cố định quen dùng có ý nghĩa định danh gọi tên sự vật, thường không thể suy ra từ nghĩa Comparison Idioms 18 của từng yếu tố cấu tạo thành, và được lưu truyền trong dân gian và văn chương.” - Tác giả Hồ Lê trong “Vấn đề cấu tạo từ tiếng Việt hiện đại” viết: “Thành ngữ là ngữ tổ hợp từ cố định có tính vững chắc về cấu tạo và có tính bóng bẩy về nghĩa dùng để miêu tả một hình ảnh hiện tượng, một tính cách hay một trạng thái nào đó.” Nhìn chung, về cơ bản, cách hiểu thành ngữ của các tác giả trên không khác nhau nhiều. Có chăng, đó là sự khác nhau ở các nét phụ, ví như tên gọi của những khái niệm dùng để định nghĩa. Hoàng Phê gọi thành ngữ là “tập hợp cố định đã quen dùng ” trong khi Nguyễn Thiện Giáp gọi là “những cụm từ cố định”…Hay Hồ Lê miêu tả thành ngữ có tính bóng bẩy về nghĩa trong khi nhóm tác giả cuốn “Cơ sở ngôn ngữ học và tiếng Việt”, lại dùng cụm từ tính hình tượng và gợi cảm. Sự khác nhau này không ảnh hưởng nhiều tới quan niệm về thành ngữ của các tác giả. Vì vậy, điểm chung dễ thấy nhất của các nhà Việt ngữ học là tính cố định và tính hình tượng/ hình ảnh về nghĩa của thành ngữ. 1.2.2 Quan niệm về thành ngữ trong tiếng Anh Do những khác biệt về hoàn cảnh lịch sử, việc nghiên cứu thành ngữ trong tiếng Anh đã đi trước Việt Nam một khoảng thời gian rất dài. Tuy nhiên, có một đặc điểm chung của người Anh và người Việt là cả hai dân tộc đều ưa thích sử dụng các thành ngữ so sánh. Năm 1978, Mc Modie và Seidl đã nhận xét về xu hướng của tiếng Anh hiện đại “Modern English use many short comparison in order to make language vivid and clear.” (tiếng Anh hiện đại sử dụng nhiều dạng so sánh ngắn để làm cho ngôn ngữ sinh động, giàu màu sắc và rõ ràng hơn ) Có thể liệt kê một vài quan niệm về thành ngữ như sau: Comparison Idioms 19 - Jenniffer Seidl “Một thành ngữ có thể được định nghĩa là một nhóm từ khi xuất hiện cùng nhau và mang một ý nghĩa khác những ý nghĩa của mỗi từ đơn. ” - Rosalind Ferguson định nghĩa “Thành ngữ có thể được định nghĩa là một “Cụm từ” hoặc ngữ mà nghĩa của nó không thể hiểu ngay được từ nghĩa của các thành tố cấu tạo nó” - Trong English Idiom in use, Cambridge University Press, Michael Mc Carthy và Felicity O’Dell nêu lên cách hiểu về thành ngữ như sau: Thành ngữ là sự diễn đạt mà nghĩa của chúng không thể hiểu bởi các từ riêng lẻ. Ví dụ, thành ngữ Drive somebody round the bend nghĩa là làm cho ai đó nản chí, nhưng chúng ta không thể hiểu nghĩa của nó chỉ bằng cách hiểu nghĩa của từ (Idiom are expression which have a meaning that is not obvious from the individual words. For example, the idiom drive sombody round the bend means makes somebody angry or frustrated, but we cannot know this just by looking at the words.) - Hai tác giả cũng chỉ ra rằng để hiểu nghĩa của thành ngữ, cách tốt nhất là đặt chúng vào trong ngữ cảnh: The best way to undestand an idiom is to see it in context. Cũng như trong tiếng Việt, có rất nhiều cách hiểu về khái niệm thành ngữ trong tiếng Anh 3. Tuy nhiên, điều đáng mừng ở đây là những cách hiểu này 3 Glossary of linguistic terms, by Eugene E. Loos (general editor): Definition An idiom is a multiword construction that   is a semantic unit whose meaning cannot be deduced from the meanings of its constituents, and has a non-productive syntactic structure. Features   An idiom is a multiword expression. Individual components of an idiom can often be inflected in the same way individual words in a phrase can be inflected. This inflection usually follows the same pattern of inflection as the idiom's literal counterpart. An idiom behaves as a single semantic unit. Comparison Idioms 20