Tài liệu Chuỗi giá trị toàn cầu mặt hàng cà phê và khả năng tham gia của việt nam

Bé c«ng th−¬ng ViÖn nghiªn cøu th−¬ng m¹i B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi Chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª vµ kh¶ n¨ng tham gia cña viÖt nam Chñ nhiÖm ®Ò tµi: Th.S. Hoµng ThÞ V©n Anh 8362 Hµ néi - 12/2009 Bé c«ng th−¬ng ViÖn nghiªn cøu th−¬ng m¹i B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi Chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª vµ kh¶ n¨ng tham gia cña viÖt nam Thùc hiÖn theo Hîp ®ång sè 045.09.RD/H§-KHCN ngµy 25 th¸ng 02 n¨m 2009 gi÷a Bé C«ng Th−¬ng vµ ViÖn Nghiªn cøu th−¬ng m¹i Chñ nhiÖm ®Ò tµi: C¸c thµnh viªn tham gia: Th.S. Hoµng ThÞ V©n Anh TS. NguyÔn ThÞ NhiÔu Th.S. §ç Kim Chi Th.S. Ph¹m ThÞ C¶i Th.S. Lª Huy Kh«i CN. Ph¹m Hång Lam Hµ néi - 12/2009 Danh môc ch÷ viÕt t¾t ViÕt t¾t tiÕng Anh ViÕt t¾t Néi dung tiÕng Anh Néi dung tiÕng ViÖt FAO Food and Agriculture Organization of the United Nations Good Agricultural Practice Tæ chøc n«ng l−¬ng Liªn hîp quèc GAP ICA ICO SPS TBT WTO EU HACCP USD BSCA IHCAFE VICOFA International Coffee Agreement International Coffee Organization Sanitary and Phytosanitary Standards Technical Barriers to Trade World Trade Organization European Union Hazard Analysis and Critical Control Points United States Dollar Brazil Speciality Coffee Association Honduran Institute for Coffee Vietnam Coffee and Cocoa Association Tiªu chuÈn quèc gia vÒ thùc hµnh n«ng nghiÖp tèt HiÖp ®Þnh cµ phª quèc tÕ Tæ chøc cµ phª thÕ giíi Tiªu chuÈn vÖ sinh dÞch tÔ & kiÓm dÞch ®éng thùc vËt Hµng rµo kü thuËt th−¬ng m¹i Tæ chøc th−¬ng m¹i thÕ giíi Liªn minh Ch©u ©u HÖ thèng ph©n tÝch mèi nguy vµ ®iÓm kiÓm so¸t tíi h¹n §ång §« la Mü HiÖp héi cµ phª ®Æc s¶n Braxin ViÖn cµ phª quèc gia Honduras HiÖp héi cµ phª, ca cao ViÖt nam ViÕt t¾t tiÕng ViÖt ViÕt t¾t Néi dung tiÕng ViÖt NN&PTNT DN VN HTX KNNK NK XK KNXK N«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n Doanh nghiÖp ViÖt Nam Hîp t¸c x· Kim ng¹ch nhËp khÈu NhËp khÈu XuÊt khÈu Kim ng¹ch xuÊt khÈu Danh môc b¶ng, s¬ ®å B¶ng: B¶ng 1.1. Nh·n hiÖu cña mét sè nhµ chÕ biÕn cµ phª lín 13 B¶ng 1.2. Chia sÎ lîi Ých trong chuçi gi¸ trÞ cµ phª 17 B¶ng 1.3. T×nh h×nh s¶n xuÊt cµ phª cña Braxin 23 B¶ng 1.4. VÞ trÝ cña Braxin trong xuÊt khÈu cµ phª thÕ giíi 24 B¶ng 1.5. VÞ trÝ cña Honduras trong xuÊt khÈu cµ phª thÕ giíi 28 B¶ng 2.1. T×nh h×nh s¶n xuÊt cµ phª cña ViÖt Nam 33 B¶ng 2.2. XuÊt khÈu cµ phª cña ViÖt Nam sang 10 thÞ tr−êng chñ yÕu 37 B¶ng 2.3. VÞ trÝ cña cµ phª ViÖt Nam trong s¶n xuÊt cµ phª thÕ giíi 38 B¶ng 2.4. TØ träng cña ViÖt Nam trong s¶n xuÊt cµ phª Robusta 39 B¶ng 2.5. VÞ trÝ cña ViÖt Nam trong xuÊt khÈu cµ phª thÕ giíi 39 B¶ng 2.6. VÞ trÝ cña cµ phª ViÖt Nam trªn mét sè thÞ tr−êng nhËp khÈu chñ yÕu 40 B¶ng 2.7. ChØ sè c¹nh tranh cña ngµnh cµ phª ViÖt Nam so víi c¸c ®èi thñ 47 c¹nh tranh chñ yÕu S¬ ®å: S¬ ®å 1.1. C¸c nguyªn nh©n chÝnh t¹o lîi thÕ ®éc quyÒn cho c¸c c«ng ty ®a quèc gia 8 S¬ ®å 1.2. Kªnh tiªu thô cµ phª thÕ giíi 9 S¬ ®å 1.3. M« h×nh chuçi gi¸ trÞ gia t¨ng ®èi víi hµng n«ng s¶n 10 S¬ ®å 1.4. Gi¸ trÞ gia t¨ng trong chuçi gi¸ trÞ cµ phª 14 S¬ ®å 1.5. Chuçi gi¸ trÞ cµ phª toµn cÇu víi c¸c ®èi t−îng tham gia 15 S¬ ®å 1.6. M« h×nh ngµnh cµ phª Braxin 25 S¬ ®å 1.7. C¸c ®èi t−îng tham gia vµo chuçi gi¸ trÞ cµ phª Honduras 29 S¬ ®å 2.1. Gi¸ cµ phª Robusta FOB ViÖt Nam, gi¸ LIFFE vµ gi¸ chØ thÞ ICO 45 Môc lôc Danh môc ch÷ viÕt t¾t Danh môc b¶ng vµ s¬ ®å 1 Më ®Çu CH¦¥NG 1: TæNG QUAN VÒ CHUçI GI¸ TRÞ TOµN CÇU MÆT HµNG Cµ PH£ 1.1. Kh¸i qu¸t vÒ chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª 1.1.1. §Æc ®iÓm thÞ tr−êng cµ phª toµn cÇu 1.1.2. §Æc ®iÓm chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª 1.1.3. C¬ cÊu chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª 1.1.4. C¸c ®èi t−îng tham gia vµo chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª 1.2. C¸c yÕu tè t¸c ®éng ®Õn chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª 1.2.1. C¸c yÕu tè kh¸ch quan 1.2.2. C¸c yÕu tè chñ quan 1.3. Kinh nghiÖm tham gia cña n−íc ngoµi vµo chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª 1.3.1. Kinh nghiÖm cña n−íc ngoµi 1.3.2. Bµi häc rót ra cho ViÖt Nam CH¦¥NG 2: THùC TR¹NG THAM GIA CñA VIÖT NAM trong CHUçI GI¸ TRÞ TOµN CÇU MÆT HµNG Cµ PH£ 2.1. Kh¸i qu¸t chung vÒ ngµnh cµ phª ViÖt Nam 2.1.1. Quy m« vµ n¨ng lùc s¶n xuÊt cµ phª 2.1.2. T×nh h×nh chÕ biÕn cµ phª 2.1.3. T×nh h×nh xuÊt khÈu 2.2. Thùc tr¹ng tham gia vµ c¸c yÕu tè t¸c ®éng tíi sù tham gia ViÖt Nam vµo chuçi gi¸ trÞ toµn mÆt hµng cµ phª 2.2.1. Thùc tr¹ng tham gia cña cµ phª ViÖt Nam vµo chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª 2.2.2. Thùc tr¹ng c¸c yÕu tè t¸c ®éng tíi sù tham gia cña ViÖt Nam vµo chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª 2.3. §¸nh gi¸ chung vÒ kh¶ n¨ng tham gia cña ViÖt Nam trong chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª i 5 5 5 7 11 15 18 18 19 22 22 31 33 33 33 35 36 37 37 44 55 Ch−¬ng 3; GI¶I PH¸P vµ kiÕn nghÞ NH»M T¡NG C¦êNG Sù THAM GIA CñA Cµ PH£ VIÖT NAM trong CHUçI GI¸ TRÞ TOµN CÇU MÆT HµNG Cµ PH£ 62 3.1. 62 3.1.1. 3.1.2. 3.2. 3.2.1. 3.2.2. 3.3. 3.3.1. 3.3.2. 3.4. Xu h−íng ph¸t triÓn chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª thêi gian tíi vµ nh÷ng c¬ héi, th¸ch thøc míi ®èi víi sù tham gia cña ViÖt Nam Xu h−íng ph¸t triÓn cña chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª C¬ héi vµ th¸ch thøc míi ®èi víi sù tham gia cña ViÖt Nam Quan ®iÓm vµ ph−¬ng h−íng tham gia vµo chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª Quan ®iÓm tham gia Ph−¬ng h−íng tham gia Gi¶i ph¸p nh»m t¨ng c−êng sù tham gia cña ViÖt Nam trong chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª thêi gian tíi Nhãm gi¶i ph¸p tr−íc m¾t Nhãm gi¶i ph¸p l©u dµi Mét sè kiÕn nghÞ 62 65 69 69 71 74 74 82 83 KÕt luËn 87 PhÇn phô lôc 89 Tµi liÖu tham kh¶o 91 ii Më ®Çu 1. Sù cÇn thiÕt nghiªn cøu: Cµ phª lµ mét trong nh÷ng n«ng s¶n cã quy m« kim ng¹ch xuÊt khÈu lín nhÊt cña ViÖt Nam. N¨m 2007, kim ng¹ch xuÊt khÈu cµ phª ®¹t 1.911 triÖu USD, n¨m 2008, cµ phª n»m trong danh s¸ch mét trong t¸m mÆt hµng xuÊt khÈu ®¹t kim ng¹ch trªn 2 tØ USD cña ViÖt Nam. Cµ phª ViÖt Nam ®· xuÊt khÈu ®−îc tíi h¬n 70 quèc gia vµ vïng l·nh thæ. Tuy nhiªn, sù ph¸t triÓn nµy vÉn cßn chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè kÐm bÒn v÷ng: chñ yÕu lµ xuÊt cµ phª nh©n ®−îc s¬ chÕ vµ ®ãng gãi, b¸n theo c¸c hîp ®ång ng¾n h¹n vµ v× thÕ mµ hoµn toµn bÞ ®éng vµo thÞ tr−êng; cµ phª chÕ biÕn vµ th−¬ng hiÖu cßn thÊp; b¶n th©n gi¸ trÞ cña cµ phª nh©n xuÊt khÈu còng rÊt thÊp, ch−a chó träng ®Õn chÊt l−îng vµ tÝnh l©u dµi cña s¶n phÈm; tØ lÖ tiªu dïng cµ phª ë trong n−íc vÉn ë møc thÊp (0,5kg/ng−êi/n¨m so víi c¸c n−íc trång cµ phª kh¸c cã møc trung b×nh lµ 3kg/ng−êi/n¨m) kh«ng ®ñ ®Ó t¹o ra sù tù chñ cña s¶n l−îng tiªu dïng néi ®Þa so víi xuÊt khÈu. Chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª lµ sù tham gia cña c¸c chñ thÓ kinh tÕ vµo c¸c c«ng ®o¹n kh¸c nhau cña qu¸ tr×nh tõ nghiªn cøu triÓn khai s¶n xuÊt - chÕ biÕn - ph©n phèi ®Õn ph¸t triÓn th−¬ng hiÖu ®Ó h×nh thµnh chuçi gi¸ trÞ gia t¨ng s¶n phÈm trªn ph¹m vi toµn cÇu. Nh− vËy, c¸c n−íc cã thÓ tham gia vµo chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª theo 3 cÊp ®é: gi¸ trÞ gia t¨ng thÊp (kh©u s¶n xuÊt), gi¸ trÞ gia t¨ng trung b×nh (kh©u chÕ biÕn th« vµ kh©u xuÊt khÈu cµ phª nh©n), gi¸ trÞ gia t¨ng cao (rang xay, chÕ biÕn, ph©n phèi cµ phª). Tham gia vµo ho¹t ®éng t¹o ra gi¸ trÞ gia t¨ng trong chuçi bao gåm c¸c ®èi t−îng chÝnh sau: (i) Ng−êi trång, s¶n xuÊt vµ chÕ biÕn cµ phª nguyªn liÖu (chñ yÕu lµ ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn ë Nam Mü, §«ng Nam ¸ vµ Nam ¸ (Braxin, ViÖt Nam, Ên §é...), ®©y lµ nh÷ng ®èi t−îng tham gia vµo chuçi gi¸ trÞ ë kh©u cã gi¸ trÞ gia t¨ng thÊp vµ gi¸ trÞ gia t¨ng trung b×nh; (ii) C¸c nhµ chÕ biÕn cµ phª thµnh phÈm ®¸p øng nhu cÇu ®a d¹ng cña ng−êi tiªu dïng (chñ yÕu ë c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn nh− Thuþ SÜ, §øc, Ph¸p...) vµ c¸c nhµ ph©n phèi (chñ yÕu do c¸c tËp ®oµn xuyªn quèc gia vµ ®a quèc gia ë c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn thùc hiÖn)- lµ nh÷ng ®èi t−îng tham gia vµo chuçi ë kh©u cã gi¸ trÞ gia t¨ng cao. Cïng víi qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸ kinh tÕ, c¸c tËp ®oµn cµ phª xuyªn quèc gia hµng ®Çu thÕ giíi (nh− Nestle...) ®· x©y dùng vµ ph¸t triÓn chuçi gi¸ trÞ cña s¶n phÈm cµ phª toµn cÇu ®Ó liªn kÕt gi÷a kh©u ®Çu cña chuçi (c¸c nhµ s¶n xuÊt cµ phª nguyªn liÖu) víi kh©u cuèi cña chuçi (c¸c nhµ chÕ biÕn cµ phª thµnh phÈm vµ tæ chøc m¹ng l−íi ph©n phèi toµn cÇu). §èi víi ViÖt Nam, thêi gian qua, viÖc tham gia vµo chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª chñ yÕu lµ ë kh©u s¶n xuÊt vµ chÕ biÕn cµ phª nh©n. V× thÕ, mÆc dï ViÖt Nam chiÕm tõ 10- 12% thÞ phÇn nhËp khÈu cµ phª nh©n toµn 1 cÇu nh−ng chØ chiÕm kho¶ng trªn 2% gi¸ trÞ cña ngµnh s¶n phÈm cµ phª toµn cÇu. Do ®ã, ®Ó khai th¸c tèt tiÒm n¨ng, lîi thÕ vÒ s¶n xuÊt vµ chÕ biÕn cµ phª nguyªn liÖu, lîi thÕ vÒ thÞ tr−êng tiªu thô ®· t¹o ®−îc trong thêi gian qua, n©ng cao hiÖu qu¶ chung cña ngµnh cµ phª vµ t¹o b−íc t¨ng tr−ëng cao h¬n cña xuÊt khÈu cµ phª ViÖt Nam th× trong thêi gian tíi, cÇn ®Èy m¹nh sù tham gia cña ViÖt Nam vµo chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª. Trong ®ã, mét mÆt, tiÕp tôc khai th¸c lîi thÕ so s¸nh ®Ó n©ng cao gi¸ trÞ gia t¨ng ë kh©u s¶n xuÊt, chÕ biÕn cµ phª nguyªn liÖu; mÆt kh¸c, cÇn nghiªn cøu kh¶ n¨ng tham gia ë møc s©u h¬n vµo c¸c kh©u t¹o ra gi¸ trÞ gia t¨ng cao cña s¶n phÈm nh− tham gia vµo kh©u rang xay, vµo m¹ng l−íi ph©n phèi cµ phª thµnh phÈm toµn cÇu. Do ®ã, viÖc nghiªn cøu ®Ò tµi: “Chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª vµ kh¶ n¨ng tham gia cña ViÖt Nam” lµ cÇn thiÕt. 2. T×nh h×nh nghiªn cøu: ë ViÖt Nam ®· cã mét sè nghiªn cøu vÒ cµ phª, trong ®ã ph¶i kÓ ®Õn: - Dù ¸n n©ng cao n¨ng lùc nghiªn cøu chÝnh s¸ch do Sida tµi trî, (2003), “B¸o c¸o nghiªn cøu thÞ tr−êng cµ phª” do ViÖn Nghiªn cøu th−¬ng m¹i thùc hiÖn ®· tËp trung ph©n tÝch vÒ ®Æc ®iÓm, c¬ cÊu vµ xu h−íng ph¸t triÓn thÞ tr−êng cµ phª thÕ giíi, triÓn väng ph¸t triÓn s¶n xuÊt cµ phª cña ViÖt Nam vµ kh¶ n¨ng th©m nhËp cña cµ phª ViÖt Nam vµo c¸c thÞ tr−êng nhËp khÈu, ph©n tÝch c¸c nh©n tè c¶n trë sù ph¸t triÓn cña xuÊt khÈu cµ phª cña ViÖt Nam trªn c¸c thÞ tr−êng xuÊt khÈu chñ yÕu... tõ ®ã t×m ra c¸c gi¶i ph¸p thÝch hîp cho sù ph¸t triÓn cña ngµnh cµ phª, kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ cña c©y cµ phª trong chiÕn l−îc ph¸t triÓn xuÊt khÈu cña c¶ n−íc. - Nghiªn cøu cña Trung t©m Th«ng tin N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n phèi hîp Oxfam Anh vµ Oxfam Hång K«ng thùc hiÖn (2006): “¶nh h−ëng cña th−¬ng m¹i cµ phª toµn cÇu ®Õn ng−êi trång cµ phª tØnh §¨k L¨k” ®· m« t¶ t×nh h×nh thÞ tr−êng cµ phª thÕ giíi, ViÖt Nam vµ tØnh §¨k L¨k; giíi thiÖu nh÷ng m¾t xÝch chñ yÕu trong “chuçi thÞ tr−êng” cµ phª ë §¨k L¨k; vÒ t¸c ®éng cña viÖc t¨ng c−êng tù do hãa th−¬ng m¹i trong ngµnh cµ phª ë ViÖt Nam ®èi víi ng−êi s¶n xuÊt vµ nh÷ng ng−êi liªn quan ®Õn mua b¸n cµ phª ®Ó tõ ®ã ®−a ra nh÷ng kÕt luËn vµ khuyÕn nghÞ cho ngµnh cµ phª. - Nghiªn cøu cña PGS.TS. §inh V¨n Thµnh, (2007), “§iÒu tra, kh¶o s¸t, ®¸nh gi¸ t¸c ®éng ®Õn m«i tr−êng cña viÖc trång vµ chÕ biÕn xuÊt khÈu cµ phª. §Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p nh»m b¶o vÖ m«i tr−êng ®èi víi viÖc gia t¨ng xuÊt khÈu mÆt hµng nµy trong thêi gian tíi" ®· nghiªn cøu nh÷ng t¸c ®éng cña viÖc më réng xuÊt khÈu cµ phª trong nh÷ng n¨m tíi ®èi víi m«i tr−êng ®Ó tõ ®ã cã nh÷ng gi¶i ph¸p nh»m h¹n chÕ, phßng ngõa vµ xö lý « nhiÔm m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn c¸c vïng s¶n xuÊt cµ phª s¹ch. - Nghiªn cøu cña C«ng ty TNHH t− vÊn ph¸t triÓn bÒn v÷ng (2007): "X¸c ®Þnh kh¶ n¨ng c¹nh tranh cña ngµnh s¶n xuÊt cµ phª Robusta cña ViÖt Nam", 2 ®−a ra nh÷ng gîi ý chÝnh s¸ch trung h¹n vµ dµi h¹n ®Ó ®iÒu chØnh qui m« s¶n xuÊt thÝch hîp, c¶i thiÖn chÊt l−îng, gi¶m gi¸ thµnh ®Ó tõng b−íc c¶i thiÖn nh÷ng nguyªn nh©n lµm gi¶m søc c¹nh tranh cña ngµnh cµ phª ViÖt Nam. - §Ò ¸n “N©ng cao n¨ng lùc c¹nh tranh cña cµ phª ®Õn n¨m 2015 vµ ®Þnh h−íng 2020” cña Bé N«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n, víi c¸c néi dung chñ yÕu lµ ®¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng n¨ng lùc c¹nh tranh cña cµ phª ViÖt Nam; ®−a ra c¸c néi dung n©ng cao n¨ng lùc c¹nh tranh cña cµ phª vµ c¸c gi¶i ph¸p nh»m n©ng cao n¨ng lùc c¹nh tranh cña cµ phª ViÖt Nam thêi gian tíi. C¸c nghiªn cøu vÒ cµ phª còng ®−îc nhiÒu chuyªn gia c¸c n−íc quan t©m nghiªn cøu, trong ®ã ph¶i kÓ ®Õn: - Ingrid Fromm and Juan A.Dubon, (2006), “Upgrading and the Value chain Analysis: The case of small-scale coffee farmers in Honduras”, víi môc tiªu lµ ph©n tÝch xem lµm thÕ nµo mµ c¸c hé trång cµ phª quy m« nhá ë Honduras cã thÓ tham gia vµo chuçi gi¸ trÞ. - Christopher L.Gilbert, (2006), Value chain analysis and market power in commodity processing with application to the cocoa and coffee sectors, ph©n tÝch chuçi gi¸ trÞ vµ søc m¹nh thÞ tr−êng trong kh©u chÕ biÕn ®èi víi ngµnh cµ phª vµ ca cao ®Ó ®−a ra c¸c ®Ò xuÊt cho c¸c n−íc trång cµ phª vµ ca cao- nh÷ng n−íc cung cÊp phÇn lín l−îng cµ phª vµ ca cao ra thÞ tr−êng thÕ giíi nh−ng l¹i thu ®−îc Ýt lîi nhuËn nhÊt trong chuçi gi¸ trÞ. - Alexander Sarris, Sara Savastano, (2006), The market and the difficutlties of accessing to small -scale coffee farmers in Tanzania, ph©n tÝch thÞ tr−êng vµ nh÷ng h¹n chÕ tham gia thÞ tr−êng ®èi víi nh÷ng nhµ s¶n xuÊt cµ phª nhá ë Tanzania vµ nh÷ng khã kh¨n cña nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt cµ phª nhá trong viÖc tham gia vµo chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª. - Bernard Kilian, Connie Jones, Lawrence Pratt and Andris Villabobos, (2007), The value chain for organic and fairtrade products and its implication on Producers in Latin America, ®· ph©n tÝch sù ph¸t triÓn cña cµ phª th−¬ng m¹i c«ng b»ng vµ cµ phª h÷u c¬ ®Õn sù ph¸t triÓn cña ngµnh cµ phª Ch©u mü Latin. 3. Môc tiªu nghiªn cøu: Môc tiªu cña ®Ò tµi lµ nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª vµ thùc tiÔn tham gia cña ViÖt Nam, ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng tham gia ®Ó tõ ®ã ®Ò xuÊt mét sè gi¶i ph¸p vµ kiÕn nghÞ nh»m t¨ng c−êng sù tham gia h¬n n÷a cña cµ phª ViÖt Nam vµo chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª thêi gian tíi. §Ó thùc hiÖn môc tiªu trªn, ®Ò tµi ®i vµo gi¶i quyÕt c¸c nhiÖm vô chñ yÕu sau: - Tæng quan chung vÒ chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª; nghiªn cøu kinh nghiÖm cña n−íc ngoµi trong tham gia chuçi gi¸ trÞ cµ phª toµn cÇu vµ rót ra bµi häc cho ViÖt Nam. 3 - Ph©n tÝch thùc tr¹ng tham gia cña ViÖt Nam vµo chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª; ®−a ra ®¸nh gi¸ chung vÒ kh¶ n¨ng tham gia cña ViÖt Nam vµo chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª. - §Ò xuÊt mét sè gi¶i ph¸p vµ kiÕn nghÞ nh»m t¨ng c−êng sù tham gia cña ViÖt Nam vµo chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª thêi gian tíi. 4. §èi t−îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu: 4.1. §èi t−¬ng nghiªn cøu: §èi t−îng nghiªn cøu cña ®Ò tµi lµ chuçi gi¸ trÞ vµ kh¶ n¨ng tham gia cña ViÖt Nam trong chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª. 4.2. Ph¹m vi nghiªn cøu: VÒ néi dung: träng t©m cña ®Ò tµi lµ nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn tham gia cña ViÖt Nam ®Ó tõ ®ã ®Ò xuÊt gi¶i ph¸p tham gia trong chuçi; VÒ thêi gian: nghiªn cøu chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª vµ t×nh h×nh tham gia cña ViÖt Nam tõ 2003 - 2008. 5. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu: - Nghiªn cøu tµi liÖu vÒ c¸c nghiªn cøu cã liªn quan. - Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch, thèng kª, so s¸nh, tæng hîp. - Tæ chøc héi th¶o khoa häc, xin ý kiÕn chuyªn gia. - Mét sè ph−¬ng ph¸p kh¸c. 6. Néi dung nghiªn cøu: Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, tµi liÖu tham kh¶o vµ c¸c phô lôc, ®Ò tµi ®−îc kÕt cÊu thµnh ba ch−¬ng: Ch−¬ng 1: Tæng quan vÒ chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª Ch−¬ng 2: Thùc tr¹ng tham gia cña ViÖt Nam trong chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª Ch−¬ng 3: Gi¶i ph¸p vµ kiÕn nghÞ nh»m t¨ng c−êng sù tham gia cña ViÖt Nam trong chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª 4 CH¦¥NG 1 TæNG QUAN VÒ CHUçI GI¸ TRÞ TOµN CÇU MÆT HµNG Cµ PH£ 1.1. Kh¸i qu¸t vÒ chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª Cã thÓ kh¸i qu¸t chung vÒ chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª qua c¸c néi dung sau: 1.1.1. §Æc ®iÓm thÞ tr−êng cµ phª toµn cÇu * VÒ s¶n phÈm: Cµ phª thuéc vµo hä thùc vËt Rubiazeen. Theo ph©n lo¹i thùc vËt häc, lo¹i nµy cã kho¶ng 500 lo¹i nh−ng chØ cã 2 chñng lo¹i cµ phª lµ cã ý nghÜa kinh tÕ: cµ phª chÌ Arabica, chiÕm gÇn 70% s¶n phÈm cµ phª thÕ giíi vµ cµ phª Canephora (cßn ®−îc gäi lµ cµ phª vèi, Robusta) chiÕm kho¶ng 30% tæng s¶n l−îng. C¸c lo¹i cµ phª Liberica vµ Exelsa còng cã mÆt trªn thÞ tr−êng nh−ng chiÕm mét l−îng kh«ng ®¸ng kÓ. Theo c¸ch ph©n lo¹i cña HiÖp ®Þnh cµ phª quèc tÕ (ICA), cµ phª ®−îc chia lµm hai lo¹i chñ yÕu: cµ phª Robusta vµ cµ phª Arabica, trong ®ã cµ phª Arabica cã 3 ph©n nhãm Arabica chÝnh lµ Arabica C«l«mbia dÞu, c¸c lo¹i cµ phª dÞu kh¸c vµ cµ phª Arabica kh¸c. Cµ phª Arabica ®−îc trång hÇu hÕt t¹i c¸c vïng 230 vÜ ®é B¾c tíi 250 vÜ ®é Nam, t¹i c¸c vïng cã ®iÒu kiÖn phï hîp nh− Mü, ch©u Phi, ch©u ¸, ch©u §¹i D−¬ng, tËp trung chñ yÕu t¹i Braxin, C«l«mbia, Mªhic« vµ c¸c n−íc Trung Phi. Cµ phª Robusta kh«ng chÞu ®−îc l¹nh nh− cµ phª chÌ, v× vËy, viÖc gieo trång chØ h¹n chÕ t¹i c¸c vïng n»m ë 100 vÜ ®é B¾c vµ Nam xÝch ®¹o, tËp trung chñ yÕu t¹i Indonexia, bê biÓn Ngµ, Uganda vµ ViÖt Nam. Nh×n chung, hiÖn nay cµ phª ®−îc s¶n xuÊt víi tr×nh ®é th©m canh cao. ViÖc trång nh÷ng lo¹i cµ phª cã n¨ng suÊt cao, sö dông lao ®éng tèi ®a trªn mét diÖn tÝch trång trät, t¨ng chi phÝ b¶o vÖ thùc vËt vµ ®Èy m¹nh ch¨m sãc ®em l¹i n¨ng suÊt cao trªn mét ®¬n vÞ diÖn tÝch. Tuy nhiªn, n¨ng suÊt cµ phª th−êng thay ®æi theo chu kú bèn n¨m nªn cã ¶nh h−ëng tíi s¶n l−îng vµ gi¸ cµ phª trªn thÞ tr−êng thÕ giíi. Thêi vô thu ho¹ch cµ phª ë c¸c n−íc s¶n xuÊt cµ phª rÊt kh¸c nhau nªn ®· phÇn nµo lµm gi¶m bít søc Ðp thêi vô cña nguån cung cµ phª trªn thÞ tr−êng. Tuy nhiªn, gi¸ cµ phª trªn c¸c thÞ tr−êng giao ngay còng th−êng phô thuéc vµo thêi ®iÓm thu ho¹ch cña c¸c n−íc cung cÊp lín nh− Braxin, C«l«mbia ... (®èi víi cµ phª Arabica), In®«nªxia hay ViÖt Nam (®èi víi cµ phª Robusta). ViÖc s¶n xuÊt cµ phª rang xay hay cµ phª hoµ tan ®ßi hái ph¶i ®Çu t− lín cho c«ng nghÖ chÕ biÕn còng nh− nhËp khÈu nhiÒu lo¹i cµ phª kh¸c nhau cho c«ng ®o¹n pha trén vµ th−êng kh«ng thÝch hîp víi ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt ë c¸c 5 n−íc ®ang ph¸t triÓn. Tuy nhiªn, c¸c lo¹i s¶n phÈm cµ phª ®Æc s¶n ”Singleorigin” vÉn cã c¬ héi chiÕm lÜnh thÞ tr−êng. §©y lµ nh÷ng lo¹i cµ phª h¶o h¹ng, cã xuÊt xø tõ mét vïng hoÆc mét quèc gia nhÊt ®Þnh, cã uy tÝn cao trªn thÞ tr−êng cµ phª quèc tÕ nh− cµ phª dÞu cña C«l«mbia. Do nh÷ng kh¸c biÖt vÒ tËp qu¸n tiªu dïng, s¶n phÈm cµ phª rÊt kh¸c nhau gi÷a c¸c n−íc, c¸c khu vùc. Ng−êi tiªu dïng ë T©y vµ T©y nam ch©u ¢u th−êng −a chuéng cµ phª thµnh phÈm cã pha trén l−îng cµ phª Robusta t−¬ng ®èi lín, trong khi ng−êi tiªu dïng B¾c ¢u vµ Italia l¹i −a chuéng cµ phª thµnh phÈm cã hµm l−îng Arabica cao. C¸c n−íc Trung ¢u chñ yÕu sö dông c¸c lo¹i cµ phª dÞu (Colombian Milds vµ c¸c lo¹i cµ phª dÞu kh¸c) trong cµ phª thµnh phÈm cña hä... C¸c lo¹i cµ phª thµnh phÈm kh«ng chØ kh¸c nhau do thµnh phÇn vµ tû träng c¸c lo¹i cµ phª nh©n dïng trong chÕ biÕn mµ cßn kh¸c nhau do kü thuËt vµ c¸c bÝ quyÕt trong kh©u rang xay. C¸c bÝ quyÕt vµ c¸c chÊt phô gia dïng trong rang xay t¹o nªn c¸c lo¹i cµ phª thµnh phÈm cã h−¬ng vÞ ®Æc biÖt, cho c¸c ®èi t−îng kh¸ch hµng vµ thÞ phÇn riªng biÖt trªn thÞ tr−êng tiªu thô. * C¸c n−íc s¶n xuÊt vµ xuÊt khÈu chÝnh: Cµ phª lµ c©y trång quan träng trong c¬ cÊu xuÊt khÈu cña nhiÒu n−íc ®ang ph¸t triÓn. Trªn 3/4 s¶n l−îng cµ phª cña c¸c n−íc s¶n xuÊt ®−îc dïng cho xuÊt khÈu. T¹i 17 n−íc xuÊt khÈu cµ phª chñ yÕu, thu nhËp tõ xuÊt khÈu cµ phª ®ãng gãp trªn 25% tæng kim ng¹ch xuÊt khÈu. Nh−ng nh×n chung, sè quèc gia lÖ thuéc vµo s¶n xuÊt cµ phª ®ang gi¶m ®i cïng víi c¸c ch−¬ng tr×nh ®a d¹ng ho¸ xuÊt khÈu ë hÇu hÕt c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn. S¶n l−îng cµ phª thÕ giíi xin xem phô lôc 1. Nh÷ng n−íc xuÊt khÈu cµ phª chñ yÕu lµ Braxin vµ C«l«mbia, chiÕm 45% tæng l−îng cµ phª xuÊt khÈu trªn thÕ giíi. Cïng víi In®«nesia, Guatemala, Uganda, Mªhico, ViÖt Nam, Bê BiÓn Ngµ, Costa Rica, El Salvado, Ethiopia vµ Kenia, 12 n−íc nµy chiÕm 80% l−îng cµ phª xuÊt khÈu trªn toµn thÕ giíi. Khèi l−îng cµ phª xuÊt khÈu cña mçi n−íc kh«ng chØ phô thuéc vµo s¶n l−îng, gi¸ c¶, l−îng tån kho mµ cßn phô thuéc vµo chÝnh s¸ch ®iÒu tiÕt xuÊt khÈu còng nh− thãi quen tiªu dïng. Cµ phª hßa tan xuÊt hiÖn trªn thÞ tr−êng tõ nh÷ng n¨m 30 vµ ®· lan réng tõ thÞ tr−êng c¸c n−íc ph¸t triÓn sang thÞ tr−êng c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y. Cµ phª hßa tan - víi nhiÒu chñng lo¹i phong phó, ®a d¹ng ®· lµm thay ®æi ®¸ng kÓ c¬ cÊu tiªu dïng cµ phª, phæ biÕn nhÊt lµ c¸c lo¹i cµ phª espresso, cappuccino hay moka ë ch©u ¢u vµ cµ phª percolator ë B¾c Mü. L−îng cµ phª t¸i xuÊt ®¹t kho¶ng 10 triÖu bao mçi n¨m, chñ yÕu lµ giao dÞch gi÷a c¸c n−íc thuéc Céng ®ång Ch©u ¢u. 6 * C¸c n−íc tiªu thô vµ nhËp khÈu Tiªu thô cµ phª phô thuéc vµo møc sèng vµ tr×nh ®é c«ng nghiÖp ho¸ ë mçi n−íc. Cµ phª chñ yÕu lµ hµng ho¸ xuÊt khÈu, song nhiÒu n−íc s¶n xuÊt cµ phª còng tiªu dïng mét khèi l−îng cµ phª kh¸ lín. Kho¶ng 25% s¶n l−îng cµ phª thÕ giíi, t−¬ng ®−¬ng 23 triÖu bao, do c¸c n−íc trång cµ phª tù tiªu thô. Møc tiªu thô cµ phª ë Braxin, C«l«mbia, Venezuela, Mehico, Cuba vµ c¸c n−íc kh¸c ë Trung Mü t−¬ng ®èi cao. Cµ phª còng ®−îc tiªu thô nhiÒu ë Ethi«pia, In®«nªxia vµ Philippin. T×nh h×nh tiªu thô cµ phª xin xem phô lôc 2. Nhu cÇu tiªu dïng cµ phª ë c¸c n−íc nhËp khÈu kho¶ng 95 triÖu bao. C¸c n−íc nhËp khÈu mçi n¨m chÕ biÕn kho¶ng 73 triÖu bao thµnh cµ phª rang xay hoÆc cµ phª hoµ tan. * BiÕn ®éng gi¸ c¶ Gi¸ cµ phª c¸c lo¹i trªn thÞ tr−êng thÕ giíi cã sù chªnh lÖch kh¸ lín. Gi¸ cµ phª Robusta b×nh qu©n chØ vµo kho¶ng 70% so víi gi¸ cµ phª Arabica vµ kho¶ng trªn 80% møc gi¸ cµ phª tham kh¶o cña ICO. Gi¸ Robusta còng cã ®é dao ®éng cao h¬n d−íi ¶nh h−ëng cña sù thay ®æi vÒ cung cÇu thÞ tr−êng. Khi nguån cung t¨ng m¹nh, gi¸ cµ phª Robusta cã thÓ gi¶m xuèng chØ b»ng kho¶ng 50% gi¸ cµ phª Arabica nh− ®· tõng x¶y ra trong n¨m 2001. Trong khi ®ã, gi¸ cµ phª dÞu C«l«mbia vµ c¸c lo¹i cµ phª dÞu kh¸c kh¸ æn ®Þnh vµ duy tr× ë møc cao do nguån cung h¹n chÕ trong khi nhu cÇu víi lo¹i cµ phª cao cÊp nµy ngµy cµng cao. §Ó gi¶m bít søc Ðp cña chªnh lÖch gi¸ c¶, hiÖn nay c¸c nhµ chÕ biÕn cµ phª cã xu h−íng t¨ng c−êng tû lÖ pha trén c¸c lo¹i cµ phª kh¸c trong cµ phª thµnh phÈm. 1.1.2. §Æc ®iÓm chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª Thø nhÊt, ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª lµ møc ®é tËp trung cao víi sù chi phèi cña c¸c tËp ®oµn ®a quèc gia. Víi sù chi phèi nµy, "chuçi gi¸ trÞ cµ phª toµn cÇu mang ®Æc tr−ng cña mét chuçi gi¸ trÞ ®−îc dÉn d¾t bëi nhµ b¸n hµng". Kh«ng gièng víi m« h×nh chuçi gi¸ trÞ do c¸c nhµ s¶n xuÊt dÉn d¾t, n¬i mµ lîi nhuËn thu ®−îc chñ yÕu tõ quy m« s¶n xuÊt, khèi l−îng hµng hãa b¸n ra vµ c«ng nghÖ tiªn tiÕn; trong m« h×nh chuçi gi¸ trÞ ®−îc dÉn d¾t bëi nhµ b¸n hµng, lîi nhuËn thu ®−îc chñ yÕu nhê sù liªn kÕt cña nh÷ng kh©u cã gi¸ trÞ gia t¨ng cao nh− nghiªn cøu, ph©n phèi, tiÕp thÞ vµ dÞch vô tµi chÝnh. Lîi nhuËn th−êng tËp trung lín nhÊt ë nh÷ng kh©u cã kh¶ n¨ng h¹n chÕ nh÷ng ng−êi míi gia nhËp chuçi. Víi møc ®é tËp trung cao nªn chi phèi vµ l·nh ®¹o chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª chÝnh lµ c¸c tËp ®oµn së h÷u mét sè nh·n hiÖu næi tiÕng nh− 7 Nestle, Kraft Foods..., nh÷ng nh·n hiÖu nµy ®· t¹o ra søc hót m·nh liÖt ®èi víi kh¸ch hµng trªn ph¹m vi toµn cÇu vµ hä ®ang tiÕp tôc ®Þnh vÞ t¹i kh©u cã gi¸ trÞ gia t¨ng cao nhÊt. Trong kinh doanh cµ phª nh©n, c¸c tËp ®oµn lín (Neumann Kaffee-Gruppe; Volcaphe; Ecom Trading; Olam Internetional, Tchibo) chi phèi tíi 45% tæng l−îng giao dÞch cµ phª nh©n cña toµn thÕ giíi. Cßn trong lÜnh vùc chÕ biÕn, 4 tËp ®oµn cµ phª lín (Proctor & Gamble, Kraft Foods, Nestle vµ Sara Lee) chi phèi 60% l−îng cµ phª rang xay vµ cµ phª hoµ tan. Xu h−íng tËp trung ho¸ ngµy cµng t¨ng ®· khiÕn mét sè c«ng ty ®a quèc gia cã ¶nh h−ëng lín trªn thÞ tr−êng do kh¶ n¨ng chi phèi cña hä ®Õn gi¸ thÞ tr−êng thÕ giíi trong khi nh÷ng ng−êi trång cµ phª ngµy cµng khã kh¨n h¬n trong nh÷ng tho¶ thuËn vÒ gi¸, ch−a kÓ ®Õn viÖc ph¶i chia sÎ lîi nhuËn víi nh÷ng ng−êi trung gian. Bëi v× c¸c nhµ s¶n xuÊt nhá th−êng kh«ng cã c¬ së chÕ biÕn cÇn thiÕt ®Ó xö lý cµ phª h¹t vµ th−êng ph¶i b¸n t¹i mét møc gi¸ rÊt thÊp ®Ó ®−a s¶n phÈm cña hä vµo thÞ tr−êng. S¬ ®å 1.1. C¸c nguyªn nh©n chÝnh t¹o lîi thÕ ®éc quyÒn cho c¸c c«ng ty ®a quèc gia ThÞ tr−êng c¹nh tranh cao vÒ phÝa cung Hµng ho¸ xuÊt khÈu chñ yÕu lµ s¬ chÕ S¶n l−îng cµ phª cã qui m« chñ yÕu lµ nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt nhá: kh«ng tËn dông ®−îc lîi thÕ kinh tÕ nhê qui m« trong s¶n xuÊt vµ tiªu thô s¶n phÈm §éc quyÒn mua, chÕ biÕn vµ tiªu thô s¶n phÈm HÖ thèng chÝnh s¸ch ¸p dông ë c¸c n−íc ph¸t triÓn: ®¸nh thuÕ cao vµo c¸c mÆt hµng cµ phª chÕ biÕn. Nhu cÇu cña ng−êi tiªu dïng mang tÝnh ®Æc thï, së thÝch râ nÐt C¸c cè g¾ng cña c¸c n−íc s¶n xuÊt/xuÊt khÈu cµ phª ®Ó c¶i thiÖn t×nh tr¹ng ®éc quyÒn trong suèt nh÷ng n¨m qua kh«ng ®¹t ®−îc kÕt qu¶ ®¸ng kÓ. Trong 50 n¨m qua, c¸c n−íc s¶n xuÊt ®· th«ng qua mét sè c¬ chÕ vµ diÔn ®µn nh− HiÖp héi c¸c n−íc s¶n xuÊt cµ phª (ACPC) vµ Tæ chøc cµ phª quèc tÕ (ICO) ®Ó æn ®Þnh gi¸ cµ phª thÕ giíi ë møc cã lîi cho ng−êi s¶n xuÊt. N¨m 1963, “Tæ chøc cµ phª quèc tÕ - ICO” ra ®êi nh− lµ mét gi¶i ph¸p cho nh÷ng th¨ng trÇm vÒ gi¸ c¶ vµ nh÷ng biÕn ®éng vÒ cung cÇu cµ phª. Môc ®Ých ban ®Çu cña ICO lµ qu¶n lý HiÖp ®Þnh cµ phª quèc tÕ (ICA) ký kÕt n¨m 1962, ®Þnh ra c¸c h¹n ng¹ch nh»m giíi h¹n l−îng cung cña cµ phª thÕ giíi vµ ®Ó ®Èy gi¸ lªn vµ ICO tiÕp tôc ho¹t ®éng theo c¸c hiÖp ®Þnh kÕ tiÕp tõ ®ã ®Õn nay. 8 S¬ ®å 1.2. Kªnh tiªu thô cµ phª thÕ giíi §o¹n thÞ tr−êng æn ®Þnh, gi¸ trÞ cao Nh÷ng ng−êi b¸n lÎ Nh÷ng nhµ ph©n phèi Nh÷ng nhµ rang xay §o¹n thÞ tr−êng th−êng xuyªn biÕn ®éng Ng−êi tiªu dïng Nh÷ng nhµ nhËp khÈu Nh÷ng nhµ m«i giíi Nh÷ng c«ng ty xuÊt khÈu C¸c c«ng ty v©n t¶i Chñ trang tr¹i Ng−êi thu mua C«ng nh©n trang tr¹i Ng−êi s¶n xuÊt nhá Nguån: Tæ chøc Cµ phª quèc tÕ (ICO) Tuy nhiªn, Tæ chøc Cµ phª quèc tÕ (ICO) chØ lµ mét diÔn ®µn ®èi tho¹i gi÷a c¸c n−íc s¶n xuÊt cµ phª, kh«ng cã ph¸p quyÒn, kh«ng thÓ khèng chÕ h¹n ng¹ch xuÊt khÈu vµ còng nh− c¸c hiÖp ®Þnh n«ng s¶n hµng hãa kh¸c, dÔ bÞ vi ph¹m.1 C¸c tháa thuËn vÒ khèng chÕ s¶n l−îng cµ phª vµ h¹n ng¹ch xuÊt khÈu ®Ó ®Èy gi¸ lªn, b¶o vÖ quyÒn lîi cho ng−êi trång cµ phª, tá ra kh«ng cã hiÖu lùc. Nguyªn nh©n chÝnh dÉn ®Õn viÖc c¸c n−íc xuÊt khÈu cµ phª khã hîp t¸c trong viÖc b×nh æn gi¸ cµ phª thÕ giíi lµ do ®Æc tÝnh cña s¶n phÈm cµ phª vµ sù kh¸c biÖt trong ®é co gi·n cña cÇu theo gi¸ ®èi víi cµ phª thµnh phÈm vµ cµ phª nguyªn liÖu. VÒ phÝa cÇu, nhu cÇu cña ng−êi tiªu dïng ®èi víi cµ phª thµnh phÈm rÊt Ýt co gi·n theo gi¸ vµ gi¸ t¨ng hay gi¶m Ýt cã ¶nh h−ëng tíi l−îng tiªu thô cµ phª. Ng−îc l¹i vÒ phÝa cung, gi¸ cµ phª cã biªn ®é dao ®éng rÊt lín phô thuéc vµo nguån cung cµ phª nguyªn liÖu trªn thÞ tr−êng trong khi còng nh− c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp kh¸c, s¶n xuÊt cµ phª rÊt nh¹y c¶m víi c¸c thay ®æi vÒ khÝ hËu vµ thêi tiÕt. V× vËy, nguån cung cµ phª cã thÓ biÕn ®éng rÊt m¹nh trong khi nhu cÇu t−¬ng ®èi æn ®Þnh. 1 N¨m 1973, 21 n−íc s¶n xuÊt cµ phª, xuÊt khÈu 90% l−îng cµ phª thÕ giíi ®· t×m c¸ch t¹m tr÷ 10% cµ phª xuÊt khÈu, nh−ng dù ¸n nµy còng thÊt b¹i n¨m 1975. 9 Thø hai, so víi hµng c«ng nghiÖp, sè l−îng c¸c kh©u trong chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª cã thÓ ng¾n h¬n vµ gi¸ trÞ gia t¨ng ë mét sè kh©u còng kh¸c nhau. Trong chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª chñ yÕu lµ c¸c kh©u: nghiªn cøu gièng vµ triÓn khai s¶n xuÊt thö nghiÖm thµnh c«ng, ®−a ra trång trät, trë thµnh ®Çu vµo cña c¸c ngµnh c«ng nghiÖp chÕ biÕn sau ®ã míi chuyÓn qua kh©u ph©n phèi vµ marketing. Trong chuçi gi¸ trÞ nµy, gi¸ trÞ gia t¨ng lín nhÊt cã ®−îc ë kh©u ph©n phèi vµ marketing, tiÕp theo ®ã lµ kh©u R&D vµ chÕ biÕn, kh©u mang l¹i gi¸ trÞ gia t¨ng thÊp nhÊt lµ kh©u trång trät. S¬ ®å 1.3. M« h×nh chuçi gi¸ trÞ gia t¨ng ®èi víi hµng n«ng s¶n M« h×nh nµy ®· phÇn nµo gi¶i thÝch ®−îc v× sao c¸c TËp ®oµn kinh doanh ho¹t ®éng trªn ph¹m vi toµn cÇu th−êng tËp trung nhiÒu vµo c¸c ho¹t ®éng ph©n phèi vµ marketing, nghiªn cøu gièng vµ quy tr×nh s¶n xuÊt råi chuyÓn giao cho c¸c n−íc chËm ph¸t triÓn vµ ®ang ph¸t triÓn ®Ó trång trät. Ngay c¶ c¸c doanh nghiÖp FDI khi ®Çu t− ra n−íc ngoµi còng chỉ lµm c¸c kh©u cã lợi nhất, cã gi¸ trÞ gia t¨ng cao nhÊt chứ kh«ng lµm toµn bộ chuỗi. Theo ®ã, c«ng ty mÑ lµm c¸c kh©u nghiªn cøu, triÓn khai, ph©n phèi vµ ph¸t triÓn th−¬ng hiÖu- lµ kh©u cã gi¸ trÞ gia t¨ng cao, kh©u trång trät th× chuyÓn cho c¸c c«ng ty thµnh viªn cña hä ë n−íc ngoµi ®¶m nhiÖm. Ch¼ng h¹n, h·ng Nestle tËp trung vµo nghiªn cøu gièng, ph©n bãn vµ quy tr×nh trång, chÕ biÕn, ®ãng gãi vµ ph©n phèi cµ phª, sau ®ã chuyÓn giao cho c¸c c«ng ty thµnh viªn ®Çu t− sang n−íc ngoµi ®Ó trång trät vµ chÕ biÕn. Thø ba, ®èi t−îng tham gia vµo kh©u s¶n xuÊt cña chuçi chñ yÕu lµ c¸c hé n«ng d©n, c¸c chñ trang tr¹i vµ mét sè Ýt doanh nghiÖp. Do ®ã, ngay c¶ ë kh©u cã gi¸ trÞ gia t¨ng thÊp nhÊt (s¶n xuÊt), nÕu kh«ng ®¸p øng ®−îc c¸c yªu cÇu vÒ chÊt l−îng s¶n phÈm vµ ®iÒu kiÖn giao hµng th× còng kh«ng thÓ tham gia ®−îc vµo chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu. V× vËy, lµ hµng n«ng s¶n vµ cã tÝnh nh¹y c¶m cao nªn ®Ó t¨ng c−êng sù tham gia vµo chuçi gi¸ trÞ cµ phª toµn cÇu, c¸c 10 quèc gia ®Òu cã sù hç trî, ®Æc biÖt lµ hç trî c¸c ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt ®Ó s¶n phÈm cµ phª cã thÓ tham gia ®−îc vµ tham gia vµo c¸c kh©u cã gi¸ trÞ gia t¨ng cao. 1.1.3. C¬ cÊu chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª VÒ c¬ b¶n, c¸c n−íc cã thÓ tham gia vµo chuçi gi¸ trÞ cµ phª toµn cÇu theo 3 cÊp ®é. §©y còng chÝnh lµ c¬ cÊu cña chuçi gi¸ trÞ toµn cÇu mÆt hµng cµ phª: 1.1.3.1. Gi¸ trÞ gia t¨ng thÊp Trång trät, thu ho¹ch: S¶n xuÊt cµ phª b¾t ®Çu tõ trang tr¹i thu h¸i cµ phª. T¹i trang tr¹i nhá, cµ phª ®−îc thu h¸i b»ng tay t¹i thêi ®iÓm thu ho¹ch, trong khi t¹i c¸c trang tr¹i lín, thu ho¹ch cµ phª th−êng ®−îc c¬ khÝ ho¸ hç trî. 1.1.3.2. Gi¸ trÞ gia t¨ng trung b×nh Thu gom, chÕ biÕn cµ phª nh©n: T¹i c¸c trang tr¹i quy m« nhá, ng−êi trång cµ phª quy m« nhá th−êng b¸n cµ phª cho c¸c chñ së h÷u lín ®Ó hä ®¶m nhiÖm kh©u chÕ biÕn vµ ®−a ra thÞ tr−êng. Trong mét sè tr−êng hîp, c¸c trang tr¹i quy m« nhá b¸n s¶n phÈm cña m×nh tr−íc khi thu ho¹ch cho nh÷ng ng−êi mua gom ®Ó nhËn nguån cung cÊp tÝn dông. XuÊt khÈu/NhËp khÈu cµ phª nh©n: C¸c quy tr×nh xuÊt khÈu cã thÓ kh¸c nhau nhiÒu tïy thuéc vµo n−íc xuÊt khÈu vµ ng−êi mua. T¹i mét sè quèc gia, cµ phª nh©n xuÊt khÈu th«ng qua Héi ®ång cµ phª cña chÝnh phñ (Government Coffee Board) trong khi ë mét sè quèc gia kh¸c, cµ phª nh©n ®−îc xuÊt khÈu th«ng qua doanh nghiÖp. T¹i c¸c quèc gia nhËp khÈu, cµ phª nh©n ®−îc kiÓm tra b»ng ph−¬ng ph¸p c¶m quan vµ ®−îc l−u gi÷ trong kho tr−íc khi vËn chuyÓn tíi c¸c nhµ rang xay. Cµ phª nh©n chñ yÕu ®−îc nhËp khÈu tõ c¸c n−íc xuÊt khÈu qua c¸c th−¬ng gia quèc tÕ. NhiÒu nhµ rang xay lín cña T©y ¢u cã c¸c trung t©m mua gom riªng, quan hÖ trùc tiÕp víi n−íc xuÊt khÈu. Tuy nhiªn, hÇu hÕt c¸c nhµ rang xay vÉn mua cµ phª qua c¸c nhµ nhËp khÈu trung gian hoÆc c¸c trung t©m giao dÞch quèc tÕ. Nh÷ng thÞ tr−êng kú h¹n cã ¶nh h−ëng nhÊt trong giao dÞch cµ phª lµ Së giao dÞch cµ phª, ®−êng vµ ca cao New York vµ Së giao dÞch cµ phª London. Ngoµi ra, cßn cã c¸c së giao dÞch cµ phª cã quy m« nhá h¬n, cã t¸c ®éng chi phèi t¹i mçi khu vùc nh− Paris, Santos vµ Singapore. 1.1.3.3. Gi¸ trÞ gia t¨ng cao Nghiªn cøu, triÓn khai: Nghiªn cøu gièng, ph©n bãn, kü thuËt trång vµ ch¨m sãc cµ phª nh»m ®¸p øng ®óng nh÷ng thay ®æi cña nhu cÇu thÞ tr−êng vµ ph¸t triÓn ngµnh cµ phª bÒn v÷ng. 11 Rang, xay, chÕ biÕn: C¸c nhµ rang xay cµ phª cã thÓ mua cµ phª theo mét sè ph−¬ng thøc: (1) th«ng qua mua trùc tiÕp tõ nhµ s¶n xuÊt, (2) mua cµ phª nh©n t¹i kho nhËp khÈu, hoÆc (3) th«ng qua ®µm ph¸n ®éc lËp víi ng−êi m«i giíi vµ nhËp khÈu. Sau khi h¹t cµ phª ®−îc rang xay, lµm nguéi th× tiÕn hµnh pha trén, ®ãng gãi vµ chuÈn bÞ s½n sµng cho kh©u ph©n phèi. C¸c h·ng chÕ biÕn t¹i n−íc nhËp khÈu th−êng Ýt mua cµ phª trùc tiÕp tõ nhµ s¶n xuÊt mµ th−êng mua qua ng−êi m«i giíi gi÷a h·ng xuÊt khÈu cña n−íc s¶n xuÊt vµ h·ng chÕ biÕn. Ng−êi m«i giíi mua cµ phª trªn danh nghÜa cña ng−êi chÕ biÕn vµ xóc tiÕn toµn bé qu¸ tr×nh nµy tõ kh©u vËn chuyÓn, b¶o hiÓm cho ®Õn khi cµ phª ®−îc ®−a ®Õn c¬ së rang xay vµ chÕ biÕn. Ph©n phèi vµ ph¸t triÓn th−¬ng hiÖu: C¸c nhµ rang xay ph©n phèi c¸c s¶n phÈm cña hä th«ng qua mét sè kªnh. C¸c h·ng chÕ biÕn lín th−êng ph©n phèi cµ phª ®· pha trén cña m×nh th«ng qua c¸c kªnh b¸n bu«n vµ cung cÊp cµ phª cho c¸c nhµ hµng, kh¸ch s¹n, s©n bay vµ siªu thÞ. C¸c h·ng rang xay, chÕ biÕn cµ phª cã hÖ thèng ph©n phèi b¶o ®¶m ®Ó c¸c s¶n phÈm cña hä lu«n cã mÆt trªn thÞ tr−êng tiªu thô. C¸c h·ng chÕ biÕn cã thÓ ®−a cµ phª thµnh phÈm vÒ c¸c chi nh¸nh hoÆc kho ë c¸c c¬ së s¶n xuÊt ®Ó b¸n ký göi; hoÆc cã thÓ b¸n s¶n phÈm qua hÖ thèng ph©n phèi nhiÒu cÊp. Ngoµi ra, cßn cã c¸c c«ng ty th−¬ng m¹i b¸n cµ phª thµnh phÈm mang nh·n hiÖu hµng ho¸ riªng cña m×nh. C¸c c«ng ty nµy cã thÓ tù ®¶m nhiÖm kh©u rang xay, chÕ biÕn hoÆc mua l¹i cña c¸c nhµ rang xay kh¸c. Mét trong nh÷ng nhµ tiªu thô lín lµ c¸c c¬ së dÞch vô ¨n uèng. C«ng nghiÖp chÕ biÕn cµ phª thÕ giíi bao gåm kho¶ng 250 c«ng ty víi doanh thu hµng n¨m vµo kho¶ng 6 tû USD. Bèn nhµ chÕ biÕn cµ phª lín nhÊt lµ Proctor & Gamble, Kraft Foods, Nestle vµ Sara Lee chiÕm kho¶ng 60% tæng l−îng cµ phª hßa tan vµ cµ phª rang xay toµn cÇu. Tuy nhiªn, do c¸c c«ng ty nµy th−êng tËp trung vµo thÞ tr−êng s¶n phÈm ®¹i chóng nªn sù thay ®æi theo h−íng ®¸p øng thÞ hiÕu tiªu dïng ®èi víi cµ phª ®Æc s¶n trong thêi gian gÇn ®©y ®· dÉn ®Õn nhu cÇu t¨ng lªn ®èi víi c¸c nhµ rang xay nhá. Bëi v×, mÆc dï c¸c c«ng ty lín th−êng cã lîi thÕ vÒ søc mua, hÖ thèng ph©n phèi, chÕ biÕn vµ marketing, nh−ng c¸c doanh nghiÖp nhá l¹i cã kh¶ n¨ng c¹nh tranh vÒ c¸c s¶n phÈm ®Æc s¶n hoÆc ®¸p øng nhu cÇu cña tõng thÞ tr−êng riªng lÎ. 12 B¶ng 1.1. Nh·n hiÖu cña mét sè nhµ chÕ biÕn cµ phª lín C«ng ty N−íc Nh·n hiÖu ThÞ phÇn C¸c ®Æc ®iÓm chÝnh 1. Proctor&Gamble Mü Folgers 7% C«ng ty hµng tiªu dïng lín nhÊt thÕ giíi Ho me CafÐ Kinh doanh trªn 300 chi nh¸nh t¹i 300 n−íc Millstone Folgers lµ nh·n hiÖu cµ phª sè mét t¹i Mü 2. Kraft Foods, mét bé Mü phËn cña Altria Group (tr−íc ®©y lµ Philip Morris) Mü: Maxwell House; Yuba; 25% Starbucks Ch©u ¢u: Jacobs; Carte Noir; Blendy; Gevalia; JacquÐ Vabre; Kenco; Kaffee HAG; Lµ nhµ chÕ biÕn cµ phª sè mét t¹i 7 n−íc ch©u ¢u Kinh doanh kho¶ng 257 triÖu t¸ch cµ phª hµng ngµy Saimaza 3. Nestle Thuþ Nescafe SÜ Monka Cã trªn 90.000 nh©n c«ng vµ 159 c¬ së chÕ biÕn trªn thÕ giíi 24% C«ng ty thùc phÈm vµ ®å uèng lín nhÊt thÕ giíi Cã kho¶ng 260.000 nh©n c«ng vµ c¬ së s¶n xuÊt t¹i hÇu hÕt c¸c n−íc trªn thÕ giíi Ricore Nescafe, ®−îc ®−a ra thÞ tr−êng vµo n¨m 1938, lµ lo¹i cµ phª hoµ tan ®−îc th−¬ng m¹i ho¸ thµnh c«ng ®Çu tiªn trªn thÕ giíi 4. Sara Lee Mü 7% Mü: Hills Bros Superior Ch©u ¢u: Douwe Egberts Cã kho¶ng 137.000 nh©n c«ng, cã c¬ së chÕ biÕn t¹i 58 n−íc vµ thÞ tr−êng tiªu thô t¹i trªn 200 n−íc Th−¬ng hiÖu Superior coffee ®· tån t¹i trªn 100 n¨m Maison du CafÐ Merrild Van Nelle Senseo Braxin: CafÐ do Ponto Nguån: ITC, Major Manufacturers in the coffee value chains 13 Nh− vËy, gi¸ trÞ gia t¨ng ®−îc h×nh thµnh ë tÊt c¶ c¸c kh©u trong chuçi vµ ®−îc thÓ hiÖn ë d¹ng ®¬n gi¶n nh− S¬ ®å 1.4 d−íi ®©y. S¬ ®å 1.4. Gi¸ trÞ gia t¨ng trong chuçi gi¸ trÞ cµ phª USD/tÊn Nhµ m¸y Gi¸ n«ng tr¹i: chÕ biÕn kh« % GTGT b¸n lÎ chÕ biÕn −ít 45 10 gi¸ xuÊt x−ëng: 136 20 h¹t cµphª xuÊt khÈu thuÕ xuÊt khÈu FOB: 170 7 vËn t¶i vµ b¶o hiÓm CIF: 180 4 Gi¸ b¸n bu«n: 214 8 gi¸ chÕ biÕn xuÊt x−ëng: 343 9 gi¸ b¸n lÎ: 440 22 h¹t cµ phª ®· chÕ biÕn h¹t cµ phª ®· chÕ biÕn H·ng XK N−íc s¶n xuÊt N«ng tr¹i Thu ho¹ch hat caphe Nhµ m¸y b¸n cµphª h¹t ra thÞ tr−êng nhµ bu«n c«ng ty chÕ biÕn Cöa hµng b¸n lÎ cµphª tan cña hµng b¸n lÎ cho tiªu thô c¸ nh©n cña hµng cµphª cµphª bét b¸n theo môc ®Ých th−¬ng m¹i vµ gi¶i trÝ Qu¸n bar N−íc tiªu thô H·ng nhËp khÈu thuÕ nhËp khÈu qu¸n cµphª Nguån: Nghiªn cøu vÒ cµ phª cña M. Wheeler 14 50