Luận văn thạc sĩ
Ngữ nghĩa và ngữ pháp
của cấu trúc nhân nhượng
trong tiếng Việt
MỤC LỤC
DẪN NHẬP
1.Lí do chọn đề tài và mục đích nghiên
cứu................................................................... 1
1.1.Lí do chọn đề
tài..................................................................................................... 1
1.2.Mục đích nghiên
cứu............................................................................................. 2
2.Lịch sử nghiên
cứu.......................................................................................................... 3
2.1. Các tác giả và những công trình nghiên cứu ở nước ngoài về cấu trúc
nhân nhượng
3
2.2. Các tác giả và những công trình nghiên cứu về cấu trúc nhân nhượng
tiếng Việt 6
2.2.1.Quan điểm truyền
thống............................................................................... 6
2.2.2. Quan điểm lô gích - ngữ nghĩa.................................................................
10
2.2.3. Quan điểm ngữ nghĩa cú pháp..................................................................
12
2.2.4.Quan điểm chức
năng................................................................................. 14
3.Đối tượng và phạm vi nghiên
cứu............................................................................... 16
4.Phương pháp nghiên cứu và nguồn ngữ
liệu.............................................................. 16
5.Ý nghĩa của luận
văn.................................................................................................... 18
6.Bố cục luận
văn............................................................................................................. 18
CHƯƠNG 1: Tổng quan về quan hệ nhân nhượng và cấu trúc nhân nhượng.
20
1.1. Những tiền đề lý luận liên quan đến đề
tài...................................................... 20
1.1.1. Quan hệ nhân nhượng...............................................................................
20
1.1.2. Quan hệ nhân
quả............................................................................................ 21
1.1.3. Quan hệ nhân nhượng trong mối quan hệ với quan hệ đối lập và quan
hệ nhân quả
25
1.2. Quan hệ nghịch nhân quả trong tiếng
Việt...................................................... 35
1.3. Tính giả định và tính hiện thực của cấu trúc nhân
nhượng........................... 40
1.4. Mô hình của cấu trúc nhân
nhượng................................................................. 42
1.4.1.Dù P thì
Q........................................................................................................... 43
1.4.2.Mặc dù P,
Q........................................................................................................ 43
CHƯƠNG 2 : Đặc điểm ngữ nghĩa và những phương tiện hình thức biểu hiện
cấu trúc nhân nhượng trong tiếng
việt................................................................................................................ 45
2.1. Phân loại cấu trúc nhân nhượng trong tiếng
Việt........................................... 45
2.1.1. Cách phân loại cấu trúc nhân nhượng trong tiếng Việt của các nhà Việt
ngữ 45
2.1.2.Cách phân loại cấu trúc nhân nhượng tiếng Việt của luận văn............ 51
2.2. Ngữ nghĩa và ngữ pháp của cấu trúc nhân
nhượng........................................ 55
2.2.1. Cấu trúc nhượng bộ “Mặc dù P nhưng Q”..............................................
55
2.2.2. Cấu trúc điều kiện - nhượng bộ “Dù P thì Q” .......................................
59
2.3. Phương tiện hình thức biểu hiện cấu trúc nhân nhượng tiếng
Việt.............. 63
2.3.1. Trật tự (P, Q)
............................................................................................................................
63
2.3.2. Trật tự (Q, P)
............................................................................................. 64
2.4. Các liên từ tiêu biểu cấu trúc nhân nhượng tiếng
Việt.................................. 66
CHƯƠNG 3: Cấu trúc nhân nhượng trong sử
dụng............................................ 72
3.1.
Cấu
trúc
nhân
nhượng
cách.............................................. 72
qua
một
số
phong
3.2.
Biểu
hiện
của
cấu
trúc
nhân
nhượng................................................................ 75
3.2.1. Biểu hiện cấu trúc nhượng bộ .................................................................
75
3.2.2. Biểu hiện của cấu trúc điều kiện - nhượng bộ ......................................
78
3.3. Một số trường hợp đặc
biệt................................................................................ 79
3.4. Nhận thức của học sinh trung học phổ thông về cấu trúc nhân nhượng.....
81
3.4.1. Chỉ tố “dù”, “tuy”, “mặc dù”...................................................................
81
3.4.2. Chỉ tố
“nhưng”........................................................................................... 84
3.4.3. Chỉ tố “cũng”, “vẫn”.................................................................................
86
3.4.4. Lí do nhầm
lẫn............................................................................................ 88
3.4.5. Giải pháp khắc
phục.................................................................................. 94
KẾT
LUẬN........................................................................................................... 96
THƯ MỤC THAM KHẢO
PHỤ LỤC
v\:* {behavior:url(#default#VML);} o\:* {behavior:url(#default#VML);}
w\:* {behavior:url(#default#VML);} .shape {behavior:url(#default#VML);}
1024x768 Normal 0 false false false EN-US X-NONE X-NONE /* Style
Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-stylenoshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-qformat:yes; mso-styleparent:""; mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt; mso-para-margin:0in; msopara-margin-bottom:.0001pt; mso-pagination:widow-orphan; fontsize:10.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-bidi-font-family:"Times
New Roman";}
2.1. Phân loại cấu trúc nhân nhượng trong tiếng Việt
2.1.1. Cách phân loại cấu trúc nhân nhượng trong tiếng Việt của
các nhà Việt ngữ
Cấu trúc nhân nhượng trong tiếng Việt dường như ít được giới Việt ngữ
quan tâm. Các nhà ngữ pháp học khi đề cập đến cấu trúc nhân nhượng chỉ
điểm qua một vài dạng thức tiêu biểu về hình thức ít người phân loại cấu trúc
nhân nhượng. Điển hình như các tác giả sau:
1. Hoàng Tuệ
Trong Giáo trình về Việt ngữ, Hoàng Tuệ không phân loại cấu trúc
nhân nhượng. Ông chỉ nêu ra những đặc điểm về mặt hình thức và mô hình
cơ bản của cấu trúc nhân nhượng và cho rằng kết cấu “dầu P thì Q” là kiểu
kết cấu của những câu phức hợp có quan hệ phụ thuộc nhượng bộ. Trong đó
P là mệnh đề phụ bắt đầu bằng “dầu”, “mặc dầu”, “dẫu”; trong Q thường
dùng “cũng”. P và Q là hai mệnh đề với hai kết cấu Đề - thuyết. Ông khái
quát bằng mô hình sau:
DẦU (Đ1 – T1) THÌ (Đ2 – CŨNG – T2).
1. Hoàng Trọng Phiến và
Nguyễn Kim Thản
Hoàng Trọng Phiến cũng
không phân loại cấu trúc một cách rõ ràng cụ thể nhưng qua cách thể hiện
quan điểm về ngữ nghĩa của các liên từ “tuy” và “mặc dù”. Ông viết “mặc dù
...” chỉ là giả thiết, điều kiện về một tình hình nào đó, “..tuy ...” không phải
là giả thiết mà là sự thực” [78, tr. 226]. Hoàng Trọng Phiến đã nhầm giữa
“dù” với “mặc dù”. “Mặc dù” xuất hiện trong câu khi sự tình nói đến đã diễn
ra.
Nguyễn Kim Thản chỉ liệt kê các liên từ có trong cấu trúc nhân nhượng
như “Tuy”, “dù”, “ mặc dù” v.v. Ngoài ra ông chú ý thêm những vị từ tình
thái đi kèm với các liên từ chỉ sự nhượng bộ như “vẫn”, “cũng”. Mặc dù chỉ
nhắc đến những chỉ tố nhân nhượng nhưng ông cũng đã chú ý đến hai yếu tố
quan trọng trong cấu trúc nhân nhượng “vẫn”, “cũng”.
1. Hồ Lê
Khi bàn về câu điều kiện – hệ quả trong công trình “Cú pháp tiếng
Việt”, Hồ Lê căn cứ vào tiêu chí nội dung của điều kiện và tính chất của mối
quan hệ điều kiện – hệ quả để phân loại. Theo đó, có bốn kiểu nhưng trong
đó có ba kiểu là cấu trúc nhân nhượng như bảng sau:
Tiêu chí
Phân loại
Dạng thức của cấu trúc
Nội dung của điều kiện
Điều kiện giả định
Dù (cho) … thì
Điều kiện hiện thực
Tuy … nhưng…
Tính chất của mối quan Điều kiện thuận hệ quả Vì … nên…
hệ điều kiện – hệ quả
(*)
Điều kiện nghịch hệ quả Tuy … nhưng…
Bảng 2.1: Bảng phân loại câu điều kiện của Hồ Lê
Chú thích:
(*) không phải cấu trúc nhân nhượng.
Căn cứ vào bảng trên ta thấy cấu trúc nhân nhượng có điều kiện giả
định và điều kiện hiện thực đều thuộc cấu trúc nhân nhượng có điều kiện
nghịch hệ quả. Kết hợp hai tiêu chí nội dung của điều kiện và tính chất của
mối quan hệ điều kiện nghịch hệ quả ta thấy theo quan điểm của Hồ Lê thì
cấu trúc nhân nhượng chỉ có hai loại:
1. Cấu trúc nhân nhượng có điều kiện giả định nghịch với hệ quả: dù
cho…, cho dù…, dù…, dầu…, ví dù…, ví dầu…
2. Cấu trúc nhân nhượng có điều kiện hiện thực nghịch với hệ quả: mặc
dù… nhưng…, tuy… nhưng…
Điều cần lưu ý ở đây là khi Hồ Lê đưa ra loại cấu trúc nhân nhượng có
điều kiện hiện thực nghịch với hệ quả ông cho rằng quan hệ giữa hai tiểu cú
phải liên kết bằng hai liên từ đứng đầu mỗi tiểu cú, còn với loại cấu trúc nhân
nhượng có điều kiện giả định nghịch với hệ quả thì ông chỉ đưa ra một liên từ
ở tiểu cú mang ý nghĩa nhân nhượng. Vậy phải chăng như thế không có tính
cân đối giữa hai tiểu cú? Thực ra ở đây yếu tố cần nhất là liên từ chỉ ý nhân
nhượng, còn liên từ thứ hai kia có thể có hoặc không. Nếu không có liên từ
thứ 2 thì ranh giới giữa hai tiểu cú được ngăn cách bằng dấu phẩy (,). Tuy
nhiên phải thừa nhận rằng, hình thức đầy đủ với cấu trúc nhân nhượng cần có
hai liên từ đứng trước hai tiểu cú trong cấu trúc nhân nhượng.
4. Nguyễn Đức Dân
Nguyễn Đức Dân gọi cấu trúc nhân nhượng là cấu trúc nghịch nhân
quả. Xuất phát từ tiêu chí trạng thái của các đối tượng xảy ra theo thứ tự thời
gian được đề cập đến trong cấu trúc nhân nhượng, ông phân cấu trúc nghịch
nhân quả làm hai loại: cấu trúc nghịch nhân quả sớm và cấu trúc nghịch nhân
quả muộn. Cụ thể như bảng dưới đây:
Loại
Kiểu
Dạng thức của cấu trúc
Giải thích
Cấu
Đối tượng X còn
1
trúc
ở trạng thái A
nghịch
nhưng đối tượng
nhân
Y
quả
sang trạng thái
sớm
D. Sở dĩ có ý
đã
chuyển
nghĩa này là do
sự kết hợp của
liên từ chỉ nhân
nhượng và kết
cấu “còn … đã”,
“mới … đã”.
Tuy X còn A nhưng
Y đã D
song
(mà)
2
Tuy X mới A nhưng (mà) Y đã D
song
3
Tuy X chưa A nhưng (mà) Y đã D
Đối
tượng
X
chưa sang trạng
song
thái A nhưng đối
tượng
Y
đã
sang
chuyển
trạng thái D nhờ
sự liên kết giữa
cấu
trúc
nhân
nhượng với kết
cấu “chưa… đã”
4
Tuy X đã A nhưng (mà) Y vẫn Đối tượng X đã
(còn) D
sang
chuyển
trạng
song
thái
A
nhưng đối tượng
Y vẫn còn ở
trạng thái D nhờ
sự liên kết giữa
cấu
trúc
nhân
nhượng với kết
cấu “đã … vẫn”.
Đối tượng X đã
5
sang
chuyển
thái
trạng
A
nhưng đối tượng
Y vẫn còn chưa
sang trạng thái D
nhờ sự liên kết
giữa
cấu
trúc
nhân nhượng với
kết cấu “đã …
vẫn chưa” theo
quy luật thông
thường.
Tuy X đã A nhưng
(mà) Y vẫn (còn) chưa D
song
Cấu
6
Dù
Sự kiện B tất yếu
trúc
sẽ xảy ra cho dù
nghịch
sự kiện A là yếu
tố cản trở.
nhân
Dẫu A nhưng (mà) vẫn D
quả
muộn
Dầu
7
song
Mặc dầu A nhưng (mà) vẫn B
Sự kiện D tất
yếu sẽ xảy ra cho
Mặc dù
song
dù sự kiện A là
yếu tố cản trở,
Sự kiện A và B
đều đã xảy ra
Bảng 2.2: Bảng tổng hợp các dạng cấu trúc nghịch nhân quả của Nguyễn
Đức Dân
Trong đó X và Y có thể là cùng một đối tượng hoặc cũng có thể là hai
đối tượng khác nhau.
Cách phân loại của Nguyễn Đức Dân tương đối cụ thể nhưng trong các
kiểu mà ông đưa ra chúng tôi không thấy cấu trúc dạng “dù …thì…”. Theo
chúng tôi ông có sự nhầm lẫn trong kiểu số 6. Có lẽ ông muốn nói đến cấu
trúc này chăng?
Vì khi diễn giải kiểu số 6 ông có nói:
Sự kiện A chưa xảy ra, nó chỉ có tính chất giả định về A.
Các từ dầu (dù), dẫu đã tạo ra tính chất giả định này dùng để biểu
thị ý chí của chủ thể: B tất yếu sẽ xảy ra, dù có xuất hiện A là yếu
tố cản trở nó xuất hiện. [20; tr.214]
5. Nguyễn Vân Phổ
Kế thừa các thành tựu nghiên cứu về cấu trúc nhân nhượng của các nhà
Việt ngữ và ngữ học nước ngoài (Iten, Konig, Sweetzer v.v.) một cách có
chọn lọc, Nguyễn Vân Phổ đã có cách phân loại cấu trúc nhân nhượng rành
mạch với hai dạng:
-
Cấu trúc nhượng bộ “Mặc dù P, Q”
-
Cấu trúc điều kiện – nhượng bộ “Dù P thì Q”.
Luận văn lấy quan điểm này để triển khai.
2.1.2.
Cách phân loại cấu trúc nhân nhượng tiếng Việt của luận
văn
Nhìn chung, các cách phân loại trên chưa mang tính phổ quát cho tất cả
các cấu trúc nhân nhượng trong tiếng Việt (trừ quan điểm của Nguyễn Vân
Phổ). Tiếp thu thành tựu của các tác giả nước ngoài và các nhà Việt ngữ đi
trước đồng thời căn cứ vào đặc điểm của tiếng Việt, chúng tôi đã tiến hành
phân loại cấu trúc nhân nhượng . Cụ thể vấn đề sẽ được trình bày dưới đây:
2.1.2.1. Tiêu chí phân loại
Ngôn ngữ có cách biểu đạt rất phong phú. Cùng một hình thức nhưng
có thể biểu thị nhiều ý nghĩa khác nhau và ngược lại, để biểu thị một sự việc
thì có nhiều cách thể hiện. Chính vì thế nếu chỉ căn cứ vào hình thức để phân
loại thì sẽ không chính xác vì rơi vào chủ nghĩa hình thức, bỏ qua những yếu
tố ngữ nghĩa. Chúng tôi dựa trên sự kết hợp giữa hai yếu tố hình thức với ngữ
nghĩa của cấu trúc nhân nhượng để phân loại, cụ thể là tiêu chí quan hệ nhân
quả và tiêu chí tính hiện thực.
a.
Tiêu chí quan hệ nhân quả
Qua chương 1 của luận văn, chúng ta đã thấy quan hệ nhân quả được
rất nhiều tác giả căn cứ để xem xét phân loại cấu trúc nhân nhượng như
Konig, Iten, Sweetzer … Khảo sát của chúng tôi cũng cho thấy quan hệ nhân
quả là cơ sở nhận biết cấu trúc nhân nhượng mà cụ thể là quan hệ nhân quả
nghịch. Chính vì vậy mà khi tiến hành phân loại cấu trúc nhân nhượng chúng
ta cần xem xét quan hệ giữa P và Q có phải là quan hệ nhân quả nghịch hay
không. Kết quả thu thập được tiến hành phân nhóm để chọn lọc các câu chứa
mối quan hệ nhân quả nghịch và câu chứa mối quan hệ nhân quả thuận.
b.
Tiêu chí tính hiện thực
Khi tiến hành khảo sát và phân loại câu điều kiện tiếng Nhật, Naoko đã
vận dụng cách phân loại của các nhà triết học cổ điển là dựa trên phạm trù giả
định và hiện thực. Kế thừa thành tựu này, Lê Thị Minh Hằng [42] đã phân
loại câu điều kiện tiếng Việt và đi đến kết luận tiếng Việt có 9 tiểu loại điều
kiện.
Xét thấy tính khả dụng của tính hiện thực giúp phân biệt ý nghĩa của
các trường hợp biểu hiện ý nghĩa nhân nhượng nên chúng tôi đã vận dụng
quan điểm này để tiến hành công việc phân loại. Cũng phải nói thêm, tính
hiện thực ở đây còn được hiểu là thái độ của người nói đối với hiện thực
(Tính giả định và tính hiện thực của cấu trúc nhân nhượng, xem 1.3).
2.1.2.2.Các bước phân loại cấu trúc nhân nhượng tiếng Việt
BƯỚC 1
Dựa vào quan hệ nghịch nhân quả để xác định cấu trúc nhân nhượng
điển hình và cấu trúc nhân nhượng không điển hình.
Xét ví dụ sau:
(49) Tuy trời mưa nhưng nó vẫn đi chơi.
A có kế hoạch đi chơi nhưng bất ngờ trời mưa. Rõ ràng đây là một cản
trở đối với A. Rất có thể vì nó mà kế hoạch đi chơi bị hủy. Tuy nhiên A vẫn
quyết tâm vượt qua điều kiện cản trở ấy. Chúng tôi gọi đây là dạng cấu trúc
nhân nhượng điển hình.
Cấu trúc nhân nhượng điển hình là giữa P và Q thể hiện mối quan hệ
nghịch nhân quả. Cụ thể như sau: thông thường P sẽ dẫn đến Q nhưng trong
bối cảnh bị cản trở nào đó nên P dẫn đến ~Q.
(50) Tuy Na cao nhưng cô ấy không giỏi bóng rổ.
Theo suy luận thông thường cũng là quan hệ nhân quả thì người nào
cao sẽ có điều kiện chơi bóng rổ tốt. Nhưng trường hợp của Na lại ngược lại.
Khi đó chúng ta nói rằng, quan hệ giữa việc Na cao và Na không giỏi bóng rổ
là quan hệ nhân nhượng.
Khi nói đến mối liên quan giữa sự tình Na cao và môn thể thao bóng rổ
thì người nghe sẽ kì vọng vào khả năng chơi bóng rổ tốt của Na, tuy nhiên
kết luận “nhưng” đã phủ nhận sự kì vọng đó.
Ở trường hợp này “nhưng” đánh dấu một vai trò quan trọng trong mối
quan hệ về nghĩa giữa P với Q. Khi ấy mối quan hệ giữa P và Q là quan hệ
nhân quả trực tiếp (chúng tôi kí hiệu là P → Q).
Cấu trúc nhân nhượng không điển hình là giữa P và Q không có mối
quan hệ nhân quả trực tiếp mà cần đến một yếu tố thứ ba R làm trung gian. Ở
đây sẽ xuất hiện hai mối quan hệ: P với R và Q với R. Ví dụ:
(51) Cái ghế này đẹp nhưng đắt.
Rõ ràng người nghe thấy tính chất đẹp (P) của cái ghế thì rất vừa ý và
muốn mua (R) nhưng khi nghe giá ghế đắt (Q) thì lại băn khoăn và nghĩ là
không nên mua (~R). Sức mạnh của “nhưng” đứng trước “đắt” giúp người
nghe nhận ra được thái độ của người nói sẽ không mua cái ghế này. Lúc này
ta thấy lực tác động của Q mạnh hơn P.
Với dạng thức cấu trúc nhân nhượng không điển hình, ngữ nghĩa của
phát ngôn chỉ được hiểu đúng khi có sự hỗ trợ của ngữ cảnh giao tiếp. Quan
hệ giữa P và Q là quan hệ nhân quả gián tiếp qua R (P-/→ Q).
BƯỚC 2
Trong cấu trúc nhân nhượng chúng tôi dựa trên tiêu chí tính hiện thực
phân ra làm hai loại cấu trúc nhân nhượng là cấu trúc nhượng bộ và cấu trúc
điều kiện nhượng bộ.
Sự khác nhau để nhận diện hai dạng này là cấu trúc nhượng bộ diễn tả
sự tình đã xảy ra trong thực tế (+ hiện thực) còn cấu trúc điều kiện - nhượng
bộ diễn tả sự tình chưa xảy ra (- hiện thực).
Ví dụ:
- Xem thêm -