Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi
tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh
___________________________________________________________________
ĐỀ TÀI :
Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh
hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân
vuøng, phaân loaïi moâi tröôøng nöôùc caùc
thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh
________________________________________________________________ i
Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004
Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi
tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh
___________________________________________________________________
DANH S¸AÙCH CAÙN BOÄ THÖÏC HIEÄN ÑEÀ TAØI
Phaïm Vaên Mieân
NCVC
Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng
Leâ Trình
PGS.TS
Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng
Hoaøng Vaên Tuøng
CN Sinh Hoïc
Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng
Voõ Thaønh Hieån
CN Sinh Hoïc
Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng
Nguyeãn Vuõ Khaûi
CN Sinh Hoïc
Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng
Hoaøng Dieäu Thuùy
KS Moâi tröôøng Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng
Nguyeãn Vaên Tuyeân
TS Sinh hoïc
Ñaïi hoïc Sö phaïm TP.HCM
Hoaøng Khaùnh Hoøa
ThS
Phaân Vieän Nhieät ñôùi &ø Moâi tröôøng Quaân söï
Toân Thaát Phaùp
PGS. TS
Ñaïi hoïc Khoa hoïc Hueá.
Löông Quang Ñoác
ThS
Ñaïi hoïc Khoa hoïc Hueá.
Ñaøo Thanh Sôn
CN Sinh Hoïc
Vieän Sinh hoïc Nhieät ñôùi
Nguyeãn Thò Mai Linh
CN Sinh Hoïc
Vieän Sinh hoïc Nhieät ñôùi
Phaïm Anh Ñöùc
ThS
Vieän Sinh hoïc Nhieät ñôùi
Nguyeãn Thò Thôm
CN Ñòa Lyù
Phaân Vieän Nhieät ñôùi & Moâi tröôøng Quaân söï
Phaïm Thò Minh Nguyeät
ThS
Sôû Khoa hoïc vaø Coâng ngheä TP.HCM
________________________________________________________________ ii
Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004
Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi
tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh
___________________________________________________________________
MUÏC LUÏC
MÔÛ ÑAÀU
CHÖÔNG 1: TOÅNG QUAN VEÀ CHÆ THÒ SINH HOÏC
1.1
Tình hình phaùt trieån vaø öùng duïng chæ thò sinh hoïc treân theá giôùi vaø
Vieät Nam
1-1
1.2
Caùc khaùi nieäm chung veà sinh vaät chæ thò vaø chæ tieâu sinh hoïc ñeå
ñaùnh giaù chaát löôïng moâi tröôøng nöôùc
1-5
1.2.1
Sinh vaät chæ thò
1-5
1.2.2
Caùc chæ soá ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc
1-7
CHÖÔNG 2: CÔ SÔÛ KHOA HOÏC XAÙC ÑÒNH CAÙC LOAØI SINH VAÄT CHÆ THÒ
VAØ CAÙC CHÆ TIEÂU SINH HOÏC ÑEÅ PHAÂN VUØNG VAØ PHAÂN LOAÏI HEÄ
THOÁNG SOÂNG RAÏCH TP. HOÀ CHÍ MINH VAØ PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU
2.1
Vuøng nghieân cöùu cuûa ñeà taøi
2-1
2.2
Caùc ñieàu kieän sinh thaùi
2-1
2.2.1
Cheá ñoä thuyû trieàu vaø thuyû vaên
2-1
2.2.2
Ñaëc ñieåm thuyû hoaù
2-2
2.2.3
Caáu truùc thaønh phaàn loaøi ñoäng thöïc vaät
2-5
2.3
Phöông phaùp nghieân cöùu
2-6
2.3.1
Phöông phaùp khaûo saùt treân thöïc ñòa
2-6
2.3.2
Phaân tích trong phoøng thí nghieäm
2-7
2.3.3
Nhöõng thuaän lôïi vaø khoù khaên
2-7
2.3.4
Phöông phaùp xaùc ñònh caùc chæ tieâu sinh hoïc
2-10
CHÖÔNG 3: KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU
3.1
Caáu truùc thaønh phaàn loaøi vaø phaân boá cuûa thuyû sinh vaät
3-1
3.2
Heä thoáng caùc loaøi chæ thò
3-3
3.2.1
OÂ nhieãm do axit
3-3
________________________________________________________________ iii
Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004
Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi
tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh
___________________________________________________________________
3.2.2
OÂ nhieãm höõu cô nöôùc ngoït
3-7
3.2.3
OÂ nhieãm höõu cô nöôùc maën
3-9
3.3
Heä thoáng phaân vuøng vaø phaân loaïi moâi tröôøng nöôùc soâng raïch ôû
Tp. Hoà Chí Minh
3-15
3.3.1
Phaân vuøng moâi tröôøng nöôùc thuyû vöïc Tp. Hoà Chí Minh.
3-15
3.4
Caùc chæ soá sinh hoïc ñöôïc duøng ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc soâng
raïch Tp. Hoà Chí Minh
2-20
3.4.1
Chæ soá oâ nhieãm Pantle – Buck, 1995
3-20
3.4.2
Chæ soá ña daïng Shannon – Wiener
3-24
3.4.3
Chæ soá caân baèng Pielou
3-26
3.4.4
Chæ soá öu theá Berger – Parker
3-30
3.4.5
Tyû leä % caùc loaøi giun ít tô
3-32
3.4.6
Tyû soá E/S vaø chæ soá P= E/S+E (Phaïm Vaên Mieân)
3-35
3.5
Löïa choïn vaø ñeà xuaát caùc chæ tieâu sinh hoïc coù theå duøng ñeå ñaùnh
gía vaø phaân vuøng chaát löôïng nöôùc heä thoáng soâng raïch Tp. Hoà
Chí Minh
3-38
KEÁT LUAÄN VAØ KIEÁN NGHÒ
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO
PHUÏ LUÏC
________________________________________________________________ iv
Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004
Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi
tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh
___________________________________________________________________
MÔÛ ÑAÀU
Ngaøy nay, quan traéc sinh hoïc ñöôïc xaùc ñònh nhö moät phaàn thoáng nhaát cuûa
quan traéc chaát löôïng nöôùc. Beân caïnh caùc chæ tieâu lyù hoaù, ngöôøi ta söû duïng moät heä
thoáng sinh vaät chæ thò ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc. Quan traéc sinh hoïc coù caùc öu
ñieåm sau :
- Caùc quaàn xaõ sinh vaät coù chöùc naêng nhö ngöôøi giaùm saùt lieân tuïc chaát löôïng
nöôùc, ñoái laäp vôùi thu maãu giaùn ñoaïn cuûa phaân tích lyù hoaù.
- Söï phaûn öùng cuûa sinh vaät laø keát quaû cuûa söï thay ñoåi caùc ñieàu kieän moâi
tröôøng hieän taïi vaø trong quaù khöù, trong khi phaân tích lyù hoaù chæ bieåu hieän tính
chaát hieän taïi cuûa moâi tröôøng.
- Caùc quaàn xaõ sinh vaät khoâng phaûn öùng vôùi moät yeáu toá rieâng leû maø phaûn
öùng vôùi toaøn boä caùc taùc ñoäng moâi tröôøng.
Vôùi caùc öu ñieåm treân, trong caùc chöông trình quan traéc lôùn chaát löôïng moâi
tröôøng soâng raïch Thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø caùc vuøng laân caän ñeàu coù noäi dung
quan traéc sinh hoïc.
Tuy nhieân, caùc quan traéc sinh hoïc thöïc hieän ôû soâng raïch Thaønh phoá Hoà
Chí Minh vaø caùc khu vöïc laân caän môùi döøng ôû möùc thu thaäp daãn lieäu veà caáu truùc
quaàn xaõ vaø loaøi öu theá ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng moâi tröôøng.
Vì nhieàu nguyeân nhaân, caùc chæ tieâu sinh hoïc quan troïng nhö heä thoáng caùc
loaøi chæ thò vaø caùc chæ soá sinh hoïc chöa ñöôïc xaùc ñònh ñaày ñuû roõ raøng vaø söû duïng
ñuùng möùc trong giaùm saùt sinh hoïc chaát löôïng nöôùc.
Nhaèm goùp phaàn naâng cao chaát löôïng quan traéc sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát
löôïng moâi tröôøng nöôùc, chuùng toâi thöïc hieän ñeà taøi “Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc
chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù vaø phaân vuøng – phaân loaïi chaát löôïng nöôùc heä thoáng
soâng raïch thaønh phoá Hoà Chí Minh”. Ñeà taøi thuoäc chöông trình “ nghieân cöùu moâi
tröôøng” do Sôû Khoa hoïc vaø Coâng ngheä Thaønh phoá Hoà Chí Minh quaûn lyù vôùi caùc
muïc tieâu cô baûn:
________________________________________________________________ v
Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004
Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi
tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh
___________________________________________________________________
- Xaùc ñònh moät heä thoáng caùc sinh vaät chæ thò cho chaát löôïng nöôùc soâng raïch
khu vöïc Thaønh phoá Hoà Chí Minh treân cô sôû phaân tích caáu truùc thaønh phaàn loaøi,
soá löôïng cuûa khu heä thuyû sinh vaät.
- Xaùc ñònh moái töông quan giöõa caùc yeáu toá thuyû vaên, thuyû hoaù vaø thuyû sinh
trong caùc heä sinh thaùi nöôùc trong khu vöïc.
- Xaùc ñònh caùc chæ tieâu sinh hoïc coù theå söû duïng ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc
soâng raïch thuoäc caùc vuøng sinh thaùi khaùc nhau cuûa thaønh phoá moät caùch hieäu quaû.
- ÖÙng duïng caùc keát quaû ñaït ñöôïc phaân loaïi chaát löôïng moâi tröôøng nöôùc heä
thoáng soâng raïch trong thaønh phoá.
Ñeå hoaøn thaønh ñeà taøi nghieân cöùu phöùc taïp vaø môùi meû naøy chuùng toâi ñaõ
nhaän ñöôïc söï hoã trôï, giuùp ñôõ cuûa Sôû Khoa hoïc Coâng ngheä vaø Moâi tröôøng Tp. Hoà
Chí Minh (nay laø Sôû Khoa hoïc vaø Coâng ngheä), ñaëc bieät laø phoøng Quaûn lyù khoa
hoïc, Phoøng taøi vuï thuoäc Sôû, Chöông trình nghieân cöùu Baûo veä Moâi tröôøng Tp. Hoà
Chí Minh, Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, Phaân vieän Coâng ngheä Môùi
vaø Baûo veä Moâi tröôøng, Phaân Vieän Nhieät ñôùi – Moâi tröôøng Quaân söï, Vieän Sinh
hoïc Nhieät ñôùi, Trung taâm khí töôïng – Thuyû vaên phía Nam, UBND caùc quaän,
huyeän cuûa TP. Hoà Chí Minh... vaø caùc nhaø sinh hoïc: TS. Nguyeãn Vaên Tuyeân, TS.
Buøi Lai, TS. Ñoaøn Caûnh, TS. Traàn Linh Thöôùc, TS. Traàn Trieát...Chuùng toâi xin
chaân thaønh caûm ôn söï giuùp ñôõ chaân thaønh vaø hieäu quaû cuûa caùc cô quan vaø ñoàng
nghieäp neâu treân.
________________________________________________________________ vi
Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004
Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi
tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh
___________________________________________________________________________
CHÖÔNG I
TOÅNG QUAN VEÀ CHÆ THÒ SINH HOÏC
1.1 TÌNH HÌNH PHAÙT TRIEÅN VAØ ÖÙNG DUÏNG CHÆ THÒ SINH HOÏC TREÂN THEÁ
GIÔÙI VAØ VIEÄT NAM.
Veà chaát löôïng vaø oâ nhieãm nöôùc, töø giöõa theá kyû XIX, Kolenati (1848), Colin
(1853), Forbes (1877)... Khi quan saùt caùc nhoùm thuyû sinh vaät ôû caùc thuyû vöïc nöôùc
saïch vaø nöôùc bò nhieãm baån ñaõ nhaän thaáy coù söï khaùc bieät raát lôùn. Ñeán naêm 1902, ôû
Chaâu AÂu, Kolkwits vaø Marson ñaõ coâng boá caùc keát quaû quan traéc sinh hoïc soâng suoái
baèng caùch ño möùc ñoä nhieãm baån do caùc chaát höõu cô gaây ra vaø thaáy noàng ñoä oxy
hoaø tan giaûm. Töø ñoù xaùc ñònh caùc nhoùm loaøi chæ thò cho caùc ñieàu kieän moâi tröôøng
khaùc nhau vaø ñeà xuaát moät heä thoáng phaân loaïi ñoä nhieãm baån. Ñaàu tieân, heä thoáng
phaân loaïi ñoä nhieãm baån döïa vaøo caùc loaøi chæ thò ñöôïc tìm thaáy trong caùc quaàn xaõ
phieâu sinh (plankton) vaø sinh vaät baùm (periphyton), sau ñoù môû roäng tôùi thöïc vaät lôùn
(macrophyton), ñoäng vaät khoâng xöông soáng côõ lôùn (macroinvertebrates) vaø caù.
Moãi nhoùm sinh vaät chæ thò gaén vôùi moät giai ñoaïn oxy hoaù töø ngheøo dinh
döôõng – khoâng baån (Oligosaprobic), nhieãm baån vöøa möùc β (β-mesosaprobic),
nhieãm baån vöøa möùc α (α-mesosaprobic), ñeán raát baån (Polysaprobic) vôùi haøm löôïng
chaát höõu cô raát cao.
Heä thoáng phaân loaïi ñoä nhieãm baån tieáp tuïc ñöôïc Kolkwitzs (1950), Liebmann
(1951, 1962), Fjerdingstad (1988) boå xung vaø phaùt trieån, ñöôïc Pantle vaø Buck
(1955), Zelinka vaø Marvan (1961) öùng duïng ñeå xaây döïng chæ soá oâ nhieãm.
Sladecek (1973) ñaõ toång keát vaø phaùt trieån caùc phöông phaùp sinh hoïc ñaùnh
giaù chaát löôïng nöôùc vôùi moät danh muïc caùc nhoùm thuyû sinh vaät chæ thò oâ nhieãm.
Hieän nay, heä thoáng phaân loaïi ñoä nhieãm baån vaø caùc chæ soá sinh hoïc ñöôïc öùng
duïng khoâng chæ giôùi haïn ôû caùc nöôùc Chaâu AÂu maø coøn môû roäng ra caùc luïc ñòa khaùc.
Duø coøn nhöõng tranh luaän veà giaù trò cuûa moãi loaøi ñoái vôùi caùc möùc ñoä nhieãm baån,
vieäc öùng duïng caùc chæ soá sinh hoïc coøn ñang tieáp dieãn (Courl, 1987; Foissner, 1988).
Caùc heä thoáng quan traéc sinh hoïc ñaõ ñöôïc thöïc hieän nhö chuaån quoác gia cho quan
traéc chaát löôïng nöôùc ôû moät soá nöôùc Chaâu AÂu.
ÔÛ Anh:
______________________________________________________________________1-1
Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004
Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi
tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh
___________________________________________________________________________
Naêm 1976 ñaõ ñöa ra heä thoáng ñieåm soá BMWP/ASPT, (Biological
Monitoring Working Party/Average Score Per Taxon). Heä thoáng naøy coøn coù
nhöõng haïn cheá neân naêm 1977, caùc nhaø sinh hoïc Anh ñaõ phaùt trieån, caûi tieán vaø xaây
döïng chöông trình RIVPACS (River Invertebrate Prediction And Classification
System) heä thoáng phaân loaïi vaø döï baùo chaát löôïng moâi tröôøng baèng ñoäng vaät khoâng
xöông soáng ôû soâng vôùi möùc ñoä phaân loaïi tôùi hoï vaø chæ soá chaát löôïng moâi tröôøng
EQI (Environmental Quality Index).
ÔÛ Bæ:
Caùc nhaø khoa hoïc ñaõ keát hôïp caùc öu ñieåm cuûa chæ soá sinh hoïc Trent (TBI –
Trent Biotic Index) vaø chæ soá sinh hoïc Phaùp (FBI – French Biotic Index) thaønh chæ
soá sinh hoïc Bæ (BBI – Belgian Biotic Index). Hieän nay, Vanhooren ñaõ phaùt trieån chæ
soá sinh hoïc toaøn caàu (IBG) vaø ñang ñöôïc söû duïng ôû Phaùp.
ÔÛ YÙ:
Quan traéc chaát löôïng nöôùc soâng chuû yeáu döïa vaøo khu heä ñoäng vaät khoâng
xöông soáng côõ lôùn vaø thöôøng duøng chæ soá sinh hoïc Trent môû roäng (EBI).
Tuy nhieân, caùc chæ soá naøy khoâng theå öùng duïng toaøn caàu, Guhl (1987) cho
raèng haïn cheá cuûa caùc chæ soá cho ñieåm naøy laø do chæ ñònh loaïi ñeán hoï neân söùc choáng
chòu cuûa caùc loaøi trong hoï ñoái vôùi caùc taùc ñoäng cuûa moâi tröôøng raát khaùc nhau. Vì
theá muoán söû duïng caùc heä thoáng naøy cho caùc vuøng khaùc phaûi coù söï ñieàu chænh cho
phuø hôïp vôùi caùc ñieàu kieän ñòa lyù vaø sinh thaùi töøng vuøng.
ÔÛ Hoa Kyø:
Khaùi nieäm sinh vaät chæ thò ñaõ phaùt trieån qua caùc nghieân cöùu coå ñieån cuûa
A.Forbes treân soâng Illinois töø nhöõng naêm 1870, baèng caùc moâ taû giaù trò chæ thò cuûa
ñoäng vaät ñaùy. Caùc quan traéc sinh hoïc ôû Baéc Myõ chòu nhieàu aûnh höôûng cuûa Patrick
(1948), Mac Arthur vaø Wilson (1967). Patrick taäp trung vaøo taûo silic vaø caùc daãn lieäu
veà soá loaøi, soá löôïng caù theå cuûa caùc nhoùm loaøi chæ thò. Trong khi ñoù, Cairns vaø Pratt
(1993) cho raèng quaàn xaõ laø keát quaû cuûa moät söï ñoåi môùi lieân tuïc qua söï di nhaäp vaø
maát ñi cuûa moät soá loaøi do vaäy khaùi nieäm veà loaøi chæ thò chöa chaéc ñaõ coù giaù trò.
Gaàn ñaây ôû Hoa Kyø ñöa ra 2 khaùi nieäm:
- Vuøng ñòa lyù töï nhieân (Hughes vaø Larsen, 1987): Trong vuøng ñòa lyù töï nhieân
caùc quaàn xaõ sinh vaät töông ñoàng vôùi nhau hôn so vôùi caùc quaàn xaõ ôû vuøng khaùc.
______________________________________________________________________1-2
Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004
Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi
tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh
___________________________________________________________________________
- Vuøng ñoàng nhaát (Karr vaø CTV, 1986): Trong moät vuøng ñoàng nhaát coù theå xaùc
ñònh ñöôïc caáu truùc töï nhieân vaø tính bieán ñoåi cuûa quaàn xaõ sinh vaät.
Nhöõng khaùi nieäm naøy ñöôïc duøng ñeå xaùc ñònh caùc nhoùm loaøi chæ thò ôû vuøng
Taây Baéc Hoa Kyø(Whittier vaø CTV, 1988), Askansas (Rolin vaø CTV, 1987), Ohio
(Ohio EPA, 1987) vaø caùc vuøng khaùc.
ÔÛ bang Ohio, chæ soá quaàn xaõ ñoäng vaät khoâng xöông soáng (Invertebrate
Community Index – ICI) vaø chæ soá sinh hoïc toå hôïp (Index of Biotic Integrity – IBI
(Karr et al, 1986) ñöôïc söû duïng ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc heä thoáng soâng suoái.
Hieän nay, chæ soá IBI ñöôïc söû duïng roäng raõi ôû Baéc Myõ.
Ñaùng löu yù laø heä thoáng phaân loaïi ñoä nhieãm baån ñöôïc chaáp nhaän ôû caùc nöôùc
Chaâu AÂu nhöng ít ñöôïc söû duïng ôû Baéc Myõ vì caùc lyù do:
- ÔÛ Baéc Myõ, ngöôøi ta quan taâm ñeán ñoä nhieãm ñoäc nhieàu hôn laø nhieãm baån
höõu cô.
- Caùc nhoùm loaøi sinh vaät chæ thò phaân boá ôû Chaâu AÂu thuoäc vuøng ñòa lyù Coå Baéc
(Paleartic) coøn ôû Hoa Kyø thuoäc vuøng ñòa lyù Taân Baéc (Neoartic).
- Caùc nhaø ñoäng vaät ñaùy ôû Baéc Myõ ít quan taâm tôùi khaùi nieäm sinh vaät chæ thò,
maëc duø giaù trò chæ thò cuûa caùc loaøi ñöôïc xaùc ñònh ôû soâng suoái Baéc Myõ ñaõ xuaát baûn
thaønh saùch (Lowe, 1974; Hilsenhoff, 1982).
Noùi caùch khaùc, ôû Baéc Myõ ngöôøi ta loaïi boû phöông phaùp chæ thò sinh hoïc vôùi
muïc ñích duy trì moät nieàm tin vaøo caùc phöông phaùp hoaù hoïc.
ÔÛ Chaâu AÙ:
- Qua quaù trình nghieân cöùu quaàn xaõ ñoäng vaät khoâng xöông soáng côõ lôùn taïi 23
traïm thu maãu treân soâng Mae Ping, Mustow (1997) thaáy raèng trong soá 85 hoï ñaõ bieát
thì 71 hoï coù trong chæ soá goác vaø 65 hoï trong ñoù cuøng vôùi 33 hoï boå sung ñaõ tìm thaáy
ôû soâng Mae Ping khoâng coù trong heä thoáng chæ thò cuûa Anh...Mustow hôïp nhaát 10 hoï
boå sung vaøo heä thoáng cho ñieåm cuûa BMWP – Anh vaø söûa ñoåi cho phuø hôïp vôùi ñieàu
kieän mieàn Baéc Thaùi Lan vaø goïi noù laø ñieåm soá BMWP – Thai.
-
ÔÛ AÁn Ñoä:
______________________________________________________________________1-3
Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004
Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi
tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh
___________________________________________________________________________
Ñieåm soá BMWP – Anh ñöôïc De Zwart vaø Trivedi (1994) chuyeån ñoåi cho
phuø hôïp vôùi ñieàu kieän nöôùc naøy baèng caùch loaïi ra nhöõng hoï khoâng coù vaø theâm vaøo
caùc hoï khaùc coù ôû AÁn Ñoä.
-
ÔÛ Vieät Nam :
Töø naêm 1988, Nguyeãn Vaên Tuyeân, ñaõ söû duïng vi taûo vaø ñoäng vaät ñaùy ñeå
ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc soâng raïch Thaønh phoá Hoà Chí Minh (Chöông trình nghieân
cöùu sinh thaùi caûnh quan caùc thuyû vöïc Thaønh phoá Hoà Chí Minh phuïc vuï cho phaùt
trieån kinh teá – xaõ hoäi do Ñaëng Höõu Ngoïc laøm chuû nhieäm.
Cuøng trong chöông trình neâu treân, töø naêm 1989 – 1990 Phaïm Vaên Mieân ñaõ
söû duïng caáu truùc quaàn xaõ vaø loaøi öu theá cuûa caùc nhoùm thuyû sinh vaät ñeå phaân vuøng,
phaân loaïi vaø ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc heä thoáng soâng raïch thaønh phoá.
Ñaùng tieác, chöông trình naøy ñaõ khoâng ñöôïc toång keát. Trong chöông trình
quan traéc chaát löôïng nöôùc soâng Saøi Goøn – Ñoàng Nai (1996 – 1997) do Sôû Khoa hoïc
Coâng ngheä Vaø Moâi tröôøng Tp.Hoà Chí Minh chuû trì vaø chöông trình quan traéc chaát
löôïng nöôùc soâng Ñoàng Nai, soâng Thò Vaûi do Sôû Khoa hoïc Coâng ngheä vaø Moâi
tröôøng Tænh Ñoàng Nai chuû trì; chöông trình quan traéc heä sinh thaùi döôùi nöôùc tieåu döï
aùn thuyû lôïi Hoùc Moân – Baéc Bình Chaùnh, quan traéc heä sinh thaùi thuyû sinh döï aùn
thoaùt nöôùc vaø xöû lyù nöôùc thaûi Thaønh phoá Hoà Chí Minh, caùc ñeà taøi nghieân cöùu oâ
nhieãm löu vöïc soâng Ñoàng Nai – Saøi Goøn do Laâm Minh Trieát chuû nhieäm (1994 –
2004), caùc ñeà taøi nghieân cöùu moâi tröôøng caùc tænh trong löu vöïc do Leâ Trình laøm chuû
nhieäm (1994 – 2004) vaø nhieàu chöông trình khaùc, ngoaøi phaân tích caáu truùc quaàn xaõ,
loaøi öu theá, loaøi chæ thò, Phaïm Vaên Mieân vaø CTV coøn xaùc laäp caùc chæ soá ña daïng,
chæ soá töông ñoàng ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc.
Trong ñeà taøi “Nghieân cöùu moâi tröôøng Bieån Hoà Pleiku (1999 – 2000) do Leâ
Trình laøm chuû nhieäm, Phaïm Vaên Mieân ñaõ söû duïng chæ soá dinh döôõng cuûa Nygaard
(1949) ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc, xeáp Bieån Hoà vaø hoà chöùa nöôùc thò xaõ Pleiku
vaøo loaïi giaàu dinh döôõng (Eutrophic). Gaàn ñaây nhaát, khi thöïc hieän ñeà taøi “Nghieân
cöùu ñeà xuaát caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå giaùm saùt heä sinh thaùi thuyû sinh thuoäc löu vöïc
soâng Meâcoâng cuûa Vieät Nam ” 2003, (Phaïm Vaên Mieân vaø coäng söï ) ñaõ xaùc ñònh moät
danh muïc caùc loaøi chæ thò cho caùc loaïi nöôùc ôû vuøng Ñieän Bieân, vuøng thöôïng löu
soâng Xeâ Baêng Hieân (Taây Quaûng Trò, Thöøa Thieân Hueá), cao nguyeân Taây Nguyeân
vaø Ñoàng baèng Soâng Cöûu Long, xaây döïng chæ soá oâ nhieãm Zelinka vaø Marvan vaø heä
thoáng phaân loaïi ñoä nhieãm baån höõu cô 4 baäc cho caùc thuyû vöïc.
______________________________________________________________________1-4
Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004
Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi
tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh
___________________________________________________________________________
- Nguyeãn Xuaân Quyùnh (1995) döa vaøo söï coù maët vaø vaéng maët cuûa moät soá loaøi
hay nhoùm loaøi ñoäng vaät khoâng xöông soáng ñöôïc coi laø sinh vaät chæ thò, söï phaùt trieån
soá löôïng, khoái löôïng cuûa chuùng ôû möùc ñoä khaùc nhau ñeå xaây döïng heä thoáng phaân
loaïi ñoä nhieãm baån caùc thuyû vöïc Haø Noäi.
- Naêm 2001, Nguyeãn Xuaân Quyùnh döïa vaøo heä thoáng tính ñieåm BMWP/ASPT
ñeå xaây döïng quy trình quan traéc vaø ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc baèng ñoäng vaät khoâng
xöông soáng côõ lôùn. Naêm 1999, Steve Tilling vaø Clive Pinder ñaõ ñieàu chænh heä
thoáng cho ñieåm BMWP cho phuø hôïp vôùi ñieàu kieän Vieät Nam ñeå ñaùnh giaù chaát
löôïng nöôùc soâng suoái mieàn nuùi ôû Vieät Nam.
- Traàn Tröôøng Löu et al, (1997) döïa vaøo thaønh phaàn loaøi maät ñoä cuûa vi taûo vaø
ñoäng vaät ñaùy ñeå ñaùnh giaù hieän traïng oâ nhieãm soâng Thò Vaûi.
1.2 CAÙC KHAÙI NIEÄM CHUNG VEÀ SINH VAÄT CHÆ THÒ VAØ CHÆ TIEÂU SINH
HOÏC ÑEÅ ÑAÙNH GIAÙ CHAÁT LÖÔÏNG MOÂI TRÖÔØNG NÖÔÙC.
1.2.1 Sinh vaät chæ thò.
• Söû duïng sinh vaät chæ thò ñeå xaùc ñònh tính chaát moâi tröôøng
Coù 3 phöông phaùp xaùc ñònh chaát löôïng moâi tröôøng nöôùc:
- Phöông phaùp hoùa-lyù: xaùc ñònh noàng ñoä chaát oâ nhieãm. Nhöôïc ñieåm: chi phí
cao, caàn nhieàu thôøi gian. Khoâng ñaùnh giaù ñöôïc ñaày ñuû caùc taùc ñoäng cuûa chaát oâ
nhieãm vôùi moâi tröôøng vì coù khi cuøng moät löôïng chaát oâ nhieãm laïi coù taùc ñoäng khaùc
nhau ñoái vôùi heä sinh thaùi.
-
Phöông phaùp vi sinh: phöùc taïp vaø cuõng caàn nhieàu thôøi gian.
- Phöông phaùp sinh hoïc: söû duïng caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng
moâi tröôøng goàm:
+
+
+
+
+
+
Sinh vaät chæ thò (Bioindicator).
Chæ soá ñoä baån (Saprobic index).
Chæ soá ña daïng sinh hoïc (Biodiversity index).
Chæ soá töông ñoàng (Similarity index).
Caù theå vaø quaàn theå chæ thò.
Caáu truùc quaàn xaõ (caáu truùc thaønh phaàn loaøi, soá löôïng).
______________________________________________________________________1-5
Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004
Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi
tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh
___________________________________________________________________________
• Sinh vaät chæ thò (Bioindicators):
Laø nhöõng loaøi sinh vaät coù nhöõng yeâu caàu nhaát ñònh veà ñieàu kieän soáng cuõng
nhö nhu caàu veà chaát dinh döôõng, haøm löôïng oxy. Söï hieän dieän cuûa chuùng theå hieän
tình traïng naøo ñoù cuûa moâi tröôøng soáng, trong giôùi haïn chòu ñöïng cuûa sinh vaät ñoù. Vì
vaäy, caùc ñoái töôïng naøy ñöôïc söû duïng trong phöông phaùp sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù
nhanh chaát löôïng moâi tröôøng. Tôùi nay, khaùi nieäm sinh vaät chæ thò ñöôïc môû roäng hôn
nhieàu, khoâng chæ ñôn giaûn laø coù hay khoâng coù trong moâi tröôøng, ngöôøi ta ñaõ boå sung
caùc khaùi nieäm sau:
- Sinh vaät caûm öùng (bio-senor): laø nhöõng sinh vaät chæ thò tieáp tuïc toàn taïi trong
moâi tröôøng nghieân cöùu nhöng do taùc ñoäng cuûa söï oâ nhieãm ñaõ coù nhöõng bieåu hieän
giaûm toác ñoä sinh tröôûng, giaûm khaû naêng sinh saûn vaø thay ñoåi taäp tính.
- Sinh vaät tích tuï (bioacumulator): laø nhöõng sinh vaät coù khaû naêng tích tuï caùc
chaát oâ nhieãm (kim loaïi naëng, chaát höõu cô) trong moâ cô theå cuûa chuùng vôùi haøm
löôïng cao hôn moâi tröôøng ngoaøi nhieàu laàn. Phaân tích hoùa sinh höõu cô seõ deã daøng
phaùt hieän vaø ñaùnh giaù oâ nhieãm.
- Caáu truùc quaàn xaõ chæ thò (community structure indicator): laø moät kieåu caáu
truùc quaàn xaõ vôùi thaønh phaàn ñaëc tröng nhaát ñònh khi caáu truùc ñoù hoaëc moät nhoùm
trong quaàn xaõ thay ñoåi theå hieän söï bieán ñoåi cuûa moâi tröôøng.
- Caù theå vaø quaàn theå chæ thò laø quaàn theå cuûa moät loaøi sinh vaät soáng trong moâi
tröôøng maø söï thay ñoåi soá löôïng hay quan heä quaàn theå bieåu hieän nhöõng bieán ñoåi cuûa
moâi tröôøng.
• Tieâu chuaån löïa choïn sinh vaät chæ thò
-
Ít bieán dò.
Deã ñònh loaïi.
Deã thu thaäp.
Coù nhieàu tö lieäu veà sinh thaùi caù theå.
Coù giaù trò kinh teá (nguoàn lôïi hoaëc dòch haïi).
Deã tích tuï caùc chaát oâ nhieãm.
Deã nuoâi trong phoøng thí nghieäm..
Phaân boá roäng, thöôøng laø caùc loaøi phaân boá toaøn caàu (cosmopolite).
• Caùc ñoái töôïng ñaõ ñöôïc choïn laøm sinh vaät chæ thò
______________________________________________________________________1-6
Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004
Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi
tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh
___________________________________________________________________________
-
Moâi tröôøng nöôùc ngoït
Caù.
Taûo nöôùc ngoït.
Thöïc vaät lôùn.
Vi sinh vaät.
Ñoäng vaät khoâng xöông soáng: ñoäng vaät nguyeân sinh, giaùp xaùc, aáu truøng coân
truøng, trai, oác, giun ít tô, ñæa.
Theo thoáng keâ cuûa J.M.Hellawell (1986), moät soá nhoùm thöôøng ñöôïc söû duïng
ñoái vôùi caùc heä sinh thaùi ôû nöôùc theo tyû leä phaàn traêm cuûa töøng nhoùm nhö sau :
Virus
Vi khuaån
Naám
Naám men
Vi taûo
Ñoäng vaät nguyeân sinh
Ñoäng vaät khoâng xöông soáng
Caù
Thöïc vaät baäc cao
-
1%
15%
3,5%
2,5%
25%
17,5%
26%
6%
3,5%
Moâi tröôøng bieån
Chim bieån.
Caù.
Nhuyeãn theå.
Rong bieån.
Hieän töôïng buøng noå soá löôïng cuûa taûo (Water bloom).
-
Moâi tröôøng caïn
Caây troàng ñoâ thò.
Ñòa y (Lichens).
Coân truøng ñaát: coân truøng khoâng caùnh (Collembola), coân truøng caùnh cöùng
(Carabidae), ruoài.
1.2.2 Caùc chæ soá ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc
Coù theå duøng nhieàu loaïi chæ soá (indices) ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng moâi tröôøng
nöôùc baèng caùc sinh vaät chæ thò trong quaàn xaõ sinh vaät.
______________________________________________________________________1-7
Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004
Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi
tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh
___________________________________________________________________________
-
Chæ soá oâ nhieãm (saprobic indices).
Chæ soá sinh hoïc (biotic indices).
Chæ soá ña daïng (diversity indices).
Chæ soá dinh döôõng (trophic indices).
Döïa treân giaù trò oâ nhieãm (saprobic value) khaû naêng chòu oâ nhieãm (tolerant
value) ña daïng sinh hoïc vaø giaù trò dinh döôõng cuûa quaàn xaõ lieân quan tôùi möùc ñoä oâ
nhieãm. Moãi phöông phaùp ñeàu coù öu ñieåm vaø nhöôïc ñieåm.
• Chæ soá oâ nhieãm
-
Nguyeân lyù
Xaùc ñònh chæ soá oâ nhieãm döïa vaøo soá loaøi cuûa quaàn xaõ vaø khaû naêng chòu oâ
nhieãm cuûa caùc loaøi. Chæ soá oâ nhieãm ñöôïc duøng ñeå xaùc ñònh chaát löôïng moâi tröôøng
theo heä thoáng oâ nhieãm (saprobic system).
-
Öu ñieåm
Xaùc ñònh nhanh, keát quaû deã theå hieän treân baûn ñoà ñòa lyù, coù theå thöïc hieän vôùi
nhieàu nhoùm sinh vaät.
-
Nhöôïc ñieåm
Caàn ñònh loaïi saâu tôùi loaøi, caàn xaùc ñònh giaù trò chòu oâ nhieãm cuûa caùc loaøi chæ
thò (xaùc ñònh baèng kinh nghieäm) trong heä thoáng oâ nhieãm.
Caùch tính:
∑ (s * h)
S = ---------------∑h
Trong ñoù:
- S: chæ soá oâ nhieãm cho moät ñòa ñieåm.
- s: giaù trò chòu oâ nhieãm cho loaøi chæ thò.
- h: taàn soá gaëp.
+ h=1
+ h=3
+ h=5
: hieám.
: trung bình.
: nhieàu.
______________________________________________________________________1-8
Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004
Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi
tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh
___________________________________________________________________________
Pantle vaø Buch (1955) ñeà nghò:
Vaät chæ thò Oligosaprobic
Vaät chæ thò β_mesosaprobic
Vaät chæ thò α_mesosaprobic
Vaät chæ thò Polysaprobic
s: 1
s: 2
s: 3
s: 4
Thang ñieåm cho caùc möùc ñoä nhieãm baån :
Sindex:
1,0 – 1.5
1.5 – 2.5
2.5 – 3.5
3.5 – 4.0
: Oligosaprobic
: β_mesosaprobic
: α_mesosaprobic
: Polysaprobic
Chæ soá oâ nhieãm cuûa Zelinka vaø Marvan (1961).
∑ Si . Ai .Gi
Sa = i =n1
∑ i =1 Ai .Gi
n
i
n
Ai
Gi
Si
:
:
:
:
:
Loaøi thöù i trong maãu vaät.
Soá löôïng loaøi trong maãu vaät thu ñöôïc.
Chæ soá phong phuù cuûa loaøi chæ thò.
Ñoä dao ñoäng chæ thò cuûa loaøi ñoù.
Chæ soá oâ nhieãm cuûa moãi loaøi sinh vaät chæ thò söû duïng.
• Chæ soá sinh hoïc vaø ñieåm soá sinh hoïc
Laø chæ soá duøng ñeà ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc cuûa caùc thuûy vöïc nöôùc chaûy nhö
soâng suoái döïa vaøo caùc ñoäng vaät ñaùy côõ lôùn (macroinvertebrates).
Khi xaây döïng caùc chæ soá naøy, ngöôøi ta döïa treân nguyeân lyù khi chaát löôïng
nöôùc bieán ñoåi thì quaàn xaõ sinh vaät thay ñoåi.
Chæ soá sinh hoïc thöôøng ñöôïc keát hôïp vôùi chæ soá ña daïng vaø chæ soá oâ nhieãm ñeå
ñaùnh giaù chaát löôïng moâi tröôøng.
-
Öu ñieåm
Chæ yeâu caàu khaûo saùt thaønh phaàn ôû ñôn vò phaân loaïi cao nhö hoï, gioáng, deã
thöïc hieän, khoâng yeâu caàu tính toaùn soá löôïng caùc loaøi. Keát quaû deã theå hieän treân baûn
ñoà ñòa lyù, ít toán keùm.
______________________________________________________________________1-9
Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004
Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi
tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh
___________________________________________________________________________
-
Nhöôïc ñieåm
Khoù xaùc ñònh quaàn xaõ sinh vaät chuaån ñeå so saùnh. Haïn cheá cuûa caùc chæ soá cho
ñieåm naøy laø do chæ ñònh loaïi ñeán hoï – maø söùc choáng chòu cuûa caùc loaøi trong hoï ñoái
vôùi taùc ñoäng cuûa moâi tröôøng raát khaùc nhau. Vì theá, muoán söû duïng caùc chæ soá naøy
cho caùc vuøng khaùc phaûi coù söï ñieàu chænh cho phuø hôïp vôùi caùc ñieàu kieän ñòa lyù vaø
sinh thaùi töøng vuøng.
• Chæ soá ña daïng
Khi heä sinh thaùi bieán ñoåi thì quaàn xaõ sinh vaät bieán ñoåi daãn tôùi bieán ñoåi tính
ña daïng sinh hoïc cuûa quaàn xaõ, theå hieän ôû möùc ñoä loaøi vaø caù theå.
-
Öu ñieåm
Chæ soá ña daïng ñöôïc duøng ñeå so saùnh tính ña daïng caùc quaàn xaõ sinh vaät
nghieân cöùu. Coù theå duøng trong moïi vuøng ñòa lyù, moïi loaïi thuûy vöïc, deã tính toaùn, theå
hieän soá löôïng cuï theå.
-
Nhöôïc ñieåm
Coù nhöõng ngoaïi leä, ña daïng sinh hoïc bieán ñoåi ngay caû khi khoâng coù oâ nhieãm
moâi tröôøng. Caàn coù quaàn xaõ chuaån ñeå so saùnh.
Caùc chæ soá ña daïng thöôøng duøng :
+ Chæ soá Simpson (1949)
s
D=
∑ ni ( ni −1)
i =1
n ( n −1)
+ Chæ soá Margalef (1961)
D=
S −1
ln N
+ Chæ soá Shannon vaø Weaver (1949)
s
H ' = −∑
i=1
ni ni
ln
n n
______________________________________________________________________1-10
Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004
Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi
tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh
___________________________________________________________________________
+ Chi soá caân baèng (Pielou, 1966)
E=
H'
H'.max
+ Chæ soá Menhinick (1964)
S
N
I =
Trong ñoù :
ni : Soá löôïng cuûa caùc caù theå cuûa loaøi thöù i trong maãu laáy töø moät quaàn xaõ.
n : Soá löôïng cuûa caùc caù theå trong moät maãu laáy töø moät quaàn xaõ.
S : Soá löôïng caùc loaøi coù trong maãu hoaëc maät ñoä maãu
N : Soá löôïng caùc caù theå trong moät quaàn theå hoaëc quaàn xaõ.
• Chæ soá dinh döôõng
Nygaard (1949) ñaõ xaùc ñònh chæ soá dinh döôõng cho caùc thuyû vöïc daïng hoà
theo coâng thöùc.
M + Chl + C + E
Q = -------------------------D
Khi Q < 1
Q :1 – 5
Q>5
: ngheøo dinh döôõng (oligotrophic).
: dinh döôõng trung bình (mesotrophic).
: giaøu dinh döôõng (eutrophic).
Trong ñoù:
M
Chl
C
E
D
:
:
:
:
:
Cyanophyceae
Chlorococcales
Centriceae
Euglenophyceae
Desmidiaceae
• Chæ soá töông ñoàng (Sorensen, 1948)
S=
2Sc
( Si + Sj )
Trong ñoù :
Sc : Laø soá loaøi chung cuûa 2 maãu.
Si, Sj : Laø soá loaøi cuûa quaàn xaõ thöù i vaø j.
______________________________________________________________________1-11
Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004
Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi
tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh
___________________________________________________________________________
• Chæ soá öu theá (Berger vaø Parker, 1970).
D=
N max
N
Trong ñoù :
N:
Laø toång caù theå trong maãu.
Nmax : Laø toång soá caù theå cuûa loaøi coù soá löôïng cao nhaát.
• Tyû soá E/S vaø chæ soá P = E/S+E (Phaïm Vaên Mieân, 2001)
Trong ñoù :
E : Soá loaøi (soá löôïng) giun nhieàu tô soáng töï do (Errantia – Polychaeta)
S : Soá loaøi (soá löôïng) giun nhieàu tô soáng ñònh cö (Sedentaria – Polychaeta)
______________________________________________________________________1-12
Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004
Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi
tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh
___________________________________________________________________________
CHÖÔNG HAI
CÔ SÔÛ KHOA HOÏC XAÙC ÑÒNH CAÙC LOAØI SINH VAÄT CHÆ
THÒ VAØ CAÙC CHÆ TIEÂU SINH HOÏC ÑEÅ PHAÂN VUØNG VAØ
PHAÂN LOAÏI HEÄ THOÁNG SOÂNG RAÏCH TP. HOÀ CHÍ MINH
VAØ PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU
2.1 VUØNG NGHIEÂN CÖÙU CUÛA ÑEÀ TAØI
Heä thoáng soâng raïch Thaønh phoá Hoà Chí Minh naèm ôû haï löu soâng Ñoàng Nai –
Saøi Goøn bao goàm caû soâng Vaøm Coû thuoäc mieàn ñòa lyù töï nhieân Nam Trung boä vaø
Nam boä Vieät Nam, vuøng khí haäu nhieät ñôùi aù xích ñaïo.
Do lòch söû phaùt trieån töï nhieân, trong löu vöïc soâng Ñoàng Nai – Saøi Goøn khoâng
coù hoà töï nhieân maø chæ coù caùc hoà chöùa nöôùc ñöôïc hình thaønh trong khoaûng boán möôi
naêm gaàn ñaây: hoà Ña Nhim (1960) treân soâng Ña Nhim, hoà Daàu Tieáng treân soâng Saøi
Goøn (1985), hoà Trò An treân soâng Ñoàng Nai (1987), hoà Thaùc Mô treân soâng Beù
(1994), hoà Haøm Thuaän, hoà Ña Mi treân soâng La Ngaø (2000).
Moät heä thoáng soâng, keânh noái lieàn caùc soâng Saøi Goøn, soâng Ñoàng Nai, soâng
Vaøm Coû taïo thaønh moät maïng löôùi soâng khaù daøy. Treân caùc soâng raïch do ñaëc tính lan
truyeàn trieàu töø bieån Ñoâng, keânh noái lieàn caùc soâng lôùn vôùi nhau thöôøng coù caùc ñieåm
giaùp nöôùc: giaùp nöôùc Laùng Le treân keânh Ngang, giaùp nöôùc ôû khu vöïc ngaõ ba Taân
Hoaù – Loø Goám treân keânh Ñoâi, giaùp nöôùc Taân Böûu treân raïch Chôï Ñeäm... Giaùp nöôùc
laø caùc chöôùng ngaïi sinh thaùi cho quaù trình lan truyeàn trieàu vaø caùc chaát thaûi treân heä
thoáng keânh raïch, taïo söï khaùc bieät veà chaát löôïng nöôùc giöõa hai quaõng soâng.
Döïa theo vò trí giôùi haïn haønh chaùnh cuûa Tp. Hoà Chí Minh ñeà taøi xaùc ñònh
vuøng nghieân cöùu chuû yeáu laø caùc soâng Ñoàng Nai – Saøi Goøn, chôï Ñeäm, caùc soâng ôû
Nhaø Beø, Caàn Giôø vaø caùc löu vöïc keânh raïch trong phaïm vi Tp. Hoà Chí Minh. Tuy
nhieân ñeà taøi cuõng môû roäng nghieân cöùu ra moät soá ñieåm ngoaøi phaïm vi thaønh phoá do
moái quan heä toaøn löu vöïc.
2.2 CAÙC ÑIEÀU KIEÄN SINH THAÙI
2.2.1 Cheá ñoä thuûy trieàu vaø thuyû vaên
_____________________________________________________________________ 2-1
Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004
Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi
tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh
___________________________________________________________________________
Toaøn boä heä thoáng soâng raïch TP. Hoà Chí Minh chòu taùc ñoäng maïnh cuûa thuûy
trieàu bieån Ñoâng – theo cheá ñoä baùn nhaät trieàu, bieân ñoä trieàu töø 2,5 – 4,0 m. Bieân ñoä
trieàu taêng daàn töø Baéc xuoáng Nam.
Ñaëc ñieåm thuyû vaên cuûa löu vöïc Ñoàng Nai – Saøi Goøn ñöôïc chuùng toâi trình
baøy chi tieát trong Phuï luïc 1. Heä sinh thaùi thuyû sinh vaø chæ thò sinh hoïc ñöôïc nghieân
cöùu treân cô sôû keát hôïp 3 thaønh toá: Thuyû vaên – Thuyû hoaù – Thuyû sinh. Do vaäy chuùng
toâi trình baøy ñaëc ñieåm thuyû vaên vaø thuyû hoaù löu vöïc soâng Ñoàng Nai – Saøi Goøn,
troïng taâm laø soâng raïch Tp. Hoà Chí Minh chi tieát ôû Phuï luïc 1 vaø 2. Chöông hai naøy
chæ toùm taét 1 soá neùt khaùi quaùt veà thuyû vaên vaø thuyû hoùa chöù khoâng trình baøy chi tieát
ñeå khoâng aûnh höôûng ñeán noäi dung nghieân cöùu troïng taâm cuûa ñeà taøi laø sinh vaät chæ
thò chaát löôïng nöôùc.
2.2.2
Ñaëc ñieåm thuyû hoaù
Chi tieát veà ñaëc ñieåm thuyû hoaù löu vöïc Ñoàng Nai – Saøi Goøn vaø Thaønh Phoá
Hoà Chí Minh ñöôïc trình baøy chi tieát ôû Phuï luïc 2. Döôùi ñaây laø khaùi quaùt moät soá ñieåm
chính.
• Ñoä maën.
Tröôùc khi coù hoà Daàu Tieáng, Trò An, Thaùc Mô, ñöôøng ñaúng maën S: 4‰ ôû
ngang raïch Tra treân soâng Saøi Goøn vaø Long Ñaïi treân soâng Ñoàng Nai. Ngaøy nay,
ñöôøng ñaúng maën S: 4‰ naèm ôû khu vöïc ngaõ ba Caùt Laùi (Ñeøn Ñoû), nôi hôïp löu cuûa
soâng Saøi Goøn vaø soâng Ñoàng Nai. Muøa khoâ, ôû phía Taây Thaønh phoá Hoà Chí Minh,
maën xaâm nhaäp vaøo keânh raïch maïnh hôn ôû phía Ñoâng. Muøa khoâ, ôû khu vöïc Chôï
Ñeäm treân soâng chôï Ñeäm vaø khu vöïc caàu Taân Nhaät treân keânh Ngang, ñoä maën tôùi
7‰ (thaùng 03-1998).
Caùc keânh raïch ôû phía Nam Saøi Goøn: raïch Phuù Xuaân, keânh Caây Khoâ, raïch Baø
Laøo, raïch Caàn Giuoäc, raïch Toâm, muøa khoâ ñoä maën tôùi 10‰. Vaøo cuoái muøa möa ñoä
maën ôû khu vöïc naøy thuoäc loaïi nöôùc ngoït (S<1‰).
Töø muõi Nhaø Beø tôùi khu vöïc cöûa soâng ñoä maën taêng daàn tôùi 30-31‰ (chöông
trình quan traéc cuûa Thaønh phoá Hoà Chí Minh naêm 1996-1997).
Xeùt veà maët ñoä maën vaøo muøa khoâ coù theå chia heä thoáng soâng raïch thaønh phoá
laøm 4 vuøng ñoä maën:
- Nöôùc ngoït hoaøn toaøn (S<5‰) töø Long Ñaïi treân soâng Ñoàng Nai, caàu Bình
Phöôùc treân soâng Saøi Goøn trôû leân thöôïng löu.
_____________________________________________________________________ 2-2
Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004
- Xem thêm -