Tài liệu Phân tích, đánh giá cảnh quan phục vụ phát triển nông, lâm nghiệp và bảo tồn đa dạng sinh học các huyện biên giới tây nam tỉnh nghệ an

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN Nguyễn Văn Hồng PHÂN TÍCH, ĐÁNH GIÁ CẢNH QUAN PHỤC VỤ PHÁT TRIỂN NÔNG, LÂM NGHIỆP VÀ BẢO TỒN ĐA DẠNG SINH HỌC CÁC HUYỆN BIÊN GIỚI TÂY NAM TỈNH NGHỆ AN LUẬN ÁN TIẾN SĨ ĐỊA LÝ Hà Nộii- 2017 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN Nguyễn Văn Hồng PHÂN TÍCH, ĐÁNH GIÁ CẢNH QUAN PHỤC VỤ PHÁT TRIỂN NÔNG, LÂM NGHIỆP VÀ BẢO TỒN ĐA DẠNG SINH HỌC CÁC HUYỆN BIÊN GIỚI TÂY NAM TỈNH NGHỆ AN Chuyên ngành: Quản lý Tài nguyên và Môi trƣờng Mã số: 62.85.01.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ ĐỊA LÝ NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS.TS. Lại Vĩnh Cẩm 2. TS. Phạm Quang Anh i Hà Nội - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi với sự hƣớng dẫn khoa học của PGS.TS. Lại Vĩnh Cẩm và TS. Phạm Quang Anh. Các kết quả nêu trong Luận án là trung thực và chƣa từng đƣợc công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Hà Nội, ngày.......tháng .…... năm 2017 Nghiên cứu sinh Nguyễn Văn Hồng i LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành Luận án, tôi đã nhận đƣợc sự chỉ bảo, hƣớng dẫn khoa học tận tình của PGS.TS. Lại Vĩnh Cẩm và TS. Phạm Quang Anh trong suốt thời gian nghiên cứu và viết Luận án. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc và trân trọng cảm ơn sự giúp đỡ của các thầy. Trong quá trình thực hiện Luận án, tôi đã nhận đƣợc sự động viên, giúp đỡ của PGS.TS. Phạm Quang Tuấn, GS.TS. Nguyễn Cao Huần, GS.TS. Trƣơng Quang Hải, PGS.TS. Đặng Văn Bào,… cùng các thầy, cô giáo trong Khoa Địa lý, các cán bộ ở Phòng Sau Đại học, trƣờng Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội; các chuyên gia ở Viện Địa lý thuộc Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam cùng các bạn bè và đồng nghiệp. Tôi xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ quý báu đó. Tôi cũng xin trân trọng gửi lời cảm ơn chân thành tới GS.TSKH. Phạm Hoàng Hải, PGS.TS. Mai Trọng Thông, GS.TS.Nguyễn Khanh Vân, PGS.TS. Nguyễn Đăng Hội, TS. Đỗ Hữu Thƣ, KS. Nguyễn Hữu Tứ,…cùng các chuyên gia trong lĩnh vực Sinh thái cảnh quan, Quản lý tài nguyên và môi trƣờng, Sinh học và Sinh thái học đã động viên và đóng góp nhiều ý kiến quý báu giúp tôi hoàn thiện Luận án. Nhân dịp này, tôi cũng xin chân thành cảm ơn tới các đồng nghiệp ở phòng Sinh thái Cảnh quan và các phòng chuyên môn khác trong Viện Địa lý đã thƣờng xuyên động viên và giúp đỡ trong quá trình thực hiện luận án. Cuối cùng, tôi muốn bày tỏ lòng tri ân và kính trọng đến bố, mẹ, anh, chị và những ngƣời thân trong gia đình đã luôn ủng hộ, động viên, chia sẻ và giúp đỡ cả về vật chất lẫn tinh thần trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận án. Hà Nội, ngày tháng năm 2017 Nghiên cứu sinh Nguyễn Văn Hồng ii MỤC LỤC MỤC LỤC ...................................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VÀ CHỮ VIẾT TẮT .................................................... vi DANH MỤC BẢNG ..................................................................................................... vii DANH MỤC HÌNH ....................................................................................................... ix MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết............................................................................................................... 1 2. Mục tiêu và nội dung nghiên cứu ................................................................................ 2 3. Phạm vi và tiếp cận nghiên cứu .................................................................................. 3 4. Những điểm mới của luận án ...................................................................................... 4 5. Luận điểm bảo vệ ........................................................................................................ 4 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn..................................................................................... 4 7. Cấu trúc của luận án .................................................................................................... 5 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHÂN TÍCH, ĐÁNH GIÁ CẢNH QUAN ......... 6 1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu cảnh quan trong và ngoài nƣớc ................... 6 1.1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu cảnh quan trên thế giới ................................. 6 1.1.2. Tổng quan các công trình nghiên cứu cảnh quan ở Việt Nam ................................ 11 1.1.3. Hệ thống phân loại cảnh quan đƣợc kế thừa trong luận án..................................... 15 1.1.4. Tổng quan các công trình liên quan tới khu vực nghiên cứu .................................. 17 1.2. Cơ sở lý luận .......................................................................................................... 19 1.2.1. Cơ sở lý luận về cảnh quan ..................................................................................... 19 1.2.2. Nguyên tắc xây dựng bản đồ cảnh quan và bản đồ phần vùng cảnh quan ............. 21 1.2.3. Nguyên tắc phân vùng ............................................................................................ 23 1.2.4. Cơ sở lý thuyết về đánh giá cảnh quan ................................................................... 24 1.2.5. Đa dạng sinh học (ĐDSH) và bảo tồn đa dạng sinh học (BT ĐDSH) ................... 26 1.2.5.1. Đa dạng sinh học ................................................................................... 26 1.2.5.2. Bảo tồn ĐDSH ...................................................................................... 31 1.2.6. Mối liên hệ giữa ĐDSH và cảnh quan .................................................................... 32 1.3. Quan điểm và phƣơng pháp nghiên cứu cảnh quan ............................................... 33 1.3.1. Quan điểm nghiên cứu ............................................................................................ 33 1.3.2. Phƣơng pháp nghiên cứu ........................................................................................ 34 CHƢƠNG 2: ĐẶC ĐIỂM CẢNH QUAN CÁC HUYỆN BIÊN GIỚI PHÍA TÂY NAM TỈNH NGHỆ AN ................................................................................................ 45 2.1. Tổ hợp các điều kiện địa lý tự nhiên ...................................................................... 45 2.1.1. Vị trí địa lý .............................................................................................................. 45 2.1.2. Địa chất ................................................................................................................... 46 2.1.3. Địa hình, địa mạo .................................................................................................... 49 2.1.4. Khí hậu .................................................................................................................... 51 2.1.5. Thủy văn ................................................................................................................. 53 2.1.6. Lớp vỏ thổ nhƣỡng ................................................................................................. 54 2.1.7. Thực vật ................................................................................................................. 56 2.2. Nhân tố kinh tế - xã hội .......................................................................................... 59 2.2.1. Dân cƣ và dân tộc ................................................................................................... 59 2.2.2. Lao động và việc làm ............................................................................................. 60 iii 2.2.3. Cơ cấu kinh tế ......................................................................................................... 61 2.2.4. Phân vùng bảo tồn trong khu vực nghiên cứu ........................................................ 64 2.3. Các vấn đề môi trƣờng và tai biến ......................................................................... 65 2.3.1. Các quá trình động lực ngoại sinh .......................................................................... 65 2.3.2. Tác động của các công trình thủy điện ................................................................... 66 2.3.2.1. Hiện trạng các công trình thủy điện tại khu vực nghiên cứu ................ 66 2.3.2.2. Tác động của các công trình thủy điện ................................................. 67 2.4. Đặc điểm cảnh quan và phân hóa lãnh thổ các huyện biên giới Tây Nam, tỉnh Nghệ An ................................................................................................................. 70 2.4.1. Hệ thống phân loại cảnh quan các huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An ......... 70 2.4.2. Bản đồ cảnh quan và đặc điểm CQ ba huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An...................................................................................................................................... 74 2.4.2.1. Xây dựng tuyến lát cắt cảnh quan tại khu vực nghiên cứu .................. 75 2.4.2.2. Đặc điểm cấu trúc cảnh quan lãnh thổ nghiên cứu ............................... 75 2.4.3.3. Đặc điểm chức năng cảnh quan lãnh thổ nghiên cứu ........................... 79 2.5. Sự phân hóa thành phần loài thực vật theo các đơn vị cảnh quan ............................. 83 2.6. Phân vùng cảnh quan phục vụ phát triển nông nghiệp, lâm nghiệp và bảo tồn đa dạng sinh học ...................................................................................................... 94 CHƢƠNG 3: ĐÁNH GIÁ CẢNH QUAN VÀ ĐỊNH HƢỚNG SỬ DỤNG CẢNH QUAN PHỤC VỤ MỤC ĐÍCH PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP, LÂM NGHIỆP VÀ BẢO TỒN ĐA DẠNG SINH HỌC ....................................................................... 99 3.1. Hiện trạng khai thác sử dụng lãnh thổ ................................................................... 99 3.2. Đối tƣợng, mục tiêu và nguyên tắc đánh giá ....................................................... 102 3.3. Đánh giá cảnh quan cho phát triển nông nghiệp ................................................. 103 3.3.1. Lựa chọn chỉ tiêu đánh giá .................................................................................... 103 3.3.2. Đánh giá thành phần cho mục đích phát triển cây hàng năm, cây công nghiệp lâu năm và đồng cỏ chăn thả gia súc................................................................... 106 3.3.3. Xác định trọng số cho các chỉ tiêu đánh giá cho mục đích phát triển cây hàng năm, cây lâu năm và đồng cỏ chăn thả gia súc ............................................................... 110 3.3.4. Điểm đánh giá thành phần cho mục đích phát triển cây lâu năm, cây hàng năm và đồng cỏ chăn thả gia súc .................................................................................... 111 3.3.5. Đánh giá chung cho mục đích phát triển cây lâu năm, cây hàng năm và đồng cỏ chăn thả gia súc .......................................................................................................... 112 3.4. Đánh giá cảnh quan cho phát triển lâm nghiệp .................................................... 115 3.4.1. Lựa chọn chỉ tiêu đánh giá cho phát triển rừng sản xuất và rừng phòng hộ ......... 115 3.4.2. Đánh giá thành phần cho phát triển rừng sản xuất và rừng phòng hộ ................. 118 3.4.3. Xác định trọng số cho các chỉ tiêu đánh giá cho phát triển rừng sản xuất và rừng phòng hộ ................................................................................................................. 119 3.4.4. Điểm đánh giá thành phần cho phát triển rừng sản xuất và rừng phòng hộ ......... 121 3.4.5. Đánh giá chung cho phát triển rừng sản xuất và rừng phòng hộ .......................... 121 3.5. Đánh giá cảnh quan phục vụ bảo tồn đa dạng sinh học ....................................... 123 3.5.1. Lựa chọn tiêu chí đánh giá phục vụ bảo tồn đa dạng sinh học ............................. 123 3.5.2. Đánh giá thành phần cho mục đích bảo tồn đa dạng sinh học .............................. 130 3.5.3. Xác định trọng số cho các chỉ tiêu đánh giá cho mục đích bảo tồn đa dạng sinh học ........................................................................................................................... 130 3.5.4. Điểm đánh giá thành phần phục vụ bảo tồn đa dạng sinh học............................. 131 iv 3.5.5. Đánh giá chung phục vụ bảo tồn đa dạng sinh học .............................................. 131 3.6. Định hƣớng không gian ƣu tiên phát triển nông nghiệp, lâm nghiệp và bảo tồn đa dạng sinh học .................................................................................................... 133 3.7. Định hƣớng, giải pháp sử dụng cảnh quan cho phát triển nông nghiệp, lâm nghiệp và bảo tồn đa dạng sinh học ............................................................................ 135 3.7.1. Nguyên lý trong định hƣớng sử dụng cảnh quan .................................................. 135 3.7.2. Định hƣớng sử dụng cảnh quan cho phát triển nông nghiệp ............................... 136 3.7.3. Định hƣớng sử dụng cảnh quan cho phát triển lâm nghiệp .................................. 140 3.7.4. Định hƣớng sử dụng cảnh quan cho bảo tồn đa dạng sinh học ........................... 141 3.7.4.1. Quan điểm và mục tiêu sử dụng cảnh quan cho bảo tồn ĐDSH......... 141 3.7.4.2. Định hƣớng sử dụng cảnh quan cho bảo tồn ĐDSH trong KVNC ..... 142 3.8. Xây dựng mô hình hệ kinh tế sinh thái hộ gia đình ............................................. 143 3.8.1. Cấu trúc mô hình hệ kinh tế sinh thái hộ gia đình ................................................ 143 3.8.2. Tiêu chí xây dựng mô hình hệ kinh tế sinh thái hộ gia đình ................................ 145 3.8.3. Nguyên tắc xây dựng mô hình hệ kinh tế sinh thái hộ gia đình ........................... 145 3.8.4. Đề xuất mô hình hệ kinh tế sinh thái hộ gia đình và mô hình hệ kinh tế sinh thái cấp xã ....................................................................................................................... 146 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ..................................................................................... 150 TÀI LIỆU THAM KHẢO v DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VÀ CHỮ VIẾT TẮT ALES-GIS Hệ thống đánh giá đất đai tự động - Hệ thông tin địa lý BTĐDSH Bảo tồn đa dạng sinh học BTTN Bảo tồn thiên nhiên BVMT Bảo vệ môi trƣờng CBD Công ƣớc Đa dạng sinh học CHDCND Cộng hòa Dân chủ Nhân dân CLR-LK Cây lá rộng - Lá kim CQ Cảnh quan CQNS Cảnh quan nhân sinh CSDL Cơ sở dữ liệu ĐDSH Đa dạng sinh học ĐGCQ Đánh giá cảnh quan ĐLTN Địa lý tự nhiên ĐNN Đất ngập nƣớc FAO Tổ chức Nông lƣơng thế giới HST Hệ sinh thái KT-XH Kinh tế - xã hội KVNC Khu vực nghiên cứu NCCB Nghiên cứu cơ bản NTTS Nuôi trồng thủy sản NCS Nghiên cứu sinh PTBV Phát triển bền vững SDHLTN Sử dụng hợp lý tài nguyên TNTN Tài nguyên thiên nhiên TN&MT Tài nguyên và Môi trƣờng TX Thƣờng xanh UNEP Chƣơng trình Môi trƣờng Liên hiệp quốc VQG Vƣờn Quốc gia WWF Quỹ Quốc tế Bảo vệ thiên nhiên vi DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1: Hệ thống phân loại cảnh quan của Nhikolaev .............................................. 16 Bảng 1.2: Hệ thống phân loại cảnh quan của Nguyễn Thành Long và nnk (1993) ...... 16 Bảng 1.3: Các phƣơng pháp đánh giá kinh tế sinh thái cảnh quan ............................... 25 Bảng 1.4: Bảng thống kê tính chất của các đơn vị cảnh quan ..................................... 39 Bảng 1.5: Thang 3 điểm (4 bậc) trong đánh giá cảnh quan .......................................... 40 Bảng 1.6a. Bảng cơ sở đánh giá thành phần (trƣờng hợp thang 3 điểm)...................... 40 Bảng 1.6b: Bảng điểm các giá trị của các tính chất địa tổng thể .................................. 40 Bảng 1.7: Bảng cơ sở đánh giá chung ........................................................................... 41 Bảng 2.1. Tỷ lệ diện tích của các hệ tầng trong khu vực nghiên cứu ........................... 49 Bảng 2.2. Nhiệt độ không khí trung bình tháng và năm (oC) ...................................... 51 Bảng 2.3. Lƣợng mƣa trung bình tháng và năm (mm) ................................................. 52 Bảng 2.4. Số ngày nắng nóng trung bình tháng và năm (ngày) .................................... 53 Bảng 2.5: Diện tích, tỷ lệ các loại đất trong khu vực nghiên cứu ................................. 54 Bảng 2.6: Phân bố các họ, loài theo các ngành thực vật bậc cao có mạch ................... 56 Bảng 2.7: Diện tích các loại thảm thực vật trong khu vực nghiên cứu ......................... 57 Bảng 2.8 Biến động dân số qua các năm của huyện Tƣơng Dƣơng giai đoạn 2010 2015 ............................................................................................................................... 60 Bảng 2.9: Biến động dân số qua các năm của huyện Kỳ Sơn giai đoạn 2010 -2015 ... 60 Bảng 2.10: Giá trị sản xuất phân theo ngành kinh tế ở huyện Con Cuông .................. 63 Bảng 2.11: Giá trị sản xuất các ngành kinh tế huyện Kỳ Sơn năm 2010 – 2011 ........ 63 Bảng 2.12: Cơ cấu kinh tế của huyện Tƣơng Dƣơng đến năm 2015 (%) .................... 63 Bảng 2.13: Giá trị sản xuất nông nghiệp – lâm nghiệp – thủy sản theo huyện giai đoạn 2010 - 2015 (%) .................................................................................................... 64 Bảng 2.14: Diện tích các vùng bảo tồn ĐDSH phân theo các huyện ........................... 65 Bảng 2.15: Tổng hợp các công trình thủy điện vừa và nhỏ đƣợc phê duyệt ở ba huyện theo các Quy hoạch thủy điện tỉnh Nghệ An ..................................................... 67 Bảng 2.16: Hệ thống phân loại cảnh quancác huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An .................................................................................................................................. 71 Bảng 2.17: Diện tích và tỷ lệ lớp CQ & phụ lớp CQ .................................................... 77 Bảng 2.18: Diện tích và tỷ lệ hạng CQ ......................................................................... 79 Bảng 2.19: Diện tích các vùng chức năng VQG Pù Mát .............................................. 80 Bảng 2.20: Xếp hạng ƣu tiên theo hệ thống tiêu chí trong hệ thống bảo tồn ............... 80 Bảng 2.21: Sự phân hóa thành phần loài thực vật theo các đơn vị cảnh quan .............. 84 Bảng 2.23: Diện tích và tỷ lệ các đơn vị phân vùng cảnh quan .................................... 97 Bảng 3.1: Giá trị sản xuất nông nghiệp (theo giá hiện hành phân theo huyện) ............ 99 Bảng 3.2: Diện tích, sản lƣợng cây lƣơng thực có hạt phân theo huyện năm 2015 ... 100 Bảng 3.3: Diện tích, năng suất, sản lƣợng một số cây lƣơng thực chính phân theo huyện năm 2015 .......................................................................................................... 100 vii Bảng 3.4: Diện tích, năng suất, sản lƣợng một số cây hàng năm chính phân theo huyện năm 2012 .......................................................................................................... 100 Bảng 3.5: Diện tích, sản lƣợng cây chè phân theo huyện năm 2015 .......................... 101 Bảng 3.6: Diện tích, sản lƣợng một số cây ăn quả chính phân theo huyện năm 2015 101 Bảng 3.7: Giá trị sản xuất Lâm nghiệp theo giá hiện hànhở ba huyện miền núi Tây Nam tỉnh Nghệ An các năm 2010, 2013 và 2015 ....................................................... 102 Bảng 3.8a: Bảng cơ sở đánh giá thành phần cho phát triển cây công nghiệp lâu năm107 Bảng 3.8b: Bảng cơ sở đánh giá thành phần cho phát triển cây hàng năm ................ 108 Bảng 3.8c: Bảng cơ sở đánh giá thành phần cho phát triển đồng cỏ chăn thả gia súc 108 Bảng 3.9a: Tính toán trọng số các chỉ tiêu đánh giá phát triển cây công nghiệp lâu năm bằng phƣơng pháp ma trận tam giác ................................................................... 110 Bảng 3.9b: Tính toán trọng số các chỉ tiêu đánh giá ................................................... 111 phát triển cây hàng năm bằng phƣơng pháp ma trận tam giác.................................... 111 Bảng 3.9c: Tính toán trọng số các chỉ tiêu đánh giá phát triển đồng cỏ chăn thả gia súc bằng phƣơng pháp ma trận tam giác ..................................................................... 111 Bảng 3.10a: Bảng cơ sở đánh giá chung cho phát triển cây công nghiệp lâu năm ..... 112 Bảng 3.10b: Bảng cơ sở đánh giá chung cho phát triển cây hàng năm ...................... 112 Bảng 3.10c: Bảng cơ sở đánh giá chung cho phát triển đồng cỏ chăn thả gia súc ..... 112 Bảng 3.11a: Bảng phân hạng thích nghi cho phát triển cây công nghiệp lâu năm .... 113 Bảng 3.11b: Bảng phân hạng thuận lợi cho phát triển cây hàng năm ......................... 113 Bảng 3.11c: Bảng phân hạng thuận lợi cho phát triển đồng cỏ chăn thả gia súc........ 113 Bảng 3.12a: Bảng cơ sở đánh giá thành phần cho phát triển rừng sản xuất ............... 118 Bảng 3.12b: Bảng cơ sở đánh giá thành phần cho phát triển rừng phòng hộ ............. 118 Bảng 3.13a: Tính toán trọng số các chi tiêu phát triển rừng sản xuất bằng phƣơng pháp ma trận ................................................................................................................ 120 Bảng 3.13b: Tính toán trọng số các chi tiêu phát triển rừng phòng hộ bằng phƣơng pháp ma trận ................................................................................................................ 120 Bảng 3.14a : Bảng cơ sở đánh giá chung cho phát triển rừng sản xuất ..................... 121 Bảng 3.14b : Bảng cơ sở đánh giá chung cho phát triển rừng phòng hộ .................... 121 Bảng 3.15a: Bảng phân hạng thuận lợi cho phát triển rừng sản xuất ......................... 122 Bảng 3.15b: Bảng phân hạng thuận lợi cho phát triển rừng phòng hộ ....................... 122 Bảng 3.16: Bảng cơ sở đánh giá thành phần phục vụ bảo tồn đa dạng sinh học ........ 130 Bảng 3.17: Tính toán trọng số các chỉ tiêu đánh giá bằng phƣơng pháp ma trận cho mục đích bảo tồn ĐDSH ............................................................................................. 131 Bảng 3.18: Bảng cơ sở đánh giá chung cho bảo tồn đa dạng sinh học ....................... 132 Bảng 3.19: Bảng phân hạng mức độ thuận lợi cho bảo tồn đa dạng sinh học và loại CQ tƣơng ứng .............................................................................................................. 132 viii DANH MỤC HÌNH Hình 1.1: Sơ đồ tổng quát các bƣớc đánh giá kinh tế sinh thái các cảnh quan ..................... 24 Hình 1.2: Sơ đồ mối liên hệ giữa đa dạng sinh học và cảnh quan ........................................ 32 Hình 1.3: Quy trình đánh giá mức độ thuận lợi của cảnh quan ............................................. 38 Hình 1.4: Quy trình các bƣớc nghiên cứu trong luận án ....................................................42 Hình 2.1: Sơ đồ vị trí khu vực nghiên cứu............................................................................. 46 Hình 2.2: Bản đồ hành chính ba huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An............................ 46 Hình 2.3: Bản đồ địa chất ba huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An ................................. 48 Hình 2.4: Bản đồ mô hình số độ cao ba huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An ................ 50 Hình 2.5: Bản đồ địa mạo ba huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An ................................ 50 Hình 2.6: Bản đồ sinh khí hậu ba huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An .......................... 53 Hình 2.7: Bản đồ đất ba huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An ........................................ 55 Hình 2.8: Bản đồ thảm thực vật ba huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An ....................... 59 Hình 2.9: Bản đồ quy hoạch ba loại rừng ba huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An ........ 59 Hình 2.10: Biểu đồ dân số ba huyện khu vực phía Tây Nam Nghệ An ................................. 59 Hình 2.11: Bản đồ mật độ dân số các huyện trong khu vực nghiên cứu ............................... 60 Hình 2.12: Bản đồ hiện trạng sử dụng đất ba huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An ................64 Hình 2.13: Bản đồ phân vùng bảo tồn trong khu vực nghiên cứu ......................................... 65 Hình 2.14: Bản đồ cảnh quan ba huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An .......................... 75 Hình 2.15: Chú giải bản đồ cảnh quan ba huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An ............. 75 Hình 2.16: Sơ đồ tuyến lát cắt cảnh quan AB....................................................................... 76 Hình 2.17: Sơ đồ tuyến lát cắt cảnh quan CD....................................................................... 76 Hình 2.18: Bản đồ phân hóa thực vật theo kiểu cảnh quan ba huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An .......................................................................................................................... 87 Hình 2.19: Bản đồ phân vùng cảnh quan ba huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An ......... 96 Hình 3.1: Bản đồ phân hạng mức độ thuận lợi cho phát triển nông nghiệp ba huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An .................................................................................................. 115 Hình 3.2: Bản đồ phân hạng mức độ thuận lợi cho phát triển lâm nghiệp ba huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An .................................................................................................. 123 Hình 3.3: Bản đồ phân hạng mức độ thuận lợi cho bảo tồn đa dạng sinh học ba huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An .......................................................................................... 132 Hình 3.4: Bản đồ phân vùng ƣu tiên phát triển nông nghiệp, lâm nghiệp và đa dạng sinh học ba huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An .................................................................... 134 Hình 3.5: Mô hình hệ kinh tế sinh thái cấp xã ..................................................................... 148 Hình 3.6: Mô hình hệ kinh tế sinh thái hộ gia đình ............................................................... 148 Ghi chú: (Tên hình in thƣờng: Sơ đồ, bản đồ; tên hình in nghiêng: Hình vẽ, biểu đồ) ix MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết Trong những năm đổi mới, các huyện miền núi, trong đó có các huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An đã có bƣớc chuyển biến rõ rệt, đời sống của đồng bào các dân tộc đƣợc cải thiện một mức độ nhất định về cả vật chất lẫn tinh thần. Tuy nhiên, vấn đề bảo tồn đa dạng sinh học và bảo tồn đa dạng cảnh quan ở miền núi hiện nay còn gặp nhiều khó khăn, trở ngại về các mặt nhƣ điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội, đặc biệt là hạn chế của đội ngũ cán bộ quản lý cũng nhƣ của ngƣời dân trong việc sử dụng tài nguyên sao cho hợp với quy luật địa sinh thái lãnh thổ để giảm thiếu sự suy thoái và cạn kiệt tài nguyên, để bớt gây ảnh hƣởng xấu tới xu thế phát triển kinh tế xã hội và đời sống cộng đồng. Do vậy, mục tiêu khai thác, sử dụng hợp lý nhằm quản lý tổng thể tài nguyên và hƣớng đến việc bảo vệ môi trƣờng sinh thái tối ƣu trên từng đơn vị lãnh thổ cụ thể là một trong những vấn đề mang tính chiến lƣợc hiện nay. Các huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An giáp nƣớc bạn Lào thuộc vùng đồi núi đƣợc xác định là một trong ba trung tâm kinh tế động lực của tỉnh. Đây còn là địa bàn có Vƣờn Quốc gia Pù Mát, thuộc Khu dự trữ sinh quyển thế giới miền Tây Nghệ An có tính đa dạng sinh học cao. Vƣờn Quốc gia Pù Mát là trung tâm đang lƣu giữ nhiều nguồn gen quý hiếm về động, thực vật với đầy đủ đại diện của 4/5 lớp quần hệ thực vật (rừng thƣa, rừng kín, cây bụi và cây thảo). Nơi đây, không chỉ có các khu rừng nhiệt đới phát triển, có sự đa dạng về cảnh quan, mà còn có sự đa dạng về văn hóa và các hoạt động truyền thống; Những điều này đã và đang góp phần tạo nên tiềm năng to lớn về du lịch sinh thái, nghiên cứu khoa học cùng các hoạt động nâng cao nhận thức và giáo dục về môi trƣờng, đồng thời gìn giữ những nét đặc trƣng tiêu biểu về văn hóa của cộng đồng địa phƣơng tại đây – một nội hàm “Tri thức bản địa” độc đáo. Các huyện biên giới phía Tây Nam tỉnh Nghệ An với vị trí địa lý và vị thế kinh tế rất quan trọng, đƣợc coi là địa bàn chiến lƣợc quan trọng về kinh tế - xã hội, quốc phòng, an ninh và đối ngoại của tỉnh Nghệ An, có tiềm năng và lợi thế phát triển về nông nghiệp, lâm nghiệp, du lịch và phát triển kinh tế cửa khẩu. Nằm trên 1 tuyến quốc lộ 7 thông qua CHDCND Lào, cũng rất thuận lợi cho việc giao lƣu văn hóa và phát triển kinh tế quốc tế với các nƣớc Thái Lan, Miến Điện. Thực tế và triển vọng cho thấy, giai đoạn nhiều năm tới, sản xuất nông - lâm nghiệp vẫn là ngành kinh tế quan trọng và bảo tồn đa dạng sinh học vẫn cần tiếp tục đƣợc quan tâm trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội của Nghệ An nói chung và các huyện biên giới Tây Nam của tỉnh nói riêng. Vấn đề đặt ra trƣớc mắt đó là biết và nắm chắc đƣợc các quy luật phát triển của tự nhiên trƣớc khi tiến hành khai thác các nguồn tài nguyên thiên nhiên trong vùng. Để giải quyết những vấn đề thực tế mang tính tổng hợp cao nhƣ vậy, hƣớng nghiên cứu đánh giá cảnh quan, một công việc tiên quyết trong khai thác và sử dụng hợp lý tài nguyên, đã trở thành hƣớng nghiên cứu quan trọng và là cơ sở khoa học của việc lựa chọn lãnh thổ thích hợp nhất cho các mục tiêu sử dụng khác nhau. Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu trên địa bàn tỉnh Nghệ An còn ít đề cập đến hƣớng này, đặc biệt là việc tổ chức lãnh thổ và bảo vệ môi trƣờng dựa trên cơ sở khoa học về lý luận địa lý học và cảnh quan học. Với vị thế kinh tế và vị thế chiến lƣợc đã nêu, xuất phát từ nhu cầu thực tiễn cần những luận cứ khoa học để sử dụng hợp lý (hợp quy luật) lãnh thổ và đạt hiệu quả kinh tế cao cũng nhƣ bảo vệ tài nguyên và môi trƣờng hữu hiệu, nghiên cứu sinh đã lựa chọn đề tài “Phân tích, đánh giá cảnh quan phục vụ phát triển nông, lâm nghiệp và bảo tồn đa dạng sinh học các huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An”. Những kết quả của đề tài sẽ đóng góp, bổ sung cơ sở lý luận nghiên cứu cảnh quan ứng dụng miền núi, đồng thời xác lập cơ sở thực tiễn cho tổ chức lãnh thổ sản xuất nông - lâm nghiệp - bảo tồn đa dạng sinh học cho vùng nghiên cứu nói riêng và cảnh quan học ứng dụng nói chung. 2. Mục tiêu và nội dung nghiên cứu Mục tiêu : - Nghiên cứu làm rõ tính quy luật phân hóa lãnh thổ tự nhiên các huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An trên cơ sở phân tích cấu trúc, chức năng và động lực của hệ thống đơn vị cảnh quan thuộc địa bàn nghiên cứu. 2 - Xác lập cơ sở khoa học cho việc khai thác và sử dụng hợp lý tài nguyên và lãnh thổ phục vụ phát triển nông, lâm nghiệp và bảo tồn đa dạng sinh học ở các huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An. Để đạt được mục tiêu trên, luận án sẽ thực hiện các nội dung chính sau: 1. Nghiên cứu những vấn đề lý luận trong nghiên cứu cảnh quan, khái niệm về đa dạng sinh học và biện pháp bảo tồn nó trên cơ sở tiếp cận sinh thái học và cảnh quan. 2. Lựa chọn phƣơng pháp luận, các nguyên tắc nghiên cứu cảnh quan ứng dụng cho quy hoạch lãnh thổ, sử dụng hợp lý tài nguyên, phát triển nông, lâm nghiệp và bảo tồn đa dạng sinh học ở các huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An. 3. Thu thập, phân tích và hệ thống hoá các tài liệu, tƣ liệu hiện có về tự nhiên, kinh tế xã hội của khu vực nghiên cứu nhằm xác lập cấu trúc cảnh quan khu vực nghiên cứu. 4. Phân tích, đánh giá cảnh quan lãnh thổ nghiên cứu phục vụ mục đích phát triển nông, lâm nghiệp và bảo tồn đa dạng sinh học. 5. Đề xuất các giải pháp thực thi việc phát triển nông, lâm nghiệp và bảo tồn đa dạng sinh học ở các huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An. 3. Phạm vi và tiếp cận nghiên cứu 3.1.Phạm vi nghiên cứu: Đƣợc giới hạn trong ba huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An (Kỳ Sơn, Tƣơng Dƣơng, Con Cuông). 3.2. Tiếp cận nghiên cứu: - Áp dụng phƣơng pháp tiếp cận địa lý tổng hợp, tiếp cận sinh thái cảnh quan để giải quyết các nhiệm vụ thực tiễn phát triển nông, lâm nghiệp và bảo tồn đa dạng sinh học các huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An. - Thành lập bản đồ cảnh quan, phân vùng cảnh quan làm cơ sở đánh giá và định hƣớng phát triển nông, lâm nghiệp và bảo tồn đa dạng sinh học. - Đánh giá cảnh quan phục vụ phát triển nông nghiệp, lâm nghiệp và bảo tồn đa dạng sinh học. -Các đối tượng đánh giá: + Các đơn vị cảnh quan; 3 + Các loại hình sản xuất nông nghiệp (cây hàng năm, cây lâu năm và đồng cỏ chăn thả gia súc), lâm nghiệp (rừng sản xuất, rừng đặc dụng) và công tác bảo tồn đa dạng sinh học. 4. Những điểm mới của luận án 4.1. Đã chứng minh đƣợc tính đặc thù và sự phân hóa cảnh quan với 3 lớp CQ, 6 phụ lớp CQ, 6 kiểu CQ, 9 hạng CQ và 110 loại CQ ở KVNC; làm rõ mối quan hệ giữa đa dạng CQ và ĐDSH; trong đó đa dạng CQ là tiền đề của sự đa dạng ổ sinh thái, chi phối tổ thành loài và ĐDSH. 4.2. Trên cơ sở phân vùng CQ, đánh giá cảnh quan đã xác lập đƣợc 13 không gian lãnh thổ ƣu tiên cho phát triển nông nghiệp, lâm nghiệp và bảo tồn ĐDSH tại khu vực nghiên cứu. 5. Luận điểm bảo vệ Luận điểm 1: Vị trí địa lý và lịch sử kiến tạo lãnh thổ đã xác lập nên đặc điểm địa lý tự nhiên đặc thù của ba huyện Tây Nam tỉnh Nghệ An. Tác động của hoàn lƣu gió mùa cùng địa hình đồi núi và thung lũng kéo dài dọc sông Lam theo hƣớng gần Đông Tây đã tạo ra hiệu ứng Fơn và chế độ mƣa ẩm khô nóng rất khác biệt so với "Kiểu Đông Tây Trƣờng Sơn" nhƣ các vùng địa lý của Duyên hải Bắc Trung Bộ, là cơ sở hình thành nên sự phân hóa cảnh quan với 3 lớp CQ, 6 phụ lớp CQ, 6 kiểu CQ, 9 hạng CQ, 110 loại CQ cho lãnh thổ nghiên cứu. Luận điểm 2: Tính đa dạng cảnh quan là tiền đề cho đặc điểm đa dạng sinh thái, làm phát sinh tính đa dạng sinh học của khu vực nghiên cứu. Kết quả đánh giá cảnh quan là cơ sở đề xuất giải pháp sử dụng hợp lý cảnh quan với 13 không gian ƣu tiên phát triển nông nghiệp, lâm nghiệp và bảo tồn đa dạng sinh học ở 3 huyện Tây Nam tỉnh Nghệ An. 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn 6.1. Ý nghĩa khoa học: Kết quả nghiên cứu làm sáng tỏ quy luật phân hoá đa dạng, phức tạp của điều kiện tự nhiên nhiệt đới, gió mùa Việt Nam nói chung, cũng nhƣ những đặc điểm đặc thù trong phân hóa cảnh quan tại các huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An. Đồng thời làm rõ mối tƣơng tác liên vùng giữa ba huyện trong 4 khu vực nghiên cứu với các vùng lãnh thổ phụ cận của quốc gia Lào láng giềng cũng nhƣ các tỉnh phụ cận. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn: Rút ra hƣớng sử dụng hệ thống đơn vị cảnh quan, hợp với quy luật cấu trúc lãnh thổ góp phần xây dựng chiến lƣợc phát triển nông nghiệp, lâm nghiệp và bảo tồn đa dạng sinh học cho một địa phƣơng rất đặc thù trên phƣơng diện địa lý. 7. Cấu trúc của luận án Ngoài mở đầu và kết luận, luận án trình bày trong 3 chƣơng gồm có 29 hình (trong đó có 20 bản đồ, 2 lát cắt) và 60 bảng số liệu. Ngoài ra còn có phần phụ lục minh hoạ, kèm theo danh mục tài liệu tham khảo. Chƣơng 1: Cơ sở lý luận về phân tích, đánh giá cảnh quan Chƣơng 2: Đặc điểm cảnh quan ba huyện biên giới Tây Nam tỉnh Nghệ An Chƣơng 3: Đánh giá cảnh quan và định hƣớng sử dụng cảnh quan phục vụ mục đích phát triển nông nghiệp, lâm nghiệp và bảo tồn đa dạng sinh học. 5 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHÂN TÍCH, ĐÁNH GIÁ CẢNH QUAN 1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu cảnh quan trong và ngoài nƣớc 1.1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu cảnh quan trên thế giới Trong phạm vi những công trình liên quan đến nghiên cứu cảnh quan mà tác giả luận án đã tham khảo của các tác giả trên thế giới, có thể đúc kết đƣợc các hƣớng nghiên cứu cảnh quan chính nhƣ sau: (1). Hướng nghiên cứu về lý luận cảnh quan: Khái niệm “Cảnh quan” trong khoa học Địa lý, đƣợc L.S.Becgơ đƣa ra vào năm 1913:“Cảnh quan địa lý là một hợp phần hay một nhóm các sự vật, hiện tượng, trong đó đặc biệt là địa hình, khí hậu, nước, đất, thực vật và động vật cũng như hoạt động của con người tương tác với nhau trong một thể thống nhất hoà hợp”. Ông cho rằng, chính cảnh quan là đối tƣợng nghiên cứu của Địa lý, với quan điểm xác định cảnh quan thiên nhiên nhƣ là một đơn vị lãnh thổ, trong đó đặc điểm địa hình, khí hậu, thực vật và lớp phủ thổ nhƣỡng hợp nhất với nhau thành một thể toàn vẹn, thống nhất [41]. Cũng vào khoảng thời gian này, G.F. Môrôzôv đánh giá cao tầm quan trọng của nghiên cứu phân vùng cảnh quan; ông cho rằng “Kết quả cuối cùng của sự nghiên cứu lịch sử thiên nhiên lãnh thổ phải là sự phân chia chúng ra thành một loạt các đơn vị cảnh quan toàn vẹn, hay là các đơn vị địa lý cá thể” [41]. Đây cũng chính là nhiệm vụ xác lập cấu trúc lãnh thổ. Lý luận và thực tiễn nghiên cứu cảnh quan tiếp tục hoàn thiện trong giai đoạn giữa thế kỷ XX, với sự đóng góp của các nhà khoa học Địa lý Xô Viết nhƣ S.V. Kalexnhik, A.A. Grigôriev, N.A. Xontxev, V.N. Xukatrop, B.B. Pôlƣnôv, V.I. Prokaev, V.X. Preobrajenxki và A.G. Ixatsenko phục vụ mục đích phát triển nền kinh tế quốc dân. Trong đó, N.A. Xontxev đã trình bày những lý luận đầu tiên trên cơ sở phát triển các quan niệm về cảnh quan trong các công trình trƣớc đó của L.G.Ramenxki, X.V.Kalexnhik và đƣa ra một cái nhìn mới, rõ ràng hơn về hình thái cảnh quan [41]. Nhìn chung, các nghiên cứu cảnh quan của các nhà địa lý Xô Viết có giá trị cao về mặt lý luận trong việc sử dụng hợp lý tài nguyên thiên nhiên, bảo vệ môi trƣờng. Đặc biệt, Hội nghị chuyên đề Cảnh quan học diễn ra ở Lêningrat vào năm 1955 và các Hội nghị khoa học về các vấn đề Cảnh quan học đƣợc tổ chức gần nhƣ hàng năm đã công bố nhiều công trình nghiên cứu cảnh quan. Đây đƣợc coi nhƣ là hoạt động thƣờng niên giúp các nhà cảnh quan hoàn thiện lý luận, phƣơng pháp nghiên cứu, ứng 6 dụng Cảnh quan học, cũng nhƣ mở rộng các công trình nghiên cứu và thành lập bản đồ cảnh quan nhiều tỷ lệ khác nhau. Bên cạnh đó, các nghiên cứu về nguyên tắc, phƣơng pháp xây dựng bản đồ, phân loại cảnh quan, vấn đề sử dụng học thuyết cảnh quan trong thực tiễn cũng đƣợc thể hiện qua các công trình của N.I.Mikhailôv, V.B.Xôtsava (1956), N.A.Gvozdexki (1963), X.V.Kalexnhik (1964), A.G.Ixatsenko (1965), P.N.Minkov, V.X.Preobrajenxki (1966), N.A.Xôlnxev, V.I.Prôkaev (1971)... [42]. Trong hƣớng nghiên cứu về lý luận cảnh quan cũng có nhiều công trình liên quan đến các vấn đề nhƣ quần hệ sinh vật, địa hoá học cảnh quan, phân vùng địa lý tự nhiên. Hƣớng nghiên cứu định lƣợng trong cảnh quan cũng đƣợc quan tâm với các nghiên cứu của B.B. Pôlƣnôp và tiếp đó A.I. Perelman đã nghiên cứu về sự di động của các nguyên tố hoá học trong cảnh quan và phân chia cảnh quan. Tiếp theo, A.L.Armand đề xuất hƣớng nghiên cứu địa vật lý cảnh quan. Ông đã sử dụng các phƣơng pháp vật lý hiện đại để nghiên cứu mối tác động qua lại giữa các thành phần cấu tạo nên cảnh quan [23,38]. (2) Nghiên cứu về cấu trúc, chức năng và động lực cảnh quan: Bên cạnh việc nghiên cứu sự phân hóa tự nhiên của đơn vị cảnh quan, các nghiên cứu cấu trúc, chức năng và động lực cảnh quan góp phần hiểu rõ hơn về quy luật tự nhiên, quá trình vận động và biến đổi của tự nhiên để từ đó có định hƣớng khai thác TNTN phù hợp [11]. Khai thác TNTN phục vụ sản xuất cần phải hiểu rõ quy luật của tự nhiên, quá trình vận động và biến đổi của tự nhiên, nên CQ học không thể dừng lại ở việc nghiên cứu phân hóa các khu vực ĐLTN, mà phải đi vào nghiên cứu cấu trúc, đồng thời với nghiên cứu chức chức năng và động lực CQ [11]. Quan niệm về cấu trúc CQ hiện nay chƣa thống nhất, có nhiều định nghĩa về cấu trúc CQ. Nhìn chung, các tác giả đề cập đến cấu trúc không gian (gồm cấu trúc đứng và cấu trúc ngang) và cấu trúc thời gian (chu kì mùa, chu kì ngày đêm...). Việc nghiên cứu cấu trúc CQ đƣợc rất nhiều tác giả quan tâm nhƣ: X.V. Kalexnik (1978), Bastian và Steinhardt (2002)... Nghiên cứu chức năng CQ cũng đƣợc đề cập đến trong nhiều công trình: A.G. Ixatsenko (1961), Forman (1981), De Groot (1992)… Cũng nhƣ nghiên cứu cấu trúc, nghiên cứu chức năng CQ có nhiều quan niệm khác nhau. Theo A.G. Ixatsenko (1961), chức năng CQ là “tổng hợp các quá trình trao đổi, biến đổi vật chất và năng lượng trong CQ”, còn Forman (1981) lại xác định “là dòng năng lượng, dinh dưỡng khoáng và sinh vật giữa các yếu tố CQ” [6]. Bên cạnh đó, chức năng của CQ đƣợc hiểu là lợi ích mà con ngƣời thu đƣợc từ các thuộc tính và quá trình của CQ nhƣ Niemann (1977), De Groot (1992) đã quan niệm… Do đó, có nhiều hệ 7 thống phân loại chức năng CQ. Chức năng CQ gồm chức năng tự nhiên, chức năng KT-XH, chức năng BVMT... Thực tế thì tiềm năng và khả năng cung cấp vật chất và phi vật chất của CQ đáp ứng nhu cầu xã hội là rất lớn, rất đa dạng. Vì vậy, trong quy hoạch CQ còn phổ biến thuật ngữ CQ đa chức năng (nhất là ở châu Âu) [58]. Nghiên cứu động lực CQ cũng rất đƣợc chú trọng, nhất là trong nghiên cứu sinh thái CQ (nghiên cứu động lực CQ trong nghiên cứu sinh thái CQ). Theo Mc. Garigal (2002), động lực CQ là “cơ chế biến đổi cấu trúc và các quá trình của hệ sinh thái trong CQ theo thời gian”. Tuy nhiên, cho đến nay, rất ít các công trình nghiên cứu riêng biệt về động lực CQ [56]. Từ những năm 1970, ngoài những nghiên cứu CQ tự nhiên còn có những nghiên cứu theo hƣớng mở rộng nhƣ nghiên cứu CQ văn hóa, CQ nhân sinh. Đồng thời với việc mở rộng phạm vi nghiên cứu, CQ học còn đi sâu nghiên cứu từng hợp phần CQ trong mối quan hệ với các khoa học liên ngành nhƣ: Địa vật lý cảnh quan, Địa hóa CQ [25], sinh thái CQ [56,58]. (3) Hướng nghiên cứu cảnh quan gắn với sinh thái học và động lực cảnh quan ở Tây Âu và Châu Mỹ: Trong giai đoạn cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX , ở Tây Âu cũng đã phát triển khoa học cảnh quan. Ở Đức, vào năm 1943, Z.Passarge (1867 – 1958) đã công bố công trình lý thuyết về địa lý cảnh quan độc lập với các nghiên cứu ở Nga. Từ đó đến nay, trƣờng phái này vẫn là một trong các trung tâm nghiên cứu cảnh quan và quy hoạch cảnh quan lớn của thế giới. [50] Giai đoạn này cũng đánh dấu sự phát triển của Hiệp hội các nhà Địa lý Mỹ trong việc nghiên cứu sinh thái cảnh quan. Nổi bật là Havery (1969) và Chorley et Haggett (1976), với các phƣơng pháp luận trong sinh thái cảnh quan của hai ông đã đƣợc tiếp tục phát triển và kế thừa sau này. Hƣớng nghiên cứu động lực cảnh quan cũng đã đƣợc quan tâm nghiên cứu. Đây đƣợc coi là một phƣơng diện quan trọng đánh giá tác động qua lại giữa sinh vật với môi trƣờng, sự xáo trộn nơi sống và da dạng sinh học[57]. Mối tƣơng quan, tác động tƣơng hỗ giữa sự biến đổi cảnh quan nhân sinh và văn hóa, cũng nhƣ sinh thái học đƣợc thể hiện qua việc lý giải sự hình thành cảnh quan miền Tây nƣớc Mỹ và những biến đổi của cảnh quan kể từ khi ngƣời Âu - Mỹ đến định cƣ. Theo đó, Johannessen đã đƣa ra các bằng chứng về quá trình biến đổi ở thung lũng Williamtte trong suốt 100 năm qua với một loạt các bản đồ lịch sử và những ghi chép có đƣợc. Minich (1987) đã xây dựng lại cơ chế gây cháy ở giai đoạn cuối thế kỷ thứ XIX, đầu thế kỷ thứ XX ở Chaparral, Nam California [57]. 8 Còn có hƣớng nghiên cứu các quá trình và các mô hình sinh học theo không gian thông qua điều tra các tác động của các yếu tố văn hoá, vật chất, sinh học đến sự phân bố cây trồng, vật nuôi và các tác động qua lại lên chu trình sinh học. (4).Hướng nghiên cứu cảnh quan ứng dụng: Từ những năm 1990 trở lại đây, hƣớng nghiên cứu CQ ứng dụng phát triển mạnh mẽ và đƣợc các nhà địa lý Nga và các nƣớc Đông Âu quan tâm, đƣợc vận dụng ngày càng nhiều vào thực tiễn phát triển KT-XH của các vùng, quốc gia, lãnh thổ trên thế giới. Các công trình nghiên cứu CQ của Nga và một số nƣớc nhƣ Ucraina, Belorutxia, Litva, Ba Lan, Tiệp Khắc…đều dựa trên Cảnh quan học cơ bản và thống nhất quan điểm trong nghiên cứu CQ ứng dụng cho các mục đích khác nhau [42]: - Về hƣớng nghiên cứu phân vùng CQ lãnh thổ Liên bang Nga, nổi bật có công trình của I.P. Gheraximov (1972) phân chia Liên bang Nga thành 17 miền CQ khác nhau và đƣợc ứng dụng trong các mục đích xây dựng kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội đất nƣớc. - Bacglanov tiến hành nghiên cứu, đánh giá tính đa dạng của CQ vùng Viễn Đông, Liên bang Nga và đã đƣa ra những cơ sở khoa học và thực tiễn phục vụ phát triển KT-XH, đảm bảo an ninh quốc phòng của đất nƣớc vào cuối thế kỷ XX. - Hƣớng CQ ứng dụng ở Ucraina có các công trình: Marinhich nghiên cứu phân vùng CQ Ucraina, đãlàm rõ đặc điểm, quy luật phát sinh, phát triển, đặc thù từng vùng, miền CQ cho phát triển KT-XH; khi tiếp tục thiết kế CQ lãnh thổ Ucraina, Sisenko đã chú trọng CQ đồng cỏ Nam Ucraina. Các ứng dụng trong tổ chức và quy hoạch lãnh thổ đều dựa trên bản đồ cảnh quan. (5). Hướng nghiên cứu định lượng trong CQ: Hƣớng nghiên cứu định lƣợng trong CQ cũng đƣợc quan tâm với các nghiên cứu của B.B. Pôlƣnôp, tiếp đó A.I. Pérelmen đã nghiên cứu về sự di động của các nguyên tố hoá học trong CQ và phân chia CQ; M.A.Glazôpxkaia đã tiến hành xây dựng những nguyên tắc phân loại địa hoá các CQ một cách cụ thể hơn và đƣa ra hệ thống phân loại các CQ địa phƣơng. Hƣớng nghiên cứu địa vật lý cảnh quan do A.L.Armand đề xuất; Ông đã sử dụng các phƣơng pháp vật lý hiện đại để nghiên cứu mối tác động qua lại giữa các thành phần cấu tạo nên CQ…[15,38]. (6) Đánh giá cảnh quan: Việc đánh giá đặc trƣng cảnh quan đã trở thành trọng tâm cho phát triển bền vững và quản lý đất đai. Nó đƣợc xem là công cụ quan trọng giúp các nhà hoạch định chính sách, thông qua việc phân tích định tính và định lƣợng phục vụ quản lý hiệu quả, 9