Tài liệu Thế giới nghệ thuật ký hoàng phủ ngọc tường

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------------------- ĐẶNG THỊ TUYẾT TRINH THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT KÝ HOÀNG PHỦ NGỌC TƯỜNG Luận văn Thạc sỹ chuyên ngành Lý luận văn học Mã số: 60.22.01.20 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Đoàn Đức Phương Hà Nội - 2012 LỜI CẢM ƠN 1 MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................... 5 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................ 5 2. Lịch sử vấn đề ................................................................................ 6 3. Mục đích, đối tượng, phạm vi nghiên cứu ....................................... 8 4. Phương pháp nghiên cứu ................................................................ 9 5. Cấu trúc luận văn ............................................................................ 9 NỘI DUNG.......................................................................................... 11 CHƯƠNG 1. KHÁI LƯỢC VỀ THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC CỦA HOÀNG PHỦ NGỌC TƯỜNG ........................... 11 1.1. Khái lược về thế giới nghệ thuật ................................................ 11 1.1.1. Khái niệm thế giới nghệ thuật .............................................. 11 1.1.2. Quan niệm nghệ thuật về cuộc sống và con người ............... 14 1.2. Hành trình sáng tạo của Hoàng Phủ Ngọc Tường....................... 16 1.1.1. Vài nét về cuộc đời của Hoàng Phủ Ngọc Tường ................ 16 1.1.2. Về hành trình sáng tác của Hoàng Phủ Ngọc Tường ............ 18 1.2.3. Quan niệm của Hoàng Phủ Ngọc Tường về thể ký .............. 19 CHƯƠNG 2. NÉT ĐỘC ĐÁO CỦA CUỘC SỐNG VÀ CON NGƯỜI TRONG KÝ HOÀNG PHỦ NGỌC TƯỜNG ................................................. 25 2.1. Bức tranh đời sống phong phú, đa dạng ..................................... 25 2.1.1. Bức tranh chân thực về đời sống xã hội ............................... 25 2.1.1.1. Chiến tranh và những vấn đề hậu chiến ......................... 25 1.1.1.2. Những vấn đề thế sự nóng bỏng .................................... 31 2.1.2. Chiều sâu văn hóa và khám phá về lịch sử ........................... 36 2.1.2.1. Chiều sâu văn hóa ......................................................... 36 2.1.2.2. Khám phá về lịch sử...................................................... 41 2.1.3. Thiên nhiên ......................................................................... 44 2.1.3.1.Thiên nhiên hòa hợp với con người ................................ 46 2.1.3.2. Thiên nhiên mang màu sắc triết lý ................................. 52 3 2.1.3.3. Thiên nhiên - đối thoại và dự cảm ................................. 53 2.2. Thế giới nhân vật ....................................................................... 55 2.2.1. Nhân vật cái tôi tác giả ........................................................ 56 2.2.2. Các kiểu nhân vật ................................................................ 62 2.2.1.1. Nhân vật anh hùng ........................................................ 63 2.2.1.2. Những con người mới ................................................... 67 2.2.1.3. Danh nhân, nghệ sỹ ....................................................... 69 2.2.1.4. Thiếu nữ trong miền hoài niệm ..................................... 73 CHƯƠNG 3. ĐẶC SẮC VỀ PHƯƠNG THỨC BIỂU HIỆN CỦA KÝ HOÀNG PHỦ NGỌC TƯỜNG...................................................................... 77 3.1. Ngôn từ nghệ thuật .................................................................... 77 3.1.1. Ngôn từ đậm chất thơ và giàu tính liên tưởng ...................... 77 3.1.2. Ngôn từ giàu màu sắc suy tưởng và triết lý .......................... 84 3.1.3. Ngôn từ mang tính khoa học, rành mạch và chặt chẽ ........... 87 3.2. Giọng điệu trần thuật ................................................................. 89 3.2.1. Giọng sử thi huyền thoại...................................................... 89 3.2.2. Giọng trữ tình suy ngẫm trầm tư, thấm đậm triết lý ............. 92 3.2.3. Giọng chính luận mang màu sắc báo chí .............................. 95 3.2. Nghệ thuật kết cấu ..................................................................... 97 3.3.1. Kết cấu theo mạch tâm lý .................................................... 98 3.3.2. Kết cấu theo trường liên tưởng .......................................... 100 3.3.3. Kết cấu theo kiểu luận đề................................................... 101 KẾT LUẬN ....................................................................................... 103 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................ 107 4 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Thế giới nghệ thuật là một khái niệm rộng bao gồm tất cả các yếu tố của quá trình sáng tạo nghệ thuật và kết quả hoạt động nghệ thuật của nhà văn. Khám phá thế giới nghệ thuật của một nhà văn cho phép chúng ta có cái nhìn đúng đắn, toàn diện về quá trình sáng tạo, quy luật sáng tạo, quan niệm về nghệ thuật, cuộc sống, nhân sinh của tác giả, những đặc sắc về nội dung cũng như nghệ thuật trong sáng tác của người nghệ sỹ. Ký là một thể loại văn học ra đời từ rất sớm trong lịch sử văn học và là thể loại có tính cơ động, linh hoạt, nhạy bén. Với tư tưởng dân chủ mạnh mẽ và tinh thần sẵn sàng dấn thân, nhập cuộc trên cơ sở tôn trọng hiện thực khách quan, ký được đánh giá là một trong những thể loại tiên phong trong văn học thời kỳ đổi mới. Viết ký không phải là khó nhưng để viết được hay thì lại không dễ chút nào. Chính vì thế đã có nhiều nhà văn tham gia viết ký nhưng để thực sự “chuyên tâm” với thể loại và gặt hái được thành công thì không nhiều tên tuổi. Hoàng Phủ Ngọc Tường là một trong số ít những nhà văn viết ký nổi tiếng của văn học Việt Nam hiện đại. Ông đã tạo nên dấu ấn riêng với phong cách sáng tạo độc đáo, vừa trữ tình, lãng mạn, vừa thâm trầm, triết lí, tài hoa... Có nhiều người cho rằng trong thể ký ở Việt Nam, sau Nguyễn Tuân phải kể đến Hoàng Phủ Ngọc Tường. Chính Nguyễn Tuân cũng đánh giá cao những trang ký của Hoàng Phủ Ngọc Tường, ông gọi đó là những trang văn “rất nhiều ánh lửa”. Từ năm 2003, ký của Hoàng Phủ Ngọc Tường đã được đưa vào giảng dạy trong chương trình Ngữ văn 12 với tác phẩm Ai đã đặt tên cho dòng sông. Đây là một sự ghi nhận đáng kể vị trí của ký Hoàng Phủ Ngọc Tường đối với nền văn học nước nhà. Ông cũng đã giành được nhiều giải thưởng cho những đóng góp của mình, nổi bật là giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật năm 2007. Mặc dù, Hoàng Phủ Ngọc Tường là một tác giả lớn về ký của văn học Việt Nam 5 hiện đại, song cho đến nay vẫn chưa có nhiều công trình nghiên cứu về văn chương của ông một cách hệ thống. Xuất phát từ những lí do trên và lòng say mê, yêu thích văn chương Hoàng Phủ Ngọc Tường, với mong muốn góp phần khẳng định giá trị ký Hoàng Phủ Ngọc Tường, giúp người đọc cùng cảm nhận và hiểu sâu hơn về những đặc sắc nghệ thuật trong sáng tác của một cây bút xuất sắc của làng ký Việt Nam, chúng tôi lựa chọn đề tài Thế giới nghệ thuật ký Hoàng Phủ Ngọc Tường. 2. Lịch sử vấn đề Hoàng Phủ Ngọc Tường được xem như một hiện tượng của văn học miền Trung và văn học cả nước sau 1975. Vì thế, những bài viết về con người và tác phẩm ông tương đối nhiều. Tính đến nay có đến hàng trăm bài viết trên các báo, tạp chí, trang web. Có thể tóm gọn các vấn đề được các nghiên cứu khai thác như sau: Khi tiếp xúc với những tác phẩm ký viết về đề tài chiến tranh của Hoàng Phủ Ngọc Tường, nhiều nhà nghiên cứu đã chú ý đến “chất lửa” trong ký của ông. Nguyễn Tuân – ông hoàng của thể ký Việt Nam có thể nói là một trong những người đầu tiên đã có cái nhìn rất bao quát về giá trị của ký Hoàng Phủ Ngọc Tường: “Ký Hoàng Phủ Ngọc Tường có rất nhiều ánh lửa” [76, tr.3]. Tiếp nối, có nhiều bài viết khác đã khẳng định vẻ đẹp của “chất lửa” đó trong ký Hoàng Phủ Ngọc Tường như: nhà báo Phạm Xuân Hùng với bài Lửa phù dung đăng trên báo Quảng Trị số 5/1999; Ngô Minh Hiền với bài Biểu tượng lửa trong văn xuôi Hoàng Phủ Ngọc Tường in trên tạp chí Khoa học số 6/2004; Dạ Ngân với bài Hoàng Phủ Ngọc Tường - Nỗi niềm của lửa in trên báo Văn Nghệ số tháng 12/2006. Một trong những yếu tố của ký Hoàng Phủ Ngọc Tường mà các nhà phê bình hay đề cập đến là chất Huế và tính văn hóa. Trần Đình Sử là một trong những nhà nghiên cứu đầu tiên đã đặt vấn đề về tính văn hóa của ký Hoàng Phủ Ngọc Tường, ông cho rằng: “Bút ký Hoàng Phủ Ngọc Tường là một cuộc đi tìm cội nguồn, một sự phát hiện bề dày văn hóa, lịch sử của các hiện tượng đời sống” [74, tr.298]. Hoàng Ngọc Hiến trong Ký và tiểu luận đã tìm thấy trong ký Hoàng Phủ Ngọc Tường những “suy tư về bản chất Huế, về quan hệ triết học 6 Con người – thiên nhiên” [8, tr.19]. Đặng Nhật Minh thì khẳng định giá trị của ký Hoàng Phủ Ngọc Tường nằm trong “chất Huế của con người anh” [52, tr.65]. Trần Thuỳ Mai thì khẳng định ký Hoàng Phủ Ngọc Tường là “ký văn hoá” trong bài viết Ký văn hóa của Hoàng Phủ Ngọc Tường (tạp chí Sông Hương số 05/2002). Ngoài ra có thể kể đến một loạt những bài viết như: Đọc bút ký “Rất nhiều ánh lửa” của nhà văn Nguyễn Văn Bổng; Chiêm cảm Huế di tích và con người của Hoàng Bình Thi; Đọc nhàn đàm của Hoàng Phủ Ngọc Tường của Hoàng Sĩ Nguyên đăng trên tạp chí Sông Hương... Một đặc điểm khác mà các nhà nghiên cứu, phê bình cũng rất chú ý đó là cảnh sắc thiên nhiên trong ký Hoàng Phủ Ngọc Tường. Tiêu biểu như các bài viết: Huế vẫn xanh và Tường vẫn trong (báo Văn hóa Thể thao số 2/11/1998) và Thế giới tồn tại bởi sự lễ độ (Văn nghệ Trẻ số 22/8/1998) của nhà văn Văn Cầm Hải; Người lễ độ với thiên nhiên của nhà báo Lê Đức Dục (báo Thừa Thiên Huế số 2/1/2000); Xin được nói về Hoàng Phủ Ngọc Tường như một thi sĩ của thiên nhiên của Lê Thị Hường (tạp chí Sông Hương số 161-7/2002); Hoàng Phủ Ngọc Tường và nỗi ám ảnh hoa phù dung của Ngô Minh (báo Phụ Nữ số ngày 24/2/2005), Hoàng Phủ Ngọc Tường và tài sản sông Hương của Kim Oanh (báo Tuổi trẻ số ngày 29/11/2008); Vẻ đẹp của một dòng sông của Vũ Thị Luyến (tạp chí Văn học trẻ, số T5 (1888)/2009);... Nhiều nhà nghiên cứu lại tập trung đi vào tìm hiểu về con người, cá tính sáng tạo và tìm kiếm những đặc điểm chung của ký Hoàng Phủ Ngọc Tường, để từ đó đưa ra những nhận xét đánh giá rất xác đáng. Viết về con người Hoàng Phủ Ngọc Tường, phần lớn các ý kiến đánh giá cao về vốn kiến thức uyên bác, sâu rộng và khâm phục tài năng, nghị lực phi thường của ông, tiêu biểu như: Đọc bút ký “Rất nhiều ánh lửa” của Hoàng Phủ Ngọc Tường của nhà văn Nguyễn Văn Bổng (bài phát biểu trong buổi lễ trao giải thưởng văn học, Hội Nhà văn Việt Nam 1981-1982); Viết về tập bút ký “Ngọn núi ảo ảnh” của nhà thơ Hoàng Cát (báo Văn Nghệ số 12/1999); Hoàng Phủ Ngọc Tường trong mắt tôi của nhà văn Nguyễn Xuân Hoàng (báo Văn hóa và Đời sống, Xuân Quý Mùi); Từ A đến Z với Hoàng Phủ Ngọc Tường của nhà thơ Nguyễn Trọng Tạo (tạp chí Sông Hương số 161-7/2002); Hoàng Phủ Ngọc Tường - người ham chơi 7 của nhà thơ Ngô Minh (báo Tuổi trẻ số ngày 20/9/2007) và Người theo "chủ nghĩa" mê đi của Hạnh Lê (báo Quảng Nam số 2/2007);... Đánh giá về những đặc sắc nghệ thuật, nét độc đáo trong phong cách nghệ thuật Hoàng Phủ Ngọc Tường có những bài viết như: bài tựa của Nguyên Ngọc trong tập bút ký Rượu hồng đào chưa nhắm đã say (Nhà xuất bản Đà Nẵng, 2001); Nghĩ về văn chương Hoàng Phủ Ngọc Tường của Ngô Minh (báo Văn hóa Nghệ thuật thành phố Hồ Chí Minh số 7/2002); Về việc giảng dạy thể ký và ký của Hoàng Phủ Ngọc Tường trong chương trình văn học phổ thông của Lê Trà My (tạp chí Giáo dục số 49 năm 2006); Đọc Ngọn núi ảo ảnh của Hoàng Cát (tạp chí Cửa Việt năm 2000); Lễ hội riêng của Hoàng Phủ Ngọc Tường của Nguyễn Trọng Tạo (tạp chí Cửa Việt năm 2002); Đọc tuyển tập Hoàng Phủ Ngọc Tường của Đặng Tiến (tạp chí Diễn đàn Paris năm 2002)... Phần lớn các nghiên cứu trên chỉ dừng ở mức độ là các bài viết. Gần đây, cũng xuất hiện một số công trình khoa học công phu hơn về ký Hoàng Phủ Ngọc Tường nhưng chủ yếu đi sâu vào một khía cạnh để nghiên cứu, tiêu biểu như: Văn xuôi Nguyễn Tuân và Hoàng Phủ Ngọc Tường từ góc nhìn văn hóa của Ngô Minh Hiền (Luận án Tiến sĩ Ngữ văn, Viện Văn học, 2009). Ngoài ra, còn có một số luận văn do các sinh viên, học viên tại các trường đại học thực hiện. Nhìn chung, những bài viết, công trình nghiên cứu trên đã đề cập đến những nét tiêu biểu về con người và văn chương Hoàng Phủ Ngọc Tường, đánh giá cao vị trí, vai trò của nhà văn trong ký Việt Nam. Tuy nhiên, những đánh giá đó mới chỉ là những lời nhận xét chung, khái quát, những công trình nghiên cứu hệ thống về văn chương của ông còn rất ít. Do vậy, chúng tôi mạnh dạn đi vào tìm hiểu thế giới nghệ thuật ký Hoàng Phủ Ngọc Tường, để khám phá những đặc sắc về nội dung và nghệ thuật, từ đó khẳng định vẻ đẹp của ký Hoàng Phủ Ngọc Tường. 3. Mục đích, đối tượng, phạm vi nghiên cứu Mục tiêu mà luận văn xác định là: chỉ ra những nét độc đáo của bức tranh cuộc sống và con người trong thế giới nghệ thuật ký Hoàng Phủ Ngọc Tường và những đặc sắc của nghệ thuật biểu hiện. 8 Luận văn sẽ góp một tiếng nói khẳng định vị trí và đóng góp của ông đối với sự phát triển của ký nói riêng và văn học Việt Nam nói chung. Đối tượng nghiên cứu là đặc điểm về nội dung và nghệ thuật của ký Hoàng Phủ Ngọc Tường. Phạm vi nghiên cứu là các tác phẩm ký của Hoàng Phủ Ngọc Tường từ năm 1972 đến năm 2002, bao gồm 13 tập bút ký, truyện ký và nhàn đàm của ông, chủ yếu là các tác phẩm được chọn lọc trong tuyển tập Hoàng Phủ Ngọc Tường và các tập xuất bản sau năm 2002: Tuyển tập Hoàng Phủ Ngọc Tường tập 1: Nhàn đàm (Trần Thức tuyển chọn, Nhà xuất bản Trẻ, thành phố Hồ Chí Minh, 2002); Tuyển tập Hoàng Phủ Ngọc Tường - tập 2: Bút ký (Trần Thức tuyển chọn, Nhà xuất bản Trẻ, thành phố Hồ Chí Minh, 2002); Tuyển tập Hoàng Phủ Ngọc Tường - tập 3: Bút ký (Trần Thức tuyển chọn, Nhà xuất bản Trẻ, thành phố Hồ Chí Minh, 2002); Huế di tích và con người (Nhà xuất bản Đà Nẵng, 2003); Trịnh Công Sơn và cây đàn lya của hoàng tử bé (Nhà xuất bản Trẻ, 2005); Miền cỏ thơm (Nhà xuất bản Văn nghệ, 2007) 4. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài, chúng tôi sử dụng một số phương pháp sau: Phương pháp thống kê - phân loại Phương pháp so sánh - đối chiếu Phương pháp phân tích - tổng hợp Phương pháp liên ngành Kết hợp với các phương pháp nghiên cứu chính trên, chúng tôi còn sử dụng một số phương pháp khác như phương pháp tiểu sử, phương pháp cấu trúc, để thấy được giá trị nội dung, nghệ thuật độc đáo trong ký Hoàng Phủ Ngọc Tường. 5. Cấu trúc luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, phần nội dung của luận văn gồm có ba chương: Chương 1: Khái lược về thế giới nghệ thuật và hành trình sáng tác của Hoàng Phủ Ngọc Tường 9 Chuơng 2: Nét độc đáo của cuộc sống và con người trong ký Hoàng Phủ Ngọc Tường Chương 3: Đặc sắc về phương thức biểu hiện của ký Hoàng Phủ Ngọc Tường 10 NỘI DUNG CHƯƠNG 1 KHÁI LƯỢC VỀ THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC CỦA HOÀNG PHỦ NGỌC TƯỜNG 1.1. Khái lược về thế giới nghệ thuật 1.1.1. Khái niệm thế giới nghệ thuật Những năm trước 1970, sáng tác của nhà văn thường được nhìn nhận như một tập hợp đơn giản của các bộ phận, các mảng rời. Thực tế, các tác phẩm của nhà văn tạo thành một thể thống nhất, giữa chúng tồn tại mối quan hệ gắn bó, chặt chẽ như một sinh thể. Từ thập niên 70 của thế kỷ XX, với sự xuất hiện của các lí thuyết nghiên cứu văn học khác Macxit, sáng tác của một nghệ sĩ được nhìn nhận như một chỉnh thể, một thế giới riêng, một cõi sống riêng. Chính từ yêu cầu muốn tiếp cận tác phẩm văn học trong dạng chỉnh thể, khái niệm thế giới nghệ thuật đã xuất hiện. Ở Việt Nam, khái niệm này được nhắc đến vào những năm 80 và đã thu hút sự quan tâm của nhiều học giả với sự ra đời của nhiều công trình khoa học nghiên cứu tác giả, tác phẩm, hiện tượng văn học từ góc độ thế giới nghệ thuật. Khái niệm thế giới nghệ thuật được hiểu với hàm nghĩa rộng, chứa đựng nhiều cấp độ khác nhau. Năm 1985, trong luận án Tiến sỹ Sự hình thành và những vấn đề của chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa trong văn học Việt Nam hiện đại, Nguyễn Nghĩa Trọng đã xác định hàm nghĩa thế giới nghệ thuật như sau: “Thế giới nghệ thuật là một phạm trù mỹ học bao gồm tất cả các yếu tố của quá trình sáng tạo nghệ thuật và tất cả các kết quả của quá trình hoạt động nghệ thuật của nhà văn. Nó là một chỉnh thể nghệ thuật và một giá trị thẩm mỹ. Thế giới nghệ thuật bao gồm hiện thực – đối tượng khách quan của nhận thức nghệ thuật, cá tính sáng tạo của nhà văn hay chủ thể nhận thức nghệ thuật, ngôn ngữ hay chất liệu nghệ thuật. Trong thế giới nghệ thuật chứa đựng sự phản ánh hiện thực, tư tưởng, tình cảm của nhà văn. Thế giới nghệ thuật không chỉ tương đương đối với tác phẩm nghệ thuật mà còn rộng hơn bản thân nó. Nó có thể bao gồm tất cả các tác phẩm nghệ thuật của một nhà văn, một trào lưu nghệ thuật, 11 một thời kỳ nhất định của văn học, một nền văn học của dân tộc hay nhiều dân tộc nhưng đồng thời cũng có thể liên quan đến nhiều yếu tố khác của sáng tạo nghệ thuật nhỏ hơn khái niệm hình tượng nghệ thuật. Thế giới nghệ thuật là thiên nhiên thứ hai được người nghệ sĩ tạo dựng trong đó chứa đựng hiện thực và quan niệm về hiện thực, tự nhiên và con người…, là thế giới sinh động và đa dạng vô cùng, mỗi nhà văn, mỗi trào lưu văn học, mỗi dân tộc, mỗi thời kỳ lịch sử đều có thế giới nghệ thuật riêng của mình” [85]. Từ điển thuật ngữ văn học do Lê Bá Hán chủ biên định nghĩa: “Thế giới nghệ thuật là khái niệm chỉ tính chỉnh thể của sáng tạo nghệ thuật (một tác phẩm, một loại hình tác phẩm, một tác giả, một trào lưu). Thế giới nghệ thuật nhấn mạnh rằng sáng tác nghệ thuật là một thế giới riêng được tạo ra theo các nguyên tắc tư tưởng, khác với thế giới thực tại vật chất hay thế giới tâm lí của con người mặc dù nó phản ánh thế giới ấy. Thế giới nghệ thuật có không gian riêng, thời gian riêng, có quy luật tâm lí riêng, có quan hệ xã hội riêng, quan niệm đạo đức, thang bậc giá trị riêng… chỉ xuất hiện có tính ước lệ trong sáng tác nghệ thuật” [18, tr.251 + 252]. Khẳng định tính chỉnh thể của thế giới nghệ thuật, Nguyễn Đăng Mạnh trong Con đường đi vào thế giới nghệ thuật của nhà văn cho rằng: “Thế giới nghệ thuật của nhà văn hiểu đúng nghĩa của nó là một chỉnh thể, đã là một chỉnh thể tất phải có cấu trúc nội tại theo những nguyên tắc thống nhất, cũng có nghĩa là quan hệ nội tại giữa các yếu tố phải có tính quy luật” [51, tr.23] Lê Lưu Oanh trong Thơ trữ tình Việt Nam 1975 – 1998 đã chi tiết hóa khái niệm này qua hình tượng cái tôi trữ tình: “Gọi cái tôi trữ tình là một thế giới nghệ thuật bởi thế giới nội cảm này là một thể thống nhất có ngôn ngữ và quy luật riêng phụ thuộc vào lịch sử cá nhân, thời đại… Đi sâu vào thế giới nghệ thuật được coi như một kênh giao tiếp với những mã số, kí hiệu, giọng nói chương trình riêng, cần có thao tác phù hợp… Thế giới nghệ thuật của cái tôi trữ tình là một thế giới mang giá trị thẩm mỹ”. Trần Đình Sử trong Những thế giới nghệ thuật thơ đã khẳng định thế giới nghệ thuật như một cõi sống riêng, mang dấu ấn cá nhân, cái nhìn chủ quan của người sáng tạo: “Văn bản thơ không chỉ gồm câu chữ, vần điệu, ngắt nhịp,… mà 12 bao gồm cả thế giới hình tượng bên trong như một thế giới sống đặc thù. Phải miêu tả thế giới ấy, cho dù nó khác với thực tế như thế nào, có vẻ vô lí như thế nào. Đó chính là thế giới chủ quan nội cảm của tác phẩm” [73, tr.6]. Có thể thấy, thế giới nghệ thuật là một khái niệm rộng, được triển khai với nhiều cấp độ, tác phẩm, tác giả, giai đoạn, thời kỳ văn học, nền văn học dân tộc, trào lưu... Thế giới nghệ thuật là một chỉnh thể toàn vẹn, thống nhất trong đó mọi yếu tố có quan hệ ràng buộc, quy định và tác động lẫn nhau. Mỗi thế giới nghệ thuật có một mô hình nghệ thuật trong việc phản ánh thế giới. Mỗi thế giới nghệ thuật ứng với một quan niệm về thế giới, một cách cắt nghĩa về thế giới. Khái niệm thế giới nghệ thuật giúp ta hình dung tính độc đáo về tư duy nghệ thuật của sáng tạo nghệ thuật có cội nguồn trong thế giới quan, văn hoá chung, văn hoá nghệ thuật và cá tính sáng tạo của nghệ sĩ. Thế giới nghệ thuật của một nhà văn là một thế giới riêng, mang đậm dấu ấn chủ quan của người sáng tạo. Xét đến cùng, thế giới nghệ thuật của một nhà văn chính là thế giới hình tượng hiện ra như một chỉnh thể sống động, chứa đựng một quan niệm nhân sinh và thẩm mĩ nào đó, được xây cất bằng vật liệu ngôn từ. Như vậy, thế giới nghệ thuật vừa là con đẻ vừa là hiện thân của tư tưởng sáng tác. Đó không phải là một thế giới tĩnh mà là một thế giới động, vừa vận động vừa phụ thuộc vừa phản ánh những biến chuyển trong tư tưởng của người nghệ sĩ. Khi quan niệm thế giới nghệ thuật là chỉnh thể tức ta đã thừa nhận cấu trúc nội tại của nó. Nó không chỉ là một tầng mà nhiều tầng, được đặt trong hệ thống từ cảm hứng đến sáng tạo, từ thấp đến cao: ngôn từ - hình tượng – kết cấu – văn bản. Bàn về cấu trúc của thế giới nghệ thuật, có khá nhiều quan niệm khác nhau. Trước thi pháp học, các quan niệm ngây thơ hiểu thế giới nghệ thuật chỉ như một ẩn dụ, do vậy thế giới nghệ thuật chưa có một cấu trúc xác định, dẫn đến cách tiếp cận thế giới nghệ thuật của một nhà văn hết sức tùy tiện, không định dạng được. Quan niệm xã hội học của các lí thuyết trước Thi pháp học quan niệm thế giới nghệ thuật bao gồm: hệ thống cảm hứng, hệ thống chủ đề, khuynh hướng, cách quan niệm này rơi vào nhược điểm là cắt xẻ, thoát li hình tượng. Thi pháp học thì cho rằng thế giới nghệ thuật được hình thành bởi hai bình diện cơ 13 bản: không gian và thời gian; quan niệm nghệ thuật về con người, hai bình diện này chi phối lẫn nhau và gắn liền với phương thức nghệ thuật tương ứng. Tìm hiểu thế giới nghệ thuật của nhà văn giúp chúng ta có cái nhìn toàn vẹn về quy luật sáng tạo của chủ thể, quan niệm về nghệ thuật, cuộc sống, nhân sinh của tác giả, những đặc sắc về nội dung cũng như nghệ thuật trong sáng tác của người nghệ sỹ. 1.1.2. Quan niệm nghệ thuật về cuộc sống và con người Thế giới nghệ thuật của một nhà văn là thế giới riêng, không trộn lẫn mà nhà văn đó đã tạo dựng nên, chứa đựng những quan niệm nhân sinh, xã hội của người sáng tạo. Có thể nói, một trong những yếu tố cơ bản cấu tạo nên thế giới nghệ thuật của một nhà văn chính là quan niệm nghệ thuật về cuộc sống và con người của nhà văn. Từ điển thuật ngữ văn học định nghĩa quan niệm nghệ thuật là: “nguyên tắc cắt nghĩa thế giới và con người vốn có của hình thức nghệ thuật, đảm bảo cho nó khả năng thể hiện đời sống với một chiều sâu nào đó” [18, tr.229]. Cuộc sống và con người là đối tượng hướng tới của văn chương nghệ thuật. Để tái hiện cuộc sống con người, nhà văn phải hiểu cách họ giao tiếp với nhau, với thế giới và với bản thân, cách họ sống, hành động và suy nghĩ, điều họ quan tâm và không quan tâm trong cuộc đời. Những điều đó tạo thành mô hình nghệ thuật về thế giới và con người bao quát mà tác giả xuất phát để khắc họa hình tượng những con người, số phận cụ thể, tổ chức quan hệ của các nhân vật, giải quyết xung đột, xây dựng kết cấu cho tác phẩm. Cuộc sống và con người trong văn học không phải là cuộc sống và con người có thực trong thực tế, mà là cách quan niệm về cuộc sống và con người ấy một cách thẩm mĩ và nghệ thuật của nhà văn. Quan niệm nghệ thuật thể hiện “giới hạn tối đa trong cách hiểu thế giới và con người của một hệ thống nghệ thuật, thể hiện khả năng, phạm vi, mức độ chiếm lĩnh đời sống của nó” [18, tr.229]. Quan niệm nghệ thuật chính là "hình thức bên trong của sự chiếm lĩnh đời sống, là hệ quy chiếu ẩn chìm trong hình thức nghệ thuật, nó gắn với các phạm trù phương pháp sáng tác, phong cách nghệ thuật và làm thành thước đo của hình thức văn học và cơ sở của tư duy nghệ thuật” [18, tr.230]. Vấn đề quan niệm nghệ thuật về cuộc sống và con người thực chất là vấn 14 đề tính năng động của nghệ thuật trong việc phản ánh hiện thực, lí giải cuộc sống, con người bằng các phương tiện nghệ thuật, là vấn đề về giới hạn, phạm vi chiếm lĩnh đời sống của một hệ thống nghệ thuật, là khả năng xâm nhập của nó vào các miền khác nhau của cuộc đời. Con người là trung tâm của cuộc sống, con người cũng là đối tượng chủ yếu của văn học. Do đó, cốt lõi trong quan niệm nghệ thuật của nhà văn chính là quan niệm nghệ thuật về con người. Quan niệm nghệ thuật về con người là hình thức đặc thù thể hiện con người trong văn học. Trần Đình Sử trong Dẫn luận thi pháp học đã cho rằng: “Quan niệm nghệ thuật về con người là sự lý giải, cắt nghĩa, sự cảm thấy con người đã được hóa thân thành các nguyên tắc, phương tiện, biện pháp hình thức thể hiện con người trong văn học, tạo nên giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ cho các hình tượng nhân vật trong đó” [75, tr.55]. Nhân vật là hình thức cơ bản để miêu tả con người trong văn học và quan niệm nghệ thuật về con người hướng người ta khám phá cách cảm thụ và biểu hiện chủ quan sáng tạo của chủ thể, ngay cả khi miêu tả con người giống hay không giống so với đối tượng. Quan niệm nghệ thuật về con người chính là sự khám phá về con người. Nó phản ánh cấu trúc của nhân cách con người và các hình thức phức tạp tương ứng trong quan hệ con người đối với thế giới, gắn liền với cái nhìn nghệ sĩ, mang dấu ấn sáng tạo của cá tính nghệ sĩ. Quan niệm nghệ thuật về con người không phải là bất cứ cách cắt nghĩa, lý giải nào về con người, mà là “cách cắt nghĩa có tính phổ quát, tột cùng mang ý vị triết học, nó thể hiện cái giới hạn tối đa trong việc miêu tả con người” [75, tr.59]. Quan niệm nghệ thuật về con người luôn hướng vào con người trong mọi chiều sâu của nó, cho nên đây là tiêu chuẩn quan trọng nhất để đánh giá giá trị nhân văn vốn có của văn học. Nghệ sĩ là người suy nghĩ về con người, cho con người, nêu ra những tư tưởng mới để hiểu về con người, do đó càng khám phá nhiều quan niệm nghệ thuật về con người thì càng đi sâu vào thực chất sáng tạo của họ, càng đánh giá đúng thành tựu của họ. Mỗi nhà văn có quan điểm, tư tưởng, cách cảm thụ, cách phản ánh khác nhau… nên thế giới qua “sự thanh lọc” của lăng kính thẩm mỹ của mỗi người cũng rất khác nhau, tạo nên sự phong phú, đa dạng, đa sắc trong văn chương 15 nghệ thuật. Thế giới trong tác phẩm còn là sự phản chiếu thế giới tâm hồn của nhà văn. Tuy nhiên, không phải người sáng tác nào cũng đủ tài năng để tạo dựng cho mình một thế giới nghệ thuật riêng, không trộn lẫn. Hoàng Phủ Ngọc Tường là một trong số không nhiều nhà văn đã làm được điều đó. Ông đã tìm cho mình những góc độ riêng khi phản ánh, cắt nghĩa, lý giải về cuộc sống và con người để khám phá ra những chân giá trị, chiều sâu, nét độc đáo riêng trong bức tranh cuộc sống và con người. 1.2. Hành trình sáng tạo của Hoàng Phủ Ngọc Tường 1.1.1. Vài nét về cuộc đời của Hoàng Phủ Ngọc Tường Hoàng Phủ Ngọc Tường sinh ngày 9 tháng 9 năm 1937 tại thành phố Huế. Tuy nhiên, quê gốc của ông lại ở làng Bích Khê, xã Triệu Long, huyện Triệu Phong, tỉnh Quảng Trị. Ông từng sống ở Quảng trị một giai đoạn ngắn ngủi thời niên thiếu nhưng những kỷ niệm nơi đó đã để lại dấu ấn khó quên trên những trang văn của ông. Cuộc đời ông chủ yếu gắn liền với Huế - mảnh đất kinh kỳ, giàu truyền thống, nơi hội tụ của tinh hoa văn hoá dân tộc. Huế chính là nơi ông “đã sinh ra, lớn lên, đã tranh đấu và chiến đấu, đã yêu thương, đã sống một đời công dân và một cuộc đời riêng tư” [94, tr.31]. Và như chính ông đã từng viết trong một tác phẩm của mình: “Con người sinh ra ở đâu thì mặt mày giống cha mẹ, còn diện mạo tinh thần thì lại giống xứ sở nó sinh ra” [94, tr.31], đất Huế đã thực sự đào luyện và hun đúc nên một người chiến sỹ cách mạng giàu nhiệt huyết và một nhà văn tài hoa với những trang văn thơ để đời: Hoàng Phủ Ngọc Tường. Ông sinh trưởng trong một gia đình chịu ảnh hưởng sâu sắc của Nho học. Ông lại lớn lên ở Huế - mảnh đất của vua chúa, quan lại triều Nguyễn, nơi Nho giáo ở Việt Nam phát triển mạnh mẽ. Đến thời đại của ông, chữ nghĩa Nho gia không còn địa vị như trước đây, nhường chỗ cho chữ Quốc ngữ và các giá trị mang màu sắc Tây phương. Tuổi trẻ của Hoàng Phủ Ngọc Tường đọc sách Tây, học trường Tây. Nhưng những giá trị văn hoá một thời ấy đã lưu lại những dấu ấn sâu đậm trong tâm hồn ông, hay nói như ông là “tửu, thư, hoa, mộng” “những người bạn thân thiết nhất của linh hồn tôi, những người bạn dâu bể nhất trong đời tôi bao nhiêu năm, kiên định như đá cũ, không hề thay đổi” [97, 16 tr.103]. Và có lẽ cũng vì thế, người ta vẫn thấy cái thâm trầm, sâu sắc của một hiền triết kiểu nhà nho đằng sau những trang văn của ông. Cuộc đời Hoàng Phủ Ngọc Tường là một hành trình không biết mệt mỏi của một con người ý thức mạnh mẽ về bản ngã và nhân sinh, luôn luôn đấu tranh để khẳng định và vươn lên trước thực tại. Có thể phân thành nhiều chặng đường như sau: từ thủa thiếu thời cho đến khi trở thành một thanh niên yêu nước, tham gia các hoạt động phong trào tại Huế; thời gian thoát ly lên chiến khu, trở thành một chiến sỹ cộng sản; cuộc sống thời bình của nhà văn từ sau năm 1975 đến nay. Ở Huế, ông học hết bậc trung học. Năm 1960, ông tốt nghiệp khóa I, ban Việt Hán, Đại học Sư phạm Sài Gòn. Năm 1964, nhận bằng cử nhân triết Đại học Văn khoa Huế. Năm 1960-1966, ông trở thành giáo viên, giảng dạy tại trường Quốc học Huế. Trong những năm 50 - 60, phong trào đấu tranh của giới sinh viên, trí thức yêu nước ở Huế chống chính quyền Mỹ - ngụy, đòi độc lập, thống nhất đất nước lan rộng và phát triển mạnh. Hoà mình trong bầu không khí sôi động đó, ông đã tìm ra hướng đi đúng đắn cho mình. Ông tích cực tham gia các hoạt động yêu nước như viết báo, tuyên truyền, biểu tình… và giữ chức Tổng thư ký Tổng hội sinh viên Huế. Năm 1966 - 1975, trước sự truy lùng gắt gao của kẻ thù, ông thoát ly lên chiến khu, tham gia cuộc kháng chiến chống Mỹ. Ông vừa chiến đấu, vừa tham gia các hoạt động văn nghệ kháng chiến. Tuy nhiên, thời gian này ông sáng tác không nhiều và hầu như ít được biết đến nhưng chính những năm tháng gian lao, vất vả, sống giữa lằn ranh của sự sống và cái chết ấy đã giúp ông có một vốn sống phong phú, dồi dào và đã trở thành một mảng đề tài với những trang viết chất lượng trong tác phẩm của ông. Sau khi đất nước thống nhất năm 1975, ông trở về với cuộc sống đời thường bình dị ở Huế. Ông hăng say sáng tác và tham gia vào công tác quản lý tại các Hội Văn nghệ Thừa Thiên Huế và Quảng Trị, là hội viên Hội nhà văn Việt Nam. Ông từng là Tổng thư ký Hội Văn học nghệ thuật Bình Trị ThiênHuế, Chủ tịch Hội Văn học nghệ thuật Bình Trị Thiên, Tổng biên tập tạp chí Cửa Việt. Năm 1998, ông bị quật ngã bởi một cơn bạo bệnh. Từ một “người ham 17 chơi”, thích xê dịch, đi khắp mọi miền của Tổ quốc, ông gắn mình với chiếc xe lăn. Nhưng vượt lên tất cả, ông vẫn tiếp tục sống để viết và vẫn tiếp tục cho ra đời những tác phẩm hay. 1.1.2. Về hành trình sáng tác của Hoàng Phủ Ngọc Tường Những trang viết đầu tay của Hoàng Phủ Ngọc Tường ra đời vào thời ông hăng hái tham gia viết bài cho các hoạt động yêu nước của sinh viên, trí thức Huế những năm 50 - 60. Trong thời kỳ thoát ly tham gia kháng chiến, ông cũng có sáng tác tuy không nhiều và chủ yếu là các tác phẩm cổ động, tuyên truyền. Khi bắt đầu sáng tác, ông đã thử sức với truyện ngắn (Chuyện một người đi qua sa mạc) và tiểu thuyết (Cửa rừng) nhưng không mấy thành công. Và như duyên kỳ ngộ, ông đã tìm đến với ký: “Bước ra khỏi cuộc chiến tranh, tôi nghiệm ra một điều là tôi cần phải nói về những gì tôi trải nghiệm. Tiểu thuyết và truyện ngắn có vẻ như không giúp được tôi làm điều này. Thế là tôi chọn ký, thể loại gần nhất với hiện thực đời sống. Với thể ký, tôi có thể nói tuỳ thích những gì đang diễn ra trong tâm hồn tôi, những trải nghiệm đẹp và cả những khổ đau nữa” [39, tr.1]. Và chỉ đến ký, ông mới thực sự tìm ra cho mình lối viết và phong cách riêng. Tuy nhiên, phải đến năm 1971, với sự ra đời của bút ký Ngôi sao trên đỉnh Phu Văn Lâu, ông mới được biết đến như một cây bút trẻ đầy tiềm năng của văn học Việt Nam lúc bấy giờ. Đây cũng là tác phẩm được xem đã đánh dấu bước khởi đầu cho văn nghiệp của ông. Nhà văn Dạ Ngân đã nhớ lại thời khắc được đọc tác phẩm khi còn là một cô gái miền Nam sống ở trong cứ: “Bên cạnh mạch văn sôi sục của Nguyễn Trung Thành, những bài ký của nhà văn xứ Huế ấy mảnh dẻ như tiếng đệm của một thứ nhạc cụ thâm trầm. Đúng hơn, đó là một ánh lửa ở chân trời cho dù nó rất xa nhưng dù sao lớp trẻ của chúng tôi cũng đã nghe thấy và nó có ý nghĩa an ủi nhiều hơn là hiệu triệu, thôi thúc” [63, tr.3]. Có thể thấy, ngòi bút của ông đã tìm được đúng hướng đi cho mình ngay từ tác phẩm của thời kỳ đầu tiên và về sau, trên cái hướng đó, ông mặc sức sáng tạo và nhận được sự tiếp nhận hồ hởi của người đọc. Từ đây, ông sáng tác nhiều và sung sức. Ông đi nhiều, sống, trải nghiệm và viết. Ngay cả thời điểm sau khi ông vượt qua được cơn bệnh hiểm nghèo, chỉ nằm một chỗ, ông vẫn“tiếp cận cuộc 18 sống bằng cách nhớ lại”, theo cách nói của ông là thực hiện “du lịch nội tâm” để viết: “Tôi đã đem tất cả sản phẩm hồi tưởng ấy ngâm vào trong dung dịch của hiện hữu để nó mềm ra, trở thành nguồn nguyên liệu mới của văn học rồi mới đem dùng nó để viết bút ký” [4, tr.5]. Trong suốt chặng đường viết văn của mình cho đến nay, ông đã xuất bản hàng chục tập bút ký, thơ, nhàn đàm. Ông đã vinh dự được nhận nhiều giải thưởng văn học cho những cống hiến của mình: giải văn học “Bông sen trắng” lần thứ I của Hội Văn học Nghệ thuật Bình Trị Thiên; giải thưởng văn xuôi của Hội Nhà văn Việt Nam năm 1980 trao cho tập bút ký Rất nhiều ánh lửa; giải thưởng văn học của Uỷ ban Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam (1999, 2008); giải A giải thưởng Văn học Nghệ thuật Cố đô (1998-2003); giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật, 2007. Những thành công ông gặt hái được là thành quả của quá trình lao động miệt mài, miệt mài đi, khám phá, nhận thức và sáng tạo. Bản lĩnh của một nhà viết ký lớn đã giúp ông thoát ra khỏi cái bóng của những người đi trước và từng rất thành công với thể ký để tạo lập cho riêng mình một thế giới nghệ thuật riêng với cá tính sáng tạo và phong cách không trộn lẫn trong dòng chảy chung của văn học Việt Nam sau 1975. Ông đã xác lập một hệ thống quan điểm rất rõ ràng về thể loại để từ đó tìm ra đường hướng, bước đi trong hành trình sáng tạo của mình. Tìm hiểu quan niệm của ông về thể loại giúp chúng ta có một phương hướng để mở cánh cửa bước vào thế giới nghệ thuật ký của Hoàng Phủ Ngọc Tường. 1.2.3. Quan niệm của Hoàng Phủ Ngọc Tường về thể ký Ký ra đời từ rất sớm trong lịch sử văn học và chiếm giữ một vị trí quan trọng trong đời sống văn học. Là thể loại văn học thuộc phương thức tự sự, dựng lại những sự thật đời sống cá biệt một cách sinh động, cụ thể, ký nhạy bén với các sự kiện mang tính thời sự, tươi mới nên có tính “xung kích, cơ động” [10, tr.6], tính chiến đấu mạnh mẽ. Ký là thể loại đa dạng và linh hoạt như Tô Hoài từng nhận định: “Ký cũng như truyện ngắn, truyện dài hoặc thơ, hình thù nó đấy nhưng vóc dáng nó luôn luôn mới, đòi hỏi sáng tạo và thích ứng” [46, tr.422]. Ký rất gần với báo chí nhưng trước sau ký vẫn là tác phẩm nghệ thuật, gắn liền với xúc cảm thẩm mỹ, quan điểm thẩm mỹ, với cái nhìn mang tính chủ 19 quan của nhà văn. Tính chất giao thoa giữa văn học và báo chí, tính truyện và nghiên cứu, sự đa dạng trong việc sử dụng các hình thức tự sự, trữ tình, chính luận… đã từng gây nên những phức tạp trong cách nhận thức về ký nhưng cũng chính vì thế ký luôn có sức hấp dẫn, cuốn hút và cũng đầy thử thách đối với những người cầm bút. Hoàng Phủ Ngọc Tường tìm đến với thể ký như một cái duyên nhưng không phải bằng sự tình cờ. Ông nhận thức rất rõ ràng trong sự lựa chọn thể loại và hình thành cho mình một hệ thống quan điểm chắc chắn về nhiệm vụ, chức năng của ký, đồng thời tạo dựng phương pháp, lối viết riêng cho con đường sáng tạo của mình. Ông không viết những công trình nghiên cứu về thể ký, quan điểm của ông được bộc bạch như những lời tâm sự đầy tâm huyết. Bởi vì, lý luận về thể loại của ông không phải là lý thuyết suông, đó là những gì ông đã đúc rút được bằng thực tiễn sống và sáng tác. Từ khi chưa phải là một nhà văn, còn là một nhà báo tham gia kháng chiến, lăn lộn với thực tế khốc liệt của cuộc chiến tranh chống Mỹ cứu nước, tiếp xúc trực tiếp với những con người sống, chiến đấu và hi sinh quên mình, Hoàng Phủ Ngọc Tường được nghe, nhìn, trải nghiệm với những sự việc, sự kiện và thu thập được những thông tin quý giá về cuộc chiến tranh. Từ đó, đã hình thành trong ông cái mầm thai nghén của thể loại văn học gọi là ký và cũng từ hiện thực đã giúp ông ngay từ đầu bước chân vào nghề viết ký nhận ra: “Bút ký là thể loại văn học đòi được tường thuật lại thực tế đã xảy ra và rất gần với hiện thực cuộc sống” [31, tr.1]. Ở ký, một trong những nguyên tắc phản ánh và cũng là bản chất của ký là phải tôn trọng tính xác thực của đối tượng miêu tả. Không một thể loại văn học nào lại “bám sát thực tiễn” như thể ký, “sự thật của đời sống đi vào trong ký có thể đổi thay nhưng không hề mất đi tính xác thực của lịch sử” [11, tr.20]. Hoàng Phủ Ngọc Tường lựa chọn ký cũng chính bởi vì thế: “Thời đại nào cũng cần sự thật. Nhà văn càng cần phải nói lên sự thật” [39]. Ngay từ đầu, ông đã khẳng định một nguyên tắc sáng tạo quan trọng của ký là tôn trọng tính xác thực: “Viết bút ký, muốn thành công thì phải viết cho thật. Bút ký tính sự kiện rất nặng” [40]. Đó là sự thật của những sự kiện, con người có thật và sự thật của tâm hồn. Đối tượng miêu tả mà ký nhắm đến chính là người thật, việc thật, phản 20 ánh hiện thực ở cái thế trực tiếp, phản ánh nhưng không làm mất đi tính toàn vẹn riêng của đối tượng. Đây cũng là đặc điểm nổi bật của thể loại như khẳng định của GS.Phương Lựu: “trần thuật người thật việc thật là đặc trưng cơ bản của ký văn học” [46, tr.284]. Hoàng Phủ Ngọc Tường kể lại rằng khi ông quyết định lựa chọn thể ký để viết văn là thời điểm thể loại này đang bị “thất sủng”. Trên văn đàn, nhiều người chĩa mũi nhọn công kích vào ký với thái độ xem thường, cho rằng đây chỉ là “văn chương thứ cấp”, “không giàu truyền cảm và tính điển hình so với truyện ngắn và tiểu thuyết”, thậm chí so với các mẩu tin báo chí cũng không “phục vụ kịp thời”. Ông vẫn mạnh dạn chọn ký, bởi với ông, chỉ có ký mới giúp ông thể hiện đuợc những trải nghiệm của mình một cách chân xác và sinh động, “phải viết theo cảm xúc chân thực của mình” [31]. Phê phán quan điểm xem thường thể ký, cho rằng đó là những thành kiến vô lý, ông luôn luôn khẳng định vị thế và giá trị của ký trong dòng chảy bao đời của văn học: “Tuổi của ký cũng gần bằng với thi ca, và cũng giống như thi ca, cho đến bây giờ nó vẫn giữ được sức trẻ trung, khoẻ mạnh” [94, tr.165]. Ký tồn tại và phát triển để có chỗ đứng trong văn học như thế, bản thân nó phải đáp ứng được những yêu cầu khắt khe của nghệ thuật, phải làm sao để nó “không là thừa so với truyện ngắn, không là thiếu so với tiểu thuyết” [94, tr.166], nói cách khác ký phải khẳng định chân giá trị và bản sắc riêng có của nó. Bàn về chức năng, nhiệm vụ của ký, ông khẳng định: “Lý do tồn tại thiết yếu của bút ký, ai cũng biết chính là nhiệm vụ thông báo của nó, thường được gọi là lượng thông tin chứa đựng trong thể ký” [94, tr.168]. Khó có thể loại văn học nào khác làm được như ký: “Với ký, văn học đã có thể thâm nhập một cách nhẹ nhàng vào lĩnh vực của thông tin khoa học, và bằng ngôn ngữ riêng của mình, nó chuyên chở đến cho người đọc những hiểu biết cần thiết trên mọi lĩnh vực, kể cả chỉ nhằm đáp ứng nhu cầu kiến thức thuần tuý” [94, tr.168]. Theo ông, chính nhờ nhiệm vụ này đã tạo cho ký “khả năng tháo vát hiếm có” so với các thể loại văn xuôi khác. Nhiều người đã khẳng định ký có tính cơ động và sức chiến đấu cao. Có lẽ chính cái khả năng chứa đựng thông tin, cách truyền tải thông tin đặc biệt của ký đã tạo nên điều đó. Ông đề cao chức năng thông báo 21