Tài liệu Chon loc bo duc trong chan nuoi bo thit (vu chi cuong)

Chän läc ®ùc gièng HiÖu ®Ýnh: Ng−êi dÞch: Vò ChÝ C−¬ng Vò ChÝ C−¬ng Ph¹m Kim C−¬ng Lêi nãi ®Çu Dù ¸n CARD (Capacity buiding for agriculture and rural development program): 'n©ng cao kü n¨ng vÒ di truyÒn gièng vµ sinh s¶n trong ch¨n nu«i bß thÞt' (Ehancing tropical beef cattle genetics, reproduction and animal breeding skills as applied to tropical beef industry supply chain systems) do tæ chøc AusAID, Australia tµi trî ®−îc thùc hiÖn t¹i ViÖt nam tõ th¸ng n¨m ®Õn th¸ng n¨m.. Môc tiªu tæng qu¸t cu¶ dù ¸n lµ t¨ng c−êng n¨ng lùc trong gi¶ng dËy, nghiªn cøu n«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n th«ng qua viÖc ph¸t triÓn c¸c mèi quan hÖ hîp t¸c gi÷a c¸c viÖn nghiªn cøu, tr−êng ®¹i häc cña ViÖt nam vµ Australia. Mét trong nh÷ng môc tiªu cô thÓ vµ rÊt quan träng cña dù ¸n lµ: ChuÈn bÞ c¸c tµi liÖu gi¶ng dËy vÒ Di truyÒn gièng vµ sinh s¶n bß thÞt nhiÖt ®íi b»ng tiÕng Anh vµ tiÕng ViÖt. Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn dù ¸n, c¸c ®èi t¸c Australia vµ ViÖt nam ®· cïng nhau x©y dùng, biªn tËp vµ dÞch 3 cuèn s¸ch vÒ bß thÞt: Chän läc bß ®ùc trong ch¨n nu«i bß thÞt, Chän läc bß c¸i trong ch¨n nu«i bß thÞt vµ N©ng cao kü n¨ng vÒ di truyÒn gièng, sinh s¶n trong ch¨n nu«i bß thÞt nhiÖt ®íi. Nh©n dÞp cho ra m¾t ba tËp s¸ch nµy, chóng t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n tÊt c¶ c¸c ®èi t¸c Australia (Queensland Beef Industry Institute (QBII), Agency for Food and Fibre Sciences (AFFS), Department of Primary Industries (DPI); Agricultural Business Research Institute (ABRI), Agricultural Business Research Institute (ABRI); Animal Genetics and Breeding Unit (AGBU); Brahman, Droughtmaster, Brangus & Belmont Red Breed Societies) vµ ViÖt nam (ViÖn ch¨n nu«i; Côc n«ng nghiÖp, Bé n«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n; Khoa ch¨n nu«i thó y, §¹i häc n«ng nghiÖp 1, Hµ néi; §¹i häc n«ng l©m Th¸i nghuyªn; Phßng n«ng nghiÖp, huyÖn VÜnh T−êng, tØnh VÜnh Phóc; Khoa ch¨n nu«i thó y, §¹i häc n«ng l©m HuÕ; Trung t©m khuyÕn n«ng Qu¶ng ng·i; Khoa n«ng l©m, §¹i häc T©y nguyªn; Khoa n«ng l©m, §¹i häc Vinh, NghÖ an; C«ng ty ch¨n nu«i §¨c l¨k) ®· cïng nhau hîp t¸c chÆt chÏ trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn dù ¸n còng nh− trong qu¸ tr×nh biªn tËp vµ dÞch ba cuèn s¸ch trªn. Hy väng ba cuèn s¸ch sÏ lµ tµi liÖu tham kh¶o bæ Ých cho c¸n bé gi¶ng dËy, nghiªn cøu vµ khuyÕn n«ng. Brian M. Burns vµ Vò ChÝ C−¬ng Trang 2 QE 94009 Chän läc ®ùc gièng Trî gióp n«ng d©n mua ®−îc nh÷ng bß ®ùc tèt h¬n John Betram, Keith Entwist, Geoff Fordyce, Richard Holroyd, Morris Lake, Mike McGowan, Jenny Shorter, Key Taylor, Mick Tierney vµ Rick Whitle Dù ¸n c¶i tiÕn di truyÒn bß thÞt HiÖu ®Ýnh vµ biªn dÞch: Vò ChÝ C−¬ng Ng−êi dÞch: Vò ChÝ C−¬ng, Ph¹m Kim C−¬ng Trang 3 Môc lôc Lêi nãi ®Çu 3 Gi¸ trÞ cña con ®ùc - gi¸ thµnh cña bª 4 C¬ së di truyÒn cña chän läc 6 C¶i tiÕn di truyÒn bß thÞt 12 Chän läc vÒ kh¶ n¨ng sinh s¶n 17 Chän läc vÒ cÊu tróc c¬ thÓ 26 Chän läc vÒ sinh tr−ëng 32 Chän läc theo thuéc tÝnh th©n thÞt 35 Chän läc vÒ tÝnh khÝ 39 Qu¶n lý bß ®ùc 40 Trang 4 Lêi nãi ®Çu ViÖc mua bß ®ùc ®Ó thay thÕ hµng n¨m trong ch¨n nu«i bß thÞt cã thÓ ®−îc coi nh− lµ mét chi phÝ quan träng. Gi¸ trÞ thùc cña con ®ùc kh«ng ph¶i lóc nµo còng ®−îc ®¸nh gi¸ ®Çy ®ñ vµ tr−íc ®©y vÊn ®Ò nµy ch−a ®−îc chó ý ®Õn. §iÒu quan träng lµ ng−êi mua bß ®ùc ph¶i mua ®−îc con ®ùc ®¸ng gi¸ ®ång tiÒn m×nh bá ra vµ ph¶i ®ñ hiÓu biÕt ®Ó cã thÓ yªn t©m tr¶ cao h¬n cho nh÷ng con bß ®ùc cã nhiÒu th«ng tin ®¸ng tin cËy vÒ n¨ng suÊt cña chóng. Tr−íc ®©y, ng−êi ch¨n nu«i th−êng chän läc con ®ùc trªn c¬ së c¸c th«ng tin s½n cã tèt nhÊt vÒ con ®ùc vµo thêi ®iÓm mua. HiÖn nay ngµy cµng cã nhiÒu th«ng tin gióp cho c¸c nhµ t¹o gièng cã thÓ −íc tÝnh ®−îc gi¸ trÞ gièng cña nh÷ng con ®ùc, viÖc nµy cã thÓ lµm thay ®æi nhanh chãng ph−¬ng ph¸p mua b¸n ®êi con cña nh÷ng con ®ùc. Chän läc bß ®ùc cÇn ph¶i dùa trªn c¸c tiªu chuÈn sau ®©y: • Sinh s¶n tèt nh»m s¶n xuÊt ra ®−îc nhiÒu tinh dÞch chÊt l−îng tèt ®ång thêi cã kh¶ n¨ng vµ nhu cÇu phèi gièng víi bß c¸i • KhoÎ m¹nh, hiÒn lµnh • ChÊt l−îng di truyÒn cao gióp ®êi sau cña chóng cã ®−îc c¸c tÝnh tr¹ng mong muèn phï hîp víi nhu cÇu cña tõng thÞ tr−êng cô thÓ. ViÖc nhÊn m¹nh tiªu chuÈn nµy hay kh¸c trong 3 tiªu chuÈn trªn lµ tuú thuéc vµo m«i tr−êng vµ n¬i mµ con ®ùc sÏ sèng. Cuèi cïng, ®iÒu rÊt quan träng lµ ng−êi s¶n xuÊt cÇn ph¶i x¸c ®Þnh râ hä ®Þnh s¶n xuÊt thÞt cho thÞ tr−êng lo¹i nµo vµ môc ®Ých cña c«ng t¸c gièng lµ g×, ®Ó tho¶ m·n tèt nhÊt thÞ tr−êng mµ hä chän. BÊt cø mét tÝnh tr¹ng riªng biÖt hay mét tiªu chuÈn nµo ng−êi s¶n xuÊt sö dông ®Ó chän läc con ®ùc còng ph¶i: • Cã tÇm quan träng vÒ kinh tÕ (mang l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ cho ch−¬ng tr×nh gièng) • Cã hÖ sè di truyÒn kh«ng qu¸ thÊp (cã thÓ truyÒn cho ®êi sau) • Cã thÓ c©n ®o ®−îc (tiÕn bé tõ ®©u ®Õn ®©u) Trang 5 Gi¸ trÞ cña con ®ùc - Gi¸ thµnh cña bª Thay thÕ ®ùc Thay thÕ ®ùc trong ®µn lµ mét chi phÝ lín ®èi víi ng−êi ch¨n nu«i. Gi¸ thµnh mét con bª t¨ng lªn khi kh¶ n¨ng sinh s¶n cña bß ®ùc thÊp, sinh s¶n cña bß c¸i gi¶m vµ do bß ®ùc gièng bÞ chÕt. ë nh÷ng vïng cã ®ång cá lín víi ph−¬ng thøc ch¨n nu«i qu¶ng canh th× chi phÝ cho viÖc thay thÕ bß ®ùc t¨ng lªn do viÖc ph¶i t¨ng tû lÖ ®ùc trong ®µn. Bß ®ùc cã ¶nh h−ëng lín ®Õn n¨ng suÊt t−¬ng lai cña toµn ®µn. Mét bß ®ùc cã gi¸ trÞ cao vÒ di truyÒn cã thÓ lµm t¨ng n¨ng suÊt cña ®µn, gi¶m rñi ro, trong khi ®ã mét con ®ùc kÐm chÊt l−îng sÏ cã ¶nh h−ëng ng−îc l¹i vµ ®é rñi ro t¨ng lªn. C¸c vÊn ®Ò cÇn quan t©m khi quyÕt ®Þnh mua ®ùc g× vµ mua thÕ nµo bao gåm: • • • • Mua bao nhiªu bß ®ùc? ViÖc nµy tuú thuéc vµo tuæi trung b×nh cña bß ®ùc, kh¶ n¨ng phèi gièng, sinh s¶n cña con ®ùc, diÖn tÝch ®ång cá, sè l−îng con c¸i trong ®µn ... còng cã thÓ mua Ýt con ®ùc khi trong ®µn bß cña b¹n kh«ng cã con ®ùc v« sinh hoÆc ®ùc kh«ng lµm viÖc. Th«ng th−êng tû lÖ bß ®ùc trong ®µn ë Queensland lµ 3 - 5%. Gi¸ ph¶i tr¶ cho viÖc thay thÕ bß ®ùc lµ bao nhiªu? ViÖc tr¶ thªm tiÒn ®Ó mua bß ®ùc cã ®−îc bï l¹i cho chóng ta khi b¸n bª sau nµy kh«ng? Cã nªn tr¶ thªm tiÒn ®Ó mua ®−îc mét con bß ®ùc tèt h¬n? C¸c th«ng tin nµo vÒ con ®ùc nªn ®−îc tËp trung chó ý? Chóng ta sÏ gi÷ con ®ùc trong thêi gian bao l©u hoÆc cÇn bao nhiªu con ®ùc thay thÕ trong mçi n¨m? TÊt c¶ sè bß ®ùc hay gÇn nh− tÊt c¶ hoÆc chØ mét vµi bß ®ùc ®−îc sö dông trong sè ®ùc chóng ta cã? Nh− vËy, chóng ta ph¶i quan t©m ®Õn gi¸ trÞ cña con ®ùc v× nã quyÕt ®Þnh sÏ cã bao nhiªu bª ®Î ra, bª lín nhanh hay chËm, cã ®¸p øng ®−îc yªu cÇu vÒ tuæi giÕt thÞt, khèi l−îng vµ c¸c yªu cÇu vÒ thÞt xÎ hay kh«ng? Chi phÝ vÒ bß ®ùc cho s¶n xuÊt 1 bª Chi phÝ vÒ bß ®ùc cho s¶n xuÊt 1 bª rÊt dÔ tÝnh to¸n vµ phô thuéc vµo: • Gi¸ mua bß ®ùc hoÆc chi phÝ nh©n gièng ®Ó t¹o ra 1 bß ®ùc t¹i tr¹i. • Gi¸ b¸n ®ùc lóc lo¹i th¶i (kÕt thóc ®êi lµm viÖc cña con ®ùc). • Thêi gian sö dông con ®ùc trong ®µn. • Chi phÝ b¶o hiÓm: ®ùc chÕt hoÆc kh«ng cã kh¶ n¨ng lµm viÖc. • Sè l−îng c¸i /1 ®ùc. • Tû lÖ bª sinh ra ®ñ tiªu chuÈn nu«i ®Ó vç bÐo b¸n thÞt. C¶i tiÕn cÊu tróc c¬ thÓ vµ n©ng cao kh¶ n¨ng sinh s¶n cña con ®ùc, chóng ta cã thÓ t¹o ra nh÷ng thay ®æi lín trong c¸c chØ tiªu trªn vµ do ®ã gi¶m chi phÝ vÒ bß ®ùc cho s¶n xuÊt 1 bª. ë b¶ng 1 chóng ta xem xÐt 3 t×nh huèng mµ con ®ùc cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn gi¸ thµnh cña bª tÝnh theo con ®ùc. Trang 6 B¶ng 1: Chi phÝ vÒ bß ®ùc gièng cho s¶n xuÊt 1 bª liªn quan ®Õn gi¸ ®Çu t− ban ®Çu, qu¶n lý vµ n¨ng xuÊt Chi phÝ mua bß ®ùc ($) Chi phÝ vËn chuyÓn ($) Tæng ($) Tû lÖ ®ùc chÕt (chi phÝ b¶o hiÓm) Chi phÝ vÒ con ®ùc ($) Thêi gian sö dông ®ùc (n¨m) Sè bß c¸i phèi gièng/®ùc/n¨m Tû lÖ bª b¸n ®−îc Sè l−îng bª do ®ùc t¹o ra trong c¶ ®êi Thu b¸n bß ®ùc lóc lo¹i th¶i ($) Chi phÝ Gi¸ lóc lo¹i Chi thùc cho ®ùc ($) Sè l−îng bª trong c¶ ®êi bß ®ùc Chi phÝ vÒ bß ®ùc cho s¶n xuÊt 1 con bª ($) T×nh huèng 1 T×nh huèng 2 T×nh huèng 3 2000 50 2050 3% 2111 3 25 (4%) 75 56 500 2111 -500 1611 56 28.76 2000 50 2050 2% 2091 5 33 (3%) 85 140 500 2091 -500 1591 140 11.36 4388 50 4438 2% 4526 5 33 (3%) 85 140 500 4520 -500 4021 140 28.76 Nh− vËy viÖc sö dông vacxin vµ ch¨m sãc qu¶n lý bß ®ùc tèt h¬n sÏ lµm gi¶m ®−îc tû lÖ chÕt cña bß ®ùc tõ 3% xuèng 2%, c¶i tiÕn thÓ vãc, t¨ng thêi gian sö dông con ®ùc ®−îc 5 n¨m thay v× 3 n¨m, n©ng cao n¨ng suÊt sinh s¶n, do ®ã bß ®ùc cã thÓ lµm viÖc ë tû lÖ 4% thay v× 3 % cïng víi tû lÖ bß b¸n ®−îc sÏ lµ 85% thay v× 75%, viÖc nµy cã thÓ gi¶m chi phÝ vÒ bß ®ùc tÝnh trªn 1 bª tõ 28,76 xuèng cßn 11,36 ®« la óc. Nh− vËy víi cïng mét ®iÒu kiÖn nu«i d−ìng ch¨m sãc qu¶n lý, chóng ta thÓ mua 1 con ®ùc cã gi¸ trÞ tõ 2.000 ®Õn 4.388 ®« la óc mµ chi phÝ cña bª tÝnh theo con ®ùc kh«ng t¨ng. Ng−êi s¶n xuÊt cã thÓ thay thÕ c¸c sè liÖu vÒ bß ®ùc cña m×nh vµo vÝ dô trªn ®Ó tÝnh to¸n x¸c ®Þnh gi¸ thµnh cña bª tõ phÝa ®ùc gièng vµ biÕt c¸ch lµm thay ®æi gi¸ thµnh th«ng qua viÖc chän con ®ùc khoÎ m¹nh, sinh s¶n tèt vµ qu¶n lý tèt bß ®ùc. Lîi Ých cña viÖc mua ®−îc nh÷ng con ®ùc tèt h¬n Mua ®−îc nh÷ng con ®ùc tèt h¬n, chóng ta hy väng ®¹t ®−îc mét sè ®iÒu sau ®©y: • Cã ®−îc nhiÒu bª/®ùc. • Cã ®−îc bª t¨ng träng cao h¬n. • Cã ®−îc c¸c tÝnh tr¹ng thÞt xÎ nh− mong muèn ë bª. • Cã ®−îc c¸c con gièng tèt (®ùc c¸i) ®Ó s¶n xuÊt ra ®êi con chÊt l−îng cao h¬n. • T¹o ra ®−îc nhiÒu bß ®¸p øng ®−îc nhu cÇu vµ thÞ hiÕu cña thÞ tr−êng. Mét con ®ùc tèt cã hµng lo¹t c¸c ¶nh h−ëng trong ®µn: • T¹o ra nh÷ng bª ®ùc vµ bª c¸i chÊt l−îng cao h¬n • C¶i tiÕn di truyÒn chÊt l−îng l©u dµi ®µn gièng, c¶i tiÕn nµy sÏ tiÕp tôc tÝch luü nÕu cã nh÷ng bß ®ùc tèt ®−îc chän läc. TÊt c¶ nh÷ng −u ®iÓm nµy sÏ gi¶m thiÓu c¸c rñi ro vµ t¨ng lîi nhuËn cho c¸c trang tr¹i bß thÞt. Trang 7 C¬ së di truyÒn cña chän läc Chän läc di truyÒn lµ mét c«ng cô cò nh−ng tÇm quan träng cña chóng ngµy cµng t¨ng. Hai lÜnh vùc ¶nh h−ëng lín vµ l©u dµi ®Õn ch¨n nu«i bß thÞt lµ lîi nhuËn vµ tÝnh bÒn v÷ng. T¹o ra gièng c©y trång míi, thay ®æi mét sè tÝnh tr¹ng cña c©y trång sÏ ¶nh h−ëng ®Õn n¨ng suÊt nh−ng lµ nh÷ng ho¹t ®éng ë ngoµi trang tr¹i. C¶i tiÕn di truyÒn gia sóc tuy vËy l¹i x¶y ra trong trang tr¹i. Chóng ®−îc qu¶n lý bëi chñ trang tr¹i vµ sÏ cã t¸c ®éng l©u dµi. C¸c tÝnh tr¹ng ®−îc di truyÒn nh− thÕ nµo? Bß thÞt gièng nh− c¸c gia sóc kh¸c, cã nhiÒu tÝnh tr¹ng, c¸c tÝnh tr¹ng nµy t¹o nªn toµn bé c¬ thÓ gia sóc. Mçi tÝnh tr¹ng riªng biÖt ®−îc kiÓm so¸t bëi 1 sîi c¸c ph©n tö protein n»m trong mét cÊu tróc ®Æc biÖt gäi lµ gen. NhiÒu gen liªn kÕt víi nhau t¹o thµnh mét nhiÔm s¾c thÓ. Trong c¸c tÕ bµo cña c¬ thÓ ®éng vËt, nhiÔm s¾c thÓ ë d−íi d¹ng c¸c cÆp nhiÔm s¾c thÓ n»m trong nh©n cña mçi tÕ bµo (h×nh 1) H×nh 1: C¸c ph©n tö protein cÊu t¹o nªn c¸c gen trong 1 tÕ bµo cña c¬ thÓ ®éng vËt V¸ch tÕ bµo Nh©n tÕ bµo C¸c ph©n tö protein liªn kÕt víi nhau t¹o thµnh c¸c gen trªn c¸c nhiÔm s¾c thÓ 30 cÆp nhiÔm s¾c thÓ ë bß Ngo¹i h×nh vµ n¨ng suÊt cña gia sóc cã ý nghÜa lµ chóng sinh tr−ëng nhanh nh− thÕ nµo? ngo¹i h×nh cña chóng ra sao? tÊt c¶ ®Òu ®−îc qui ®Þnh bëi c¸c gen. C¸c gen liªn kÕt t¹o nªn kiÓu gen hay cÊu tróc di truyÒn cña 1 gia sóc. Mçi loµi ®éng vËt cã sè l−îng nhiÔm s¾c thÓ kh¸c nhau. Bß cã 30 cÆp nhiÔm s¾c thÓ, trong khi ng−êi chØ cã 23 cÆp nhiÔm s¾c thÓ. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh tÕ bµo trøng vµ tinh trïng Khi c¸c tÕ bµo tinh vµ trøng ®−îc t¹o ra trong tinh hoµn vµ buång trøng chóng chøa mét nöa sè cÆp nhiÔm s¾c thÓ. §Ó hoµn thµnh viÖc nµy, c¸c cÆp nhiÔm s¾c thÓ bÞ chia ®«i ë gi÷a vµ chØ cã mét nöa thµnh phÇn di truyÒn cã mÆt ë tÕ bµo míi. TÕ bµo trøng vµ tinh trïng v× vËy chØ chøa mét nöa bé nhiÔm s¾c thÓ cña tÕ bµo c¬ thÓ. Sù ph©n chia nµy ®−îc gäi lµ qu¸ tr×nh ph©n bµo gi¶m nhiÔm. Tuú thuéc vµo viÖc mçi tÕ bµo sÏ nhËn ®−îc nhiÔm s¾c thÓ nµo, mµ c¸c tÕ bµo sÏ kh¸c nhau vÒ tiÒm n¨ng di truyÒn. VÝ dô trong tr−êng hîp tinh trïng, chóng sÏ cho tû lÖ ®ùc c¸i ë ®êi sau lµ: 50-50, 1/2 tinh trïng cã nhiÔm s¾c thÓ qui ®Þnh giíi tÝnh c¸i, 1/2 qui ®Þnh giíi tÝnh ®ùc. Bëi v× liªn hÖ trùc tiÕp duy nhÊt gi÷a bè mÑ vµ ®êi con lµ nhiÔm s¾c thÓ, mµ c¸c nhiÔm Trang 8 s¾c thÓ nµy ë ®êi con cã ®−îc tõ tÕ bµo trøng vµ tinh trïng trong qu¸ tr×nh thô tinh, nªn tÊt c¶ c¸c ®Æc ®iÓm mµ mét gia sóc ®−îc di truyÒn tõ bè mÑ cã ë trong tinh trïng vµ trøng. Vµo lóc thô tinh, khi tinh trïng hoµ nhËp vµo trøng chóng t¹o ra mét tÕ bµo hoµn chØnh cã chøa 30 cÆp nhiÔm s¾c thÓ. TÕ bµo nµy sau ®ã b¾t ®Çu ph©n chia b×nh th−êng (2, 4, 8, 12, 36, 64 tÕ bµo...) t¹o ra mét hä c¸c cÆp nhiÔm s¾c thÓ trong mçi mét tÕ bµo cña mçi mét c¬ thÓ míi. Sù ph©n chia tÕ bµo nµy ®−îc gäi lµ sù ph©n bµo nguyªn nhiÔm. Th«ng qua ph©n bµo nguyªn nhiÔm con c¸i sÏ nhËn ®−îc 1/2 sè l−îng nhiÔm s¾c thÓ tõ con bè vµ 1/2 sè l−îng nhiÔm s¾c thÓ tõ con mÑ. Gen qui ®Þnh c¸c tÝnh tr¹ng ë gia sóc b»ng c¸ch nµo? Mét sè tÝnh tr¹ng do mét cÆp gen ®iÒu khiÓn trong khi ®ã c¸c tÝnh tr¹ng kh¸c l¹i do nhiÒu cÆp gen ®iÒu khiÓn. Ho¹t ®éng cña gen ®¬n C¸c tÝnh tr¹ng do mét cÆp gen ®iÒu khiÓn bao gåm mµu l«ng cña bß Shorthorn vµ tÝnh tr¹ng kh«ng sõng. Víi c¸c tÝnh tr¹ng qui ®Þnh bëi c¸c ®¬n gen, gia sóc cã thÓ chia thµnh 2 lo¹i riªng biÖt vµ dÔ dµng x¸c ®Þnh, l−îng ho¸ nh− ë h×nh 2, ë ®©y chóng ta gäi kiÓu gen mµu l«ng R (mµu l«ng ®á) vµ r (mµu l«ng tr¾ng) H×nh 2: Ho¹t ®éng cña gen ®¬n §ùc mµu ®á CÆp gen Bß c¸i mµu tr¾ng TÊt c¶ con c¸i cã mµu lang §ùc mµu lang §á Bß c¸i mµu lang Lang Lang Tr¾ng Mµu l«ng ®êi con §á Lang Tr¾ng Tõ c¸c cÆp gen ®¬n nµy, chóng cã thÓ qui ®Þnh 3 mµu l«ng ë ®êi con. Mµu ®á: gen RR; tr¾ng: gen rr vµ mµu lang: gen Rr. NÕu 1 gen tréi th× th«ng th−êng mµu l«ng ®−îc biÓu hiÖn vÒ phÝa gen nµy kh«ng biÓu hiÖn ë gen kh¸c. NÕu ®á tréi hoµn toµn th× sau ®ã sÏ kh«ng cã mµu lang, chØ cã 2 mµu l«ng tõ cÆp gen, kh«ng cã 3 mµu l«ng. VÝ dô trong tr−êng hîp tréi ë bß sõng ng¾n th× PP vµ Pp lµ bß cã sõng cßn gen lÆn pp lµ bß kh«ng sõng. Bß kh«ng sõng ®−îc t¹o ra tõ bß cã sõng trong tr−êng hîp bè mÑ cña chóng mang gen lÆn. Ph©n bè quÇn thÓ C¸c tÝnh tr¹ng kh¸c nhau cña mét nhãm gia sóc cã thÓ ®−îc tr×nh bµy b»ng biÓu ®å ph©n bè quÇn thÓ. Ph©n bè quÇn thÓ tõ cÆp gen ®¬n (kh«ng cã mÆt gen tréi) cã thÓ thÊy ë h×nh 3. Trang 9 H×nh 3: Ph©n bè quÇn thÓ ë thÕ hÖ thø 2 (F2) cña cÆp gen ®¬n Lang §á Tr¾ng Mµu l«ng Mµu l«ng gia sóc ®á, lang vµ tr¾ng cã thÓ biÓu hiÖn b»ng tæ hîp gen vµ gäi lµ kiÓu gen T−¬ng t¸c c¸c cÆp gen Sè l−îng c¸c cÆp gen t−¬ng t¸c t¨ng sÏ lµm sè l−îng kiÓu gen t¨ng, vÝ dô víi 2 cÆp gen sÏ t¹o ra 5 kiÓu mµu l«ng. Ph©n bè mét tÝnh tr¹ng trong quÇn thÓ ®−îc qui ®Þnh bëi 2 cÆp gen ®−îc biÓu thÞ qua h×nh 4 Sè l−îng gia sóc H×nh 4: Ph©n bè quÇn thÓ cã sù t−¬ng t¸c gi÷a 2 cÆp gen §á Lang ®á Lang Tr¾ng Lang tr¾ng Mµu l«ng Víi 5 kiÓu mµu l«ng, mµu ®á vµ mµu tr¾ng cã sè l−îng Ýt, mµu lang cã sè l−îng lín nhÊt trong quÇn thÓ. Ngoµi ra cßn cã 2 nhãm víi sè l−îng trung b×nh lµ nhãm cã mµu loang ®á, nhãm mµu lang tr¾ng ®−îc biÓu thÞ trªn biÓu ®å lµ cã mµu lang. Khi sè l−îng cÆp gen t¨ng th× sè kiÓu h×nh b»ng sè cÆp gen nh©n víi 2 vµ céng thªm 1. §iÒu nµy sÏ khã kh¨n h¬n khi ph©n lo¹i gia sóc theo tõng nhãm riªng biÖt. VÝ dô cã 12 cÆp gen t−¬ng t¸c cho tÝnh tr¹ng mµu l«ng th× sÏ cã 25 kiÓu mµu l«ng. ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng Trong tr−êng hîp c¸c tÝnh tr¹ng vÒ kh¶ n¨ng s¶n xuÊt, m«i tr−êng (m«i tr−êng sèng cña ®éng vËt) sÏ t¸c ®éng ®Õn c¸c tÝnh tr¹ng kh¸c nhau vµ t¹o ra sù t−¬ng tù vÒ n¨ng suÊt cña c¸c nhãm di truyÒn gÇn nhau. Sù kÕt hîp cña sè l−îng lín c¸c cÆp gen vµ ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng sÏ lµm mÊt ®i ®Æc tr−ng cña kiÓu gen vµ n¨ng suÊt cña quÇn thÓ ®−îc thÓ hiÖn Trang 10 nh− lµ mét ®−êng ph©n bè liªn tôc. Do vËy t×m ra 1 sè chØ tiªu ®Ó ®o n¨ng suÊt tÝnh tr¹ng lµ rÊt cÇn thiÕt. Ph©n bè liªn tôc cña mét tÝnh tr¹ng ®−îc thÓ hiÖn ë h×nh 5. Sè l−îng gia sóc H×nh 5. Ph©n bè n¨ng suÊt tõ 1 sè l−îng lín c¸c cÆp gen Møc s¶n xuÊt §−êng ph©n bè chuÈn nµy biÓu hiÖn râ khi c¸c tÝnh tr¹ng ®−îc qui ®Þnh bëi nhiÒu cÆp gen. §−êng cong nµy gäi lµ ®−êng ph©n bè chuÈn hay cßn gäi lµ "®−êng cong h×nh chu«ng". HÇu nh− tÊt c¶ c¸c tÝnh tr¹ng quan träng vÒ mÆt kinh tÕ trong ch¨n nu«i bß thÞt ®−îc qui ®Þnh bëi sè l−îng lín c¸c cÆp gen vµ v× vËy c¸c tÝnh tr¹ng nµy ®−îc biÓu thÞ b»ng ®−êng ph©n bè chuÈn. §−êng cong ph©n bè chuÈn ®−îc ®Þnh nghÜa ë h×nh 6. H×nh 6. §−êng cong ph©n bè chuÈn cho t−¬ng t¸c nhiÒu gen nhiÒu N¨ng suÊt b×nh qu©n cña ®µn N¨ng suÊt qu¸ thÊp, mét sè gia sóc Sè gia sóc N¨ng suÊt cao s¶n, mét sè gia sóc Ýt ThÊp ThÊp Cao Møc s¶n xu¸t NÐt ®Æc tr−ng cña ®−êng ph©n bè • Gi¸ trÞ trung b×nh hoÆc trung b×nh n¨ng suÊt cña quÇn thÓ VÝ dô tèc ®é t¨ng träng trung b×nh cña nhãm bß ch¨n th¶ trªn ®ång cá chÊt l−îng võa ph¶i cã thÓ ®¹t 0,5kg/ngµy. Gi¸ trÞ trung b×nh hoÆc trung b×nh n¨ng suÊt sÏ xuÊt hiÖn ë ®Ønh cña ®−êng cong ph©n bè cña quÇn thÓ. PhÇn lín bß sÏ ®¹t ë kho¶ng 0,45-0,55 kg/ngµy. • Ph−¬ng sai quÇn thÓ hay biªn ®é vÒ kh¶ n¨ng s¶n xuÊt L−u ý trong cïng mét nhãm bß cã nh÷ng bß cã tèc ®é t¨ng träng cao nhÊt ®¹t 0,9 kg/con/ngµy vµ cã c¸ thÓ thÊp nhÊt chØ t¨ng 0,1 kg/ngµy. Sè l−îng gia sóc cã tèc ®é t¨ng träng ë møc ®é cao vµ thÊp lµ rÊt Ýt. • §é lÖch chuÈn hoÆc ph©n bè bß theo nhãm, ®µn hoÆc theo gièng Ph©n bè cña c¸c c¸ thÓ trong quÇn thÓ lµ ®¸ng tin cËy vµ cã thÓ ®−îc x¸c ®Þnh vÒ mÆt thèng kª. To¸n thèng kª x¸c ®Þnh r»ng 66% sè gia sóc trong mét nhãm chän läc ®èi víi bÊt cø tÝnh tr¹ng nµo do nhiÒu gen qui ®Þnh sÏ cã n¨ng suÊt b»ng gi¸ trÞ trung b×nh + 1 ®é lÖch chuÈn. Ph©n bè quÇn thÓ cña gia sóc trong mét nhãm, mét gièng sÏ theo ®−êng ph©n bè chuÈn t−¬ng tù nh− trªn. Trang 11 §iÒu g× x¶y ra ë thÕ hÖ sau? Khi bß bè mÑ cã tèc ®é sinh tr−ëng nhanh phèi gièng víi nhau th× ®êi con cña chóng sÏ cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cao h¬n quÇn thÓ bè mÑ ban ®Çu. §−êng ph©n bè kh¶ n¨ng s¶n xuÊt ®êi con sÏ gièng nh− ph©n bè quÇn thÓ cña bè mÑ nh−ng ®−êng cong ph©n bè ®êi con sÏ cã gi¸ trÞ trung b×nh quÇn thÓ cao h¬n so víi bè mÑ chóng. So s¸nh 2 thÕ hÖ ®−îc biÓu thÞ qua h×nh 7. H×nh 7: §−êng cong ph©n bè kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cña bè mÑ vµ ®êi con N¨ng suÊt trung b×nh cña bè mÑ N¨ng suÊt trung b×nh cña con c¸i nhiÒu Sè gia sóc Ýt ThÊp Cao Møc s¶n xuÊt Kh¶ n¨ng s¶n xuÊt t¨ng tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ tiÕp sau sÏ ®−îc x¸c ®Þnh th«ng qua qui m« hay c−êng ®é chän läc céng víi sù kh¸c biÖt vÒ nu«i d−ìng, ch¨m sãc vµ m«i tr−êng. NÕu chän läc bß c¸i vµ bß ®ùc kh«ng chÝnh x¸c vµ kh«ng cã hiÖu qu¶ th× kh¶ n¨ng s¶n xuÊt trung b×nh cña thÕ hÖ tiÕp sau sÏ kh«ng cao h¬n cha mÑ chóng. Cµng Ýt c¸i sinh s¶n cã tèc ®é sinh tr−ëng nhanh ®−îc chän läc cho ch−¬ng tr×nh t¹o gièng (c−êng ®é chän läc cµng cao) th× sù kh¸c nhau gi÷a n¨ng suÊt trung b×nh cña thÕ hÖ bè mÑ vµ ®êi sau sÏ cµng cao. Tuy nhiªn, sè l−îng con c¸i thÕ hÖ sau sÏ Ýt. KÕt qu¶ chän läc víi c−êng ®é cao lµ: • TÊt c¶ ®ùc ®Çu dßng sÏ kh«ng truyÒn t¶i gen cho n¨ng suÊt cao h¬n c¸c gi¸ trÞ trung b×nh vÒ kh¶ n¨ng s¶n xuÊt kÓ c¶ khi nh÷ng con ®ùc nµy ®−îc t¹o ra tõ nh÷ng con c¸i ®Çu dßng. • ChØ h¬n mét nöa sè ®ùc vµ c¸i ë thÕ hÖ sau sÏ thõa h−ëng gen cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cao h¬n gi¸ trÞ trung b×nh cña bè mÑ chóng. • Khi sö dông ®ùc ®Çu dßng phèi víi bß c¸i cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cao, chØ cã mét sè l−îng nhá con c¸i cña chóng (®ùc vµ c¸i) sÏ tèt h¬n bè mÑ chóng • NÕu bß ®ùc tèt th× gi¸ trÞ trung b×nh vÒ kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cña con c¸i chóng sÏ cao h¬n ®µn bè mÑ ban ®Çu nh−ng cã kho¶ng 45% con c¸i sÏ cã n¨ng suÊt thÊp h¬n gi¸ trÞ trung b×nh C¸c nguyªn lý c¬ b¶n trong c¶i tiÕn di truyÒn §Ó t¨ng kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cho thÕ hÖ sau, chóng ta ph¶i lîi dông c¸c −u ®iÓm cña chøc n¨ng biÕn dÞ sinh häc b×nh th−êng cña gia sóc vµ sö dông c¸c b−íc sau: Trang 12 • • • • • C©n ®o chÝnh x¸c c¸c tÝnh tr¹ng vÒ kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cÇn c¶i tiÕn trong ®µn bè mÑ Chän nh÷ng gia sóc tèt nhÊt cã c¸c tÝnh tr¹ng kinh tÕ tÕ quan träng nhÊt vµ sö dông chóng cho nh©n gièng ë thÕ hÖ sau Chän nh÷ng tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn t−¬ng ®èi cao Lo¹i th¶i nh÷ng gia sóc cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt thÊp nhÊt Khi chän gia sóc, dïng Ýt c¸c chØ tiªu chän läc ®Ó t¨ng tiÕn bé di truyÒn nhanh nhÊt C¸c b−íc trªn cÇn ph¶i tiÕn hµnh liªn tôc ë mçi thÕ hÖ ®Ó ®¹t ®−îc c¶i tiÕn liªn tôc vÒ kh¶ n¨ng s¶n xuÊt vµ lîi nhuËn thu ®−îc tõ di truyÒn. Trang 13 C¶i tiÕn di truyÒn bß thÞt C¶i tiÕn di truyÒn ë bß thÞt lµ c¶i tiÕn n¨ng suÊt cña mét ®µn th«ng qua chän läc nh÷ng con bè mÑ tèt phèi gièng t¹o ®µn thay thÕ C¶i tiÕn di truyÒn chØ lµ mét khÝa c¹nh cña viÖc c¶i tiÕn tæng thÓ ®µn, nh−ng c¶i tiÕn di truyÒn l¹i lµ mét c«ng t¸c rÊt quan träng bëi v× c¶i tiÕn di truyÒn mang tÝnh l©u bÒn vµ tÝch luü. Thµnh tÝch ®¹t ®−îc th«ng qua di truyÒn sÏ ®−îc duy tr× trong ®µn tõ n¨m nµy qua n¨m kh¸c, vµ mçi c¶i tiÕn di truyÒn hµng n¨m sÏ ®−îc céng dån vµo nh÷ng kÕt qu¶ thu ®−îc cña n¨m tr−íc. TiÕn bé di truyÒn cµng nhanh khi cµng Ýt tÝnh tr¹ng ®−îc sö dông cho chän läc. NÕu chóng ta chän nhiÒu tÝnh tr¹ng mong muèn cïng mét lóc, sè l−îng gia sóc dïng chän läc cho mçi tÝnh tr¹ng sÏ gi¶m vµ nh− vËy sÏ cµng nhiÒu gia sóc cã n¨ng suÊt gÇn víi n¨ng suÊt trung b×nh quÇn thÓ. TiÕn hµnh c©n ®o c¸c chØ tiªu vÒ kh¶ n¨ng s¶n xuÊt lµ viÖc lµm cÇn thiÕt ®Ó ®¹t ®−îc c¸c tiÕn bé di truyÒn trong ch¨n nu«i bß thÞt tèi ®a. ViÖc ®o nµy kh«ng thÓ thay thÕ viÖc ®¸nh gi¸ b»ng m¾t c¸c tÝnh tr¹ng nh− cÊu tróc c¬ thÓ, nh−ng lµ mét cÇu nèi rÊt quan träng víi c¸c ®¸nh gi¸ b»ng m¾t. Nh÷ng tÝnh tr¹ng nµo nªn ®¸nh gi¸? Cã ba tiªu chÝ c¬ b¶n ¸p dông cho c¸c tÝnh tr¹ng trong bÊt cø ch−¬ng tr×nh c¶i tiÕn di truyÒn nµo. §Ó thµnh c«ng trong mét ch−¬ng tr×nh c¶i tiÕn di truyÒn mét tÝnh tr¹ng ph¶i ®¶m b¶o cã: • tÇm quan träng kinh tÕ • hÖ sè di truyÒn t−¬ng ®èi cao • cã thÓ ®o ®Õm ®−îc TÇm quan träng kinh tÕ MÆc dï nh÷ng thñ tôc ®o ®Õm c¸c chØ tiªu hiÖn nay dïng trong c¶i tiÕn di truyÒn bß thÞt t−¬ng ®èi ®¬n gi¶n vµ rÎ, chóng vÉn rÊt cÇn thiÕt cho viÖc chän läc c¸c tÝnh tr¹ng cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao. SÏ kh«ng cã ý nghÜa g× trong viÖc nç lùc c¶i tiÕn di truyÒn mét tÝnh tr¹ng nÕu nh− sù c¶i tiÕn ®ã kh«ng cã kÕt qu¶ trong viÖc t¨ng thu nhËp cho ng−êi ch¨n nu«i. H¬n n÷a, trong phÇn lín c¸c tr−êng hîp, ng−êi ch¨n nu«i cè g¾ng ®¹t ®−îc sù c¶i tiÕn ë nhiÒu tÝnh tr¹ng trong cïng thêi gian. Cµng nhiÒu tÝnh tr¹ng cÇn c¶i tiÕn trong cïng mét thêi gian cã nghÜa lµ kh¶ n¨ng c¶i tiÕn di truyÒn cña mçi tÝnh tr¹ng sÏ gi¶m ®i. TÇm quan träng kinh tÕ cã ý nghÜa kh¸c nhau víi mçi ng−êi ch¨n nu«i. Víi ng−êi nu«i bß thÞt th−¬ng m¹i, cã lÏ nh÷ng tÝnh tr¹ng quan träng nhÊt theo quan ®iÓm kinh tÕ lµ t¨ng träng, kh¶ n¨ng sinh s¶n vµ chÊt l−îng thÞt xÎ. Víi ng−êi nu«i bß b¸n gièng, cã thÓ c¸c tÝnh tr¹ng kh¸c ®em l¹i lîi nhuËn tõ viÖc b¸n con gièng míi quan träng. Trang 14 HÖ sè di truyÒn HÖ sè di truyÒn cã thÓ ®Þnh nghÜa lµ møc ®é mét gia sóc truyÒn kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cña m×nh cho thÕ hÖ con ch¸u ë bÊt kú tÝnh tr¹ng nµo – hoÆc bao nhiªu sai kh¸c gi÷a c¸c gia sóc lµ do sù kh¸c nhau vÒ di truyÒn gi÷a c¸c gia sóc vµ bao nhiªu sai kh¸c lµ do c¸c nh©n tè kh«ng di truyÒn ®−îc nh− dinh d−ìng, qu¶n lý, c¸c biÖn ph¸p qu¶n lý dÞch bÖnh, vµ tÊt c¶ c¸c nh©n tè m«i tr−êng kh¸c cã ¶nh h−ëng ®Õn kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cña gia sóc. PhÇn tr¨m cña tæng sè sai kh¸c gi÷a c¸c gia sóc do di truyÒn ®−îc gäi lµ hÖ sè di truyÒn. PhÇn nµy cµng cao th× c¬ héi c¸c tÝnh tr¹ng ®ã ®−îc truyÒn cho con ch¸u cµng lín. PhÇn lín c¸c tÝnh tr¹ng vÒ kh¶ n¨ng sinh tr−ëng ë bß thÞt cã kh¶ n¨ng di truyÒn kho¶ng 3050%. §iÒu nµy cã nghÜa lµ sai kh¸c vÒ sinh tr−ëng gi÷a c¸c gia sóc trong cïng mét nhãm lµ do di truyÒn 30-50% vµ 50-70% lµ do c¸c nh©n tè kh«ng di truyÒn hay nh©n tè m«i tr−êng. TÝnh tr¹ng th©n thÞt nãi chung cã hÖ sè di truyÒn kho¶ng 30-55%. HÖ sè di truyÒn cña chu vi hßn cµ kho¶ng 30-50%, trong khi ®ã hÖ sè di truyÒn cña kh¶ n¨ng phèi gièng chØ kho¶ng 15-30%. Nh÷ng tÝnh tr¹ng vÒ kh¶ n¨ng sinh s¶n cña con c¸i nh×n chung cã hÖ sè di truyÒn thÊp kho¶ng 15-20%. §iÒu nµy cã nghÜa lµ sù kh¸c nhau gi÷a c¸c gia sóc ë c¸c tÝnh tr¹ng sinh s¶n do sù kh¸c nhau di truyÒn gi÷a c¸c gia sóc lµ thÊp, vµ nh− vËy tèc ®é c¶i thiÖn c¸c tÝnh tr¹ng sinh s¶n trong ch−¬ng tr×nh c¶i tiÕn di truyÒn sÏ chËm h¬n so víi c¸c tÝnh tr¹ng kh¸c. HÖ sè di truyÒn −íc tÝnh cho mét vµi tÝnh tr¹ng quan träng cña bß thÞt ®−îc nªu ra ë b¶ng 2. Kh¶ n¨ng c©n ®o ®−îc cña c¸c tÝnh tr¹ng Ngay c¶ mét tÝnh tr¹ng cã tÇm quan träng kinh tÕ vµ hÖ sè di truyÒn t−¬ng ®èi cao vÉn Ýt ®−îc sö dông trong ch−¬ng tr×nh c¶i tiÕn di truyÒn nÕu nh− tÝnh tr¹ng ®ã kh«ng c©n ®o ®−îc. §o ®¹c thùc tÕ vµ kh¸ch quan c¸c tÝnh tr¹ng vÒ n¨ng suÊt ë bß thÞt cho phÐp ng−êi ch¨n nu«i so s¸nh c¸c tÝnh tr¹ng bÊt kÓ mïa vô, khuynh h−íng, n¨m, hoÆc nh÷ng ¶nh h−ëng m«i tr−êng vµ h¬n n÷a cho phÐp tÝnh to¸n −íc tÝnh gi¸ trÞ di truyÒn. V× lý do nµy, phÇn lín c¸c c«ng tr×nh tr−íc ®©y trong ch−¬ng tr×nh c¶i tiÕn di truyÒn lµ n©ng cao tèc ®é sinh tr−ëng. Tèc ®é sinh tr−ëng cã hÖ sè di truyÒn t−¬ng ®èi cao vµ rÊt dÔ x¸c ®Þnh. Trong thêi gian ®Çu cña National Beef Recording Schem (hÖ thèng ghi chÐp bß thÞt quèc gia), viÖc ®¸nh gi¸ dùa trªn khèi l−îng ®Ó so s¸nh sinh tr−ëng cña tõng c¸ thÓ hoÆc khèi l−îng c¬ thÓ ë c¸c løa tuæi nhÊt ®Þnh. Khi (Breed Plan) kÕ ho¹ch nh©n gièng ®−îc thiÕt lËp, gi¸ trÞ −íc tÝnh ®Çu tiªn lµ gi¸ trÞ gièng (EBVs) −íc tÝnh cho tèc ®é sinh tr−ëng. TÝnh tr¹ng tiÕp theo trong ch−¬ng tr×nh lµ kh¶ n¨ng sinh s¶n. Cè g¾ng ®Çu tiªn lµ tËp trung vµo hai tÝnh tr¹ng sinh s¶n dÔ dµng ®o ®−îc lµ chu vi hßn cµ ë bß ®ùc (chu vi nµy cã liªn quan ®Õn kh¶ n¨ng sinh s¶n ë con c¸i) vµ tuæi ®Î løa ®Çu ë bß c¸i. N¨ng lùc phôc vô ë con ®ùc ®ang ®−îc quan t©m v× ®©y lµ tÝnh tr¹ng cã thÓ ®o ®¹c ®−îc vµ lµ mét trong c¸c tÝnh tr¹ng sinh s¶n. H¬n n÷a, gi¸ trÞ gièng −íc tÝnh hiÖn nay ®èi víi tÝnh tr¹ng dÔ ®Î vµ thêi gian mang thai ®· cã. Gi¸ trÞ gièng −íc tÝnh cho th©n thÞt cã thÓ ®o ®¹c ®−îc vµ do ®ã ®−îc ®−a vµo kÕ ho¹ch nh©n gièng. Nh÷ng tÝnh tr¹ng ®−îc ®¸nh gi¸ lµ diÖn tÝch m¾t c¬ lóc 400 ngµy vµ mì h«ng (gi÷a x−¬ng s−ên thø 12 vµ13) vµ sè l−îng thÞt cã thÓ b¸n ®−îc. Trang 15 B¶ng 2. HÖ sè di truyÒn −íc tÝnh cho mét vµi tÝnh tr¹ng ë bß thÞt TÝnh tr¹ng Sinh s¶n Tû lÖ thô thai Kho¶ng c¸ch løa ®Î TÝnh ®Î dÔ (bß c¸i) ChÊt l−îng tinh Chu vi hßn cµ (18 th¸ng) N¨ng lùc phôc vô (18 th¸ng) Kh¶ n¨ng lµm mÑ Thêi gian mang thai ThÓ h×nh vµ sinh tr−ëng §iÓm cai s÷a Dµi th©n Vßng ngùc Cao vai Khèi l−îng s¬ sinh S¶n l−îng s÷a Khèi l−îng cai s÷a T¨ng träng tõ lóc sinh ®Õn cai s÷a T¨ng träng lóc 1 tuæi Khèi l−îng 18 th¸ng tuæi Khèi l−îng tr−ëng thµnh cña bª c¸i T¨ng träng mïa kh« T¨ng träng mïa m−a ThÞt xÎ (Mü) Tû lÖ thÞt xÎ Khèi l−îng thÞt xÎ/ngµy tuæi §é mÒm Mì ë vÞ trÝ x−¬ng s−ên thø 8 DiÖn tÝch m¾t c¬ C¸c tÝnh tr¹ng kh¸c Kh¶ n¨ng mÉn c¶m víi ung th− m¾t Mµu mÝ m¾t TÝnh khÝ TÝnh kh¸ng ve TÝnh kh¸ng giun s¸n TÝnh kh¸ng ruåi tr©u Møc ®é di truyÒn HÖ sè di truyÒn (%) ¤n ®íi NhiÖt ®íi ThÊp ThÊp Trung b×nh-cao Trung b×nh Trung b×nh-cao ThÊp-cao Trung b×nh Trung b×nh 0–5 0 – 10 15-50 25-40 20-50 15-60 20-40 15-25 5-20 ch−a cã ch−a cã 6-44 28-36 ch−a cã ch−a cã ch−a cã Trung b×nh Trung b×nh Trung b×nh-cao Trung b×nh-cao Trung b×nh Trung b×nh Trung b×nh Trung b×nh Trung b×nh Trung b×nh-cao Cao Trung b×nh ThÊp 25-35 25-45 25-55 30-50 35-45 20-25 20-30 25-30 30-45 40-50 50-70 ch−a cã ch−a cã ch−a cã ch−a cã ch−a cã ch−a cã 35-45 ch−a cã 3-50 30-40 20 30 25-40 30 18 Trung b×nh-cao Trung b×nh Cao Trung b×nh-cao Trung b×nh 30-50 25-45 50-70 30-40 20-25 ch−a cã ch−a cã ch−a cã ch−a cã ch−a cã Trung b×nh Cao Trung b×nh-cao Trung b×nh Trung b×nh Trung b×nh 20-40 45-60 25-50 ch−a cã ch−a cã ch−a cã ch−a cã ch−a cã 25-50 20-35 25-30 20-30 Nguån: Hammond, I.C. (ed) vµ céng sù. ‘Chän läc bß thÞt cho n¨ng suÊt tèi ®a trong thËp niªn 80’., 1981. AGBU, UNE. Davis, G.P. 1993 ‘Nh÷ng th«ng sè di truyÒn bß thÞt nhiÖt ®íi B¾c óc’. Aust. J. agric. Res., 44, 179-198. ThuËn lîi cña kÕ ho¹ch nh©n gièng (BREEDPLAN) lµ g×? H×nh nh− ®¸nh gi¸ kh¸ch quan, ®o ®¹c c¸c tÝnh tr¹ng nh− tèc ®é t¨ng träng, chÊt l−îng thÞt xÎ, vµ kh¶ n¨ng sinh s¶n chÝnh x¸c h¬n ®¸nh gi¸ b»ng m¾t. Khi tiÕn bé trong c¶i tiÕn di truyÒn chËm ch¹p, kh«ng thÓ nãi r»ng ®¸nh gi¸ b»ng m¾t ®· kh«ng ®ãng vai trß quan träng cho nghµnh ch¨n nu«i trong qu¸ khø. §¬n gi¶n lµ nh÷ng ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ chÝnh x¸c h¬n trë nªn s½n cã, chóng ®−îc sö dông ®Ó trî gióp trong viÖc chän lùa chÝnh x¸c h¬n gia sóc −u tó vÒ mÆt di truyÒn. H¬n n÷a, khi nhu cÇu cña thÞ tr−êng trë nªn kh¾t khe h¬n, c¶ thÞ Trang 16 tr−êng trong n−íc vµ n−íc ngoµi, th× ®iÒu quan träng lµ gia sóc gièng ®−îc chän läc ph¶i ®¸p øng ®−îc c¸c yªu cÇu cô thÓ cña thÞ tr−êng. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p chän läc ‘kh¸ch quan’ ®Çu tiªn bao gåm viÖc c©n khèi l−îng mét nhãm bß vµ so s¸nh tèc ®é t¨ng tr−ëng cña gia sóc ®−îc sinh ra trong cïng kho¶ng thêi gian vµ ®−îc nu«i d−ìng trong cïng mét nhãm gia sóc. TÝnh ®ång nhÊt vÒ tuæi vµ qu¶n lý trong mét nhãm gia sóc sÏ lo¹i trõ sù kh¸c biÖt vÒ qu¶n lý vµ sù kh¸c nhau vÒ m«i tr−êng, do ®ã phÇn lín sù kh¸c nhau lµ do kh¸c nhau vÒ mÆt di truyÒn. KÕ ho¹ch nh©n gièng (BREEDPLAN) ®−a chóng ta tiÕn 2 b−íc xa h¬n – so s¸nh gia sóc gi÷a c¸c nhãm vµ sö dông th«ng tin tõ gia sóc hä hµng ViÖc sö dông thÕ hÖ con ch¸u cña cïng gia sóc ë c¸c n¨m kh¸c nhau, ®µn vµ nhãm qu¶n lý kh¸c nhau cho phÐp so s¸nh n¨ng suÊt, so s¸nh tiÒm n¨ng di truyÒn cña hä hµng chóng qua c¸c n¨m kh¸c nhau, c¸c ®µn kh¸c nhau hoÆc c¸c ph−¬ng thøc qu¶n lý kh¸c nhau. ViÖc nµy gióp t¨ng c¸c nhãm gia sóc cã thÓ so s¸nh tiÒm n¨ng di truyÒn vµ do ®ã cho phÐp cã c−êng ®é chän läc cao h¬n, t¹o c¬ héi tèt h¬n cho viÖc chän ra nh÷ng gia sóc cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cao nhÊt. Nhê viÖc ph©n tÝch sè liÖu vÒ kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cña hä hµng, viÖc ®¸nh gi¸ tiÒm n¨ng di truyÒn thùc sÏ chÝnh x¸c h¬n. VÝ dô, ®¸nh gi¸ mét gia sóc dùa trªn kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cña 10 con ch¸u cña nã vÒ tèc ®é t¨ng träng sÏ chÝnh x¸c h¬n 50% ph−¬ng ph¸p dùa trªn mét m×nh gia sóc ®ã. ViÖc chän läc nµy t¨ng ®é chÝnh x¸c cña kh¶ n¨ng chän ®−îc gia sóc cã n¨ng suÊt cao. T−¬ng tù, ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ dùa trªn n¨ng suÊt c¸ thÓ, céng víi th«ng tin vÒ kh¶ n¨ng s¶n suÊt cña 10 anh em nöa ruét thÞt vµ 10 con cña gia sóc ®ã sÏ chÝnh x¸c gÊp ®«i so víi ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ dùa trªn kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cña riªng c¸ thÓ, nhê ®ã ®· lµm t¨ng kh¶ n¨ng chän ra gia sóc cã n¨ng suÊt cao. KÕ ho¹ch nh©n gièng nh− vËy ®· ®−a ra ph−¬ng ph¸p chän läc chÝnh x¸c h¬n vµ t¨ng cao h¬n kh¶ n¨ng s¶n xuÊt. Ng−êi ch¨n nu«i ch¾c ch¾n thu ®−îc nhiÒu lîi nhuËn tõ kÕ ho¹ch nh©n gièng. KÕ ho¹ch nµy gióp cho ng−êi mua bß ®ùc tù tin vÒ gi¸ c¶ mµ «ng ta tr¶ ®Ó mua con ®ùc t−¬ng øng víi gi¸ trÞ di truyÒn cña con ®ùc ®ã. Ng−êi ch¨n nu«i cã thÓ ®−a vÒ nhµ nh÷ng th«ng tin vÒ bß ®ùc víi mét vµi b¶o ®¶m r»ng hä ®· cã c¬ héi chän lùa vµ mua ®−îc con bß ®ùc tèt nhÊt tõ nh÷ng con ®ang cã, theo ®óng víi tiÒm n¨ng di truyÒn thùc cña chóng. KÕ ho¹ch nh©n gièng (Breed Plan) so s¸nh gia sóc trong mét ®µn trong khi ®ã kÕ ho¹ch theo nhãm gièng (Group Breed Plan) so s¸nh gia sóc trong mét gièng. Gi¸ trÞ gièng −íc tÝnh cña bß ®ùc tõ c¸c ®µn kh¸c nhau kh«ng thÓ so s¸nh trõ khi c¸c ®µn gia sóc trong cïng Group Breed Plan. Mét sè hiÖp héi gièng chÝnh ®ang hoµn chØnh c¸c b¸o c¸o Group Breed Plan. B¸o c¸o ®Çu tiªn cho nhãm gièng nhiÖt ®íi (Brahman) ®−îc xuÊt b¶n n¨m 1991. HiÖn nay cã 3 gièng nhiÖt ®íi tham gia Group Breed Plan. §ã lµ gièng Brahman, Belmont Red vµ Santa Gertrudis. C¸c gièng bß cña Anh tham gia Group Breed Plan lµ Hereford kh«ng sõng, Hereford, Angus, Murray Grey, Shorthorm, vµ South Devon cßn c¸c gièng ë Ch©u ¢u lµ Simmetal, Charolais vµ Limousin. Group Breed Plan trî gióp ®¸ng kÓ cho kh¶ n¨ng x¸c ®Þnh gia sóc −u tó vÒ mÆt di truyÒn hµng ®Çu do Breed Plan ®Ò nghÞ. Mét lÇn n÷a nh÷ng ng−êi thùc sù thµnh c«ng lµ ng−êi mua bß ®ùc, cã c¬ héi chän lùa ®−îc nh÷ng ®ùc gièng tèt nhÊt tõ mét gièng. Trang 17 Mèi quan t©m cña nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c gièng lµ viÖc sö dông Group Breed Plan chän nh÷ng bß ®ùc tõ mét gièng cã dÉn ®Õn viÖc chän ®−îc nh÷ng bß ®ùc thÝch hîp víi m«i tr−êng nµy nh−ng sÏ kh«ng thÝch hîp víi m«i tr−êng kh¸c? VÝ dô, bß ®ùc ®−îc chän lùa tõ nam óc cã thÓ kh«ng sinh s¶n ra thÕ hÖ con ch¸u cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt tèt ë Queensland, hoÆc thÕ hÖ con ch¸u cña nh÷ng bß ®ùc ®−îc chän lùa tõ trung t©m Queensland cã thÓ kh«ng cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt tèt ë B¾c Queensland. VÊn ®Ò ®ang ®−îc quan t©m hiÖn nay lµ lµm thÕ nµo ®Ó x¸c ®Þnh ®−îc r»ng nh÷ng bß ®ùc ®−îc chän lùa víi c¸c sè liÖu cña Group Breed Plan cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt tèt ë c¸c m«i tr−êng kh¸c nhau. Tuy nhiªn, chóng ta ®Òu biÕt r»ng bß ®ùc nhËp khÈu vµo óc, trùc tiÕp hoÆc tõ tinh cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt t−¬ng tù nh− ë n−íc së t¹i. NÕu ng−êi lµm c«ng t¸c gièng cßn nghi ngê vÒ ®iÒu nµy hä nªn tiÕp tôc lµm c«ng viÖc hiÖn t¹i hä ®ang lµm lµ chän lùa bß ®ùc tõ m«i tr−êng mµ hä biÕt lµ thÝch hîp víi m«i tr−êng cña hä, nh−ng dï Breed Plan hay Group Breed Plan còng sÏ trî gióp hä trong viÖc chän läc. Ngµy cµng cã nhiÒu b»ng chøng râ rµng vÒ lîi Ých cña viÖc sö dông Breed Plan ®èi víi c¸c tÝnh tr¹ng vÒ n¨ng suÊt, søc m¹nh cña c¸ch chän läc nµy ngµy cµng t¨ng lªn v× cã rÊt nhiÒu sè liÖu vÒ ®µn bß quèc gia ®−îc ph©n tÝch vµ phÇn lín c¸c gièng ®· tham gia Group Breed Plan. Trang 18 Chän läc vÒ kh¶ n¨ng sinh s¶n Kh«ng cã c¸ch c©n ®o ®¬n lÎ nµo cã thÓ lµ biÖn ph¸p ®−îc b¶o ®¶m lµ tin cËy ®Ó ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng sinh s¶n cña con ®ùc. T−¬ng tù nh− ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh kh¶ n¨ng sinh s¶n cña con c¸i, kh¶ n¨ng sinh s¶n cña con ®ùc cã thÓ chØ ®−îc x¸c ®Þnh sau khi bß ®· thµnh thôc vÒ giíi tÝnh vµ kÕt hîp nhiÒu ®¸nh gi¸ th«ng qua kiÓm tra. Mét cuéc kiÓm tra toµn diÖn vÒ kh¶ n¨ng sinh s¶n cña con ®ùc ®−îc thùc hiÖn tèt nhÊt bëi mét b¸c sÜ thó y kinh nghiÖm. Tuy nhiªn, ng−êi qu¶n lý tèt cã thÓ nhËn ra c¸c tÝnh tr¹ng nµo lµ b×nh th−êng vµ kh«ng b×nh th−êng. Cã mét sè tÝnh tr¹ng ®−îc sö dông ®Ó ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng sinh s¶n cña con ®ùc. Chóng bao gåm: • KiÓm tra hßn cµ (sê n¾n hßn cµ vµ ®o chu vi) • KiÓm tra d−¬ng vËt, bao quy ®Çu vµ vá ngoµi d−¬ng vËt • Thu thËp vµ ®¸nh gi¸ tinh dÞch • Sê n¾n c¬ quan sinh dôc bªn trong • §¸nh gi¸ tÝnh h¨ng (libido) vµ kh¶ n¨ng phèi gièng • CÊu tróc cña ch©n, bµn ch©n, m¾t vµ cÊu tróc c¬ thÓ tæng thÓ Chóng t«i khuyÕn khÝch tÊt c¶ ng−êi ch¨n nu«i Ýt nhÊt cã sù kiÓm tra hßn cµ, hßn d¸i, d−¬ng vËt vµ sê n¾n bao quy ®Çu; vµ tèt h¬n lµ ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng lµm viÖc tr−íc khi cho c¸c con ®ùc phèi gièng víi con c¸i. Cã sù kh¸c nhau mét chót gi÷a c¸c gièng Bos taurus (vÝ dô: c¸c gièng bß cña Anh vµ Ch©u ©u), vµ Bos indicus (vÝ dô: Brahman vµ Sahiwal, vµ gièng lai gi÷a Bos taurus vµ Bos indicus (vÝ dô: Droughtmaster vµ Santa Gertrudis). H×nh th¸i hßn cµ H×nh th¸i gi¶i phÉu vµ cÊu tróc hßn cµ cã thÓ thay ®æi rÊt nhiÒu (h×nh 8 vµ 9). Nh×n chung, hßn cµ vµ cÊu tróc cña nã ë bß ®ùc Bos indicus dµi vµ hÑp h¬n ë bß ®ùc Bos taurus (h×nh 8b). Sù xoay sang bªn c¹nh cña trôc hßn cµ x¶y ra ë mét sè bß ®ùc Bos indicus, ®iÒu ®ã cã thÓ kh«ng quan träng vÒ mÆt chøc n¨ng, nh−ng chóng th−êng g©y ra lêi b×nh luËn kh«ng tho¶ m¸i tõ ng−êi mua bß ®ùc. Cho ®Õn nay kh«ng cã b»ng chøng vÒ sù liªn quan gi÷a h×nh d¸ng hßn cµ vµ h×nh d¸ng bÇu vó ë con c¸i thÕ hÖ sau. Sù t¸ch kh«ng râ rµng v¸ch ng¨n hßn cµ ®«i khi xuÊt hiÖn vµ Ýt ®−îc b»ng lßng h¬n mÆc dï ®iÒu ®ã kh«ng quan träng vÒ chøc n¨ng. H×nh 8: H×nh th¸i hßn cµ: (a) b×nh th−êng (thon dµi), (b) b×nh th−êng (trßn), h−íng b¾cnam, vµ (d) Y-h×nh viªn ®¹n/ t¸ch ra. Mét vµi hßn cµ kh«ng b×nh th−êng kh¸c ®−îc giíi thiÖu ë H×nh 9. Bß ®ùc víi tinh hoµn dÝnh s¸t víi c¬ thÓ cÇn ®−îc kiÓm tra thªm vÒ kh¶ n¨ng sinh s¶n. Tinh hoµn nhá th−êng liªn Trang 19 quan tíi chÊt l−îng tinh kÐm vµ kh¶ n¨ng sinh s¶n thÊp, nã ph¶n ¸nh sù yÕu kÐm n¨ng lùc ®iÒu chØnh nhiÖt ®é cña hßn cµ. Tuy nhiªn cÇn biÕt r»ng hßn cµ ng¾n th−êng nh×n thÊy khi thêi tiÕt l¹nh vµ mét vµi bß ®ùc ho¶ng sî co l¹i do c¬ chÕ b¶o vÖ. Hßn cµ kh«ng b×nh th−êng kh¸c lµ hßn cµ nhá, hßn cµ n»m ngang víi c¬ thÓ. Nh÷ng bß ®ùc cã hßn cµ nh− vËy th−êng khoÎ m¹nh vÒ chøc n¨ng nh−ng cÇn ®−îc b¸c sÜ thó y kiÓm tra. H×nh 9. H×nh th¸i hßn cµ: (a) hßn cµ t¾m l¹nh, (b) hßn cµ lÖch mét bªn, (c) hßn cµ hecni, (d) mét phÇn tinh hoµn Èn. Cuèi cïng, nh÷ng bß ®ùc víi cæ hßn cµ qu¸ dµi, tinh hoµn bÞ thÊp tíi tíi khuû ch©n lµm cho tinh hoµn dÔ bÞ tæn th−¬ng do vËy nªn tr¸nh chän ®ùc gièng lo¹i nµy. NÕu ng¾n, th¾t l¹i vµ hßn cµ qu¸ dµi cã thÓ lµ khiÕm khuyÕt di truyÒn. Bß ®ùc cã mét tinh hoµn nhá (H×nh 9b) hoÆc hai tinh hoµn nhá (c¶ hai ®Òu cïng Èn) lµ kh«ng b×nh th−êng, th−êng thÊy ë bß ®ùc Bos indicus non. Héi chøng nµy do di truyÒn vµ th−êng ®i kÌm víi n¨ng lùc s¶n xuÊt tinh trïng kÐm vµ do ®ã kh¶ n¨ng sinh s¶n kÐm. Hßn cµ hecni th−êng Ýt gÆp nh−ng dÔ chÈn ®o¸n trong khi mét phÇn hoÆc toµn bé tinh hoµn Èn th−êng gÆp vµ ®−îc ph¸t hiÖn ra khi kiÓm tra. Hßn cµ Èn cã thÓ do di truyÒn vµ nh÷ng bß ®ùc nh− vËy kh«ng ®−îc dïng ®Ó phèi gièng. Sê n¾n hßn cµ vµ gi¶i phÉu bªn trong Hßn cµ kh«ng chØ ®−îc quan s¸t mµ cßn ph¶i ®−îc sê n¾n b»ng c¸ch ®øng ®»ng sau bß ®ùc ®· ®−îc nhèt trong rãng an toµn. NÕu bß ®ùc ®−îc nhèt nh−ng nã kh«ng ®−îc cè ®Þnh chÆt b¶o hiÓm ®Çu, phÇn lín bß ®ùc sÏ ®øng vµ kh«ng tho¶ m¸i khi hßn cµ ®−îc sê n¾n. Thñ tôc sê n¾n bao gåm: 1. Sê n¾n cæ hßn cµ. Nã ph¶i nhá h¬n hßn cµ. Mì tËp trung ë phÇn cæ cña hßn cµ chøng tá bß ®ùc qu¸ bÐo. (H×nh 10). CÇn ph©n biÖt hecnia ë cæ cña hßn cµ vµ sù lan réng cña khèi m¹ch m¸u (®¸m tua cuèn) còng ë cæ cña hßn cµ. Trang 20