Tài liệu đặc điểm thuật ngữ kỹ thuật mỏ tiếng anh và việc chuyển dịch sang tiếng việt

TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC Xà HỘI VÀ NHÂN VĂN KHOA NGÔN NGỮ HỌC CAO XUÂN HIỂN ĐẶC ĐIỂM THUẬT NGỮ KỸ THUẬT MỎ TIẾNG ANH VÀ VIỆC CHUYỂN DỊCH SANG TIẾNG VIỆT Chuyên ngành: LÝ LUẬN NGÔN NGỮ Mã số: 60 22 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ: NGÀNH NGÔN NGỮ HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Văn Phúc Hà nội – 2009 MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN......................................................................................................i LỜI CAM ĐOAN...............................................................................................ii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN.............iii MỤC LỤC............................................................................................................iv PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do nghiên cứu....................................................................................................1 2. Mục đìch nghiên cứu...............................................................................................3 3. Nguồn tư liệu nghiên cứu........................................................................................4 4. Phương pháp nghiên cứu.........................................................................................5 5. Ý nghĩa của việc nghiên cứu...................................................................................5 6. Cấu trúc của luận văn..............................................................................................5 Chương I CƠ SỞ LÝ LUẬN 1. Khái niệm thuật ngữ.............................................................................................6 2. Việc nghiên cứu lý luận về thuật ngữ trong ngôn ngữ học..............................11 2.1. Bàn về yêu cầu và tiêu chuẩn của thuật ngữ Việt Nam......................................12 2.2. Bàn về phương cách xây dựng thuật ngữ...........................................................14 2.3. Bàn về chính tên gọi thuật ngữ..........................................................................15 3. Tính chất của thuật ngữ.....................................................................................16 3.1. Tính chính xác....................................................................................................16 3.2. Tính hệ thống.....................................................................................................17 3.3. Tính quốc tế.......................................................................................................18 3.4. Tính đơn nghĩa...................................................................................................19 3.5. Tính ngắn gọn....................................................................................................20 iv 3.6. Tính không biểu thị sắc thái tình cảm...............................................................20 4. Thuật ngữ gốc Ấn - Âu và thuật ngữ Việt........................................................21 4.1 Đặc điểm của thuật ngữ nguồn gốc Ấn – Âu......................................................21 4.2. Đặc điểm của thuật ngữ Việt.............................................................................24 5. Tình hình nghiên cứu thuật ngữ ở Việt Nam...................................................25 Chương II ĐẶC ĐIỂM CỦA HỆ THUẬT NGỮ KỸ THUẬT MỎ TIẾNG ANH 1. Khái niệm thuật ngữ KTM..........................................................................29 2. Đặc điểm cấu tạo từ của hệ thuật ngữ KTM tiếng Anh..............................31 2.1. Những đặc điểm chung......................................................................................31 2.2. Các mô hình cấu tạo cơ bản của hệ thuật ngữ KTM tiếng Anh......................33 3. Đặc điểm về nguồn gốc của hệ thuật ngữ KTM tiếng Anh.........................53 3.1. Nhận xét chung..................................................................................................53 3.2. Đặc điểm về nguồn gốc của thuật ngữ đơn gốc từ.........................................55 3.3. Đặc điểm về nguồn gốc của thuật ngữ đơn phái sinh....................................59 Chương III ĐẶC ĐIỂM HỆ THUẬT NGỮ KỸ THUẬT MỎ TIẾNG VIỆT QUA CHUYỂN DỊCH TỪ ANH SANG VIỆT 1. Đặc điểm chung..................................................................................................69 2. Đặc điểm cấu tạo thuật ngữ KTM tiếng Việt..................................................72 2.1. Thuật ngữ đơn..................................................................................................73 2.2. Thuật ngữ phức.................................................................................................75 3. Đặc điểm về nguồn gốc......................................................................................79 3.1. Thuật ngữ thuần Việt........................................................................................79 v 3.2. Thuật ngữ là từ Hán - Việt................................................................................81 3.3. Thuật ngữ gốc Ấn - Âu......................................................................................83 4. Đặc điểm trong chuyển dịch Anh - Việt...........................................................85 KẾT LUẬN........................................................................................................90 TÀI LIỆU THAM KHẢO...........................................................................96 PHỤ LỤC..............................................................................................................1 MỞ ĐẦU 1. Lý do nghiên cứu Nghiên cứu thuật ngữ là vấn đề không còn hoàn toàn mới mẻ trong nghiên cứu ngôn ngữ học nói chung. Đã có nhiều công trính nghiên cứu về thuật ngữ của các ngành khoa học trong nhiều ngôn ngữ khác nhau như tiếng Nga, tiếng Pháp, tiếng Đức, tiếng Nhật, tiếng Trung, tiếng Hàn v.v..., đặc biệt là tiếng Anh, một ngôn ngữ được coi là thông dụng trong các lĩnh vực khoa học trên thế giới và ở Việt Nam hiện nay. Bất kỳ một ngành khoa học nào, chúng ta cũng có thể sử dụng tiếng Anh để làm công cụ giao tiếp và trao đổi thông tin. Đối với các ngành khoa học kỹ thuật, tiếng Anh lại càng được sử dụng rộng rãi. Trên thực tế, mỗi ngành khoa học kỹ thuật đều cố gắng xây dựng cho mính một hệ thuật ngữ riêng làm phương tiện nghiên cứu, giao tiếp và trao đổi thông tin. Ngành nào ra đời sớm, hệ thuật ngữ càng sớm được hoàn chỉnh và có số lượng phong phú. Những ngành ra đời sau hoặc mới ra đời, cũng đều có chiến lược từng bước xây dựng cho mính một hệ thống thuật ngữ hoàn thiện, chuẩn hoá và thực sự tiện ìch. Kỹ thuật mỏ (KTM) là một ngành khoa học có lịch sử lâu đời trên thế giới nên bản thân nó có một hệ thống thuật ngữ tương đối phong phú, đầy đủ; đã có từ điển dành riêng cho ngành, thậm chì cho cả chuyên ngành hẹp. Khai thác mỏ là hoạt động khai thác khoáng sản bao gồm các vật liệu địa chất từ lòng đất, thường là các thân quặng, mạch hoặc vỉa than. Các vật liệu được khai thác từ mỏ là các loại kim loại cơ bản, kim loại quì, sắt, urani, than, kim cương, đá vôi, đá phiến, muối và kali cacbonnat v.v… Có thể nói, bất kỳ vật liệu nào không phải từ trồng trọt, chăn nuôi hoặc được tạo ra trong phòng thì nghiệm hay nhà máy, nói chung là đều được khai thác từ mỏ. Khai thác mỏ ở nghĩa rộng hơn còn bao gồm việc khai thác các nguồn tài nguyên không tái tạo, như dầu mỏ, khì thiên nhiên, thậm chì cả nguồn nước v.v… Khoảng 40.000 năm trước công nguyên, con người đã biết sử dụng mọi thứ xung quanh mính, kể cả đá cũng được dùng làm công cụ khai thác các khoáng sản. Sau một thời gian sử dụng hết những đá tốt trên bề mặt trái đất, con người bắt đầu đào bới để tím những thứ họ cần. Những cái mỏ đầu tiên chỉ là những cái hố nông nhưng rồi dần dần, những người khai mỏ sau buộc phải đào sâu thêm để tím kiếm… Do đó, hệ thống thuật ngữ kỹ thuật mỏ khá phong phú và đã sớm được hoàn chỉnh trong nhiều ngôn ngữ ở châu Âu. Ở Việt Nam, khai thác khoáng sản với qui mô công nghiệp là một lĩnh vực còn khá non trẻ, nhưng vị thế của nó ngày càng được khẳng định. Trong c¬ cÊu nÕn kinh tÕ n-ìc ta kÓ tõ sau ngµy hßa b×nh lập l¹i n¨m 1954, ngµnh c«ng nghiÖp khai kho¸ng lu«n ®ãng mét vai trß hÕt søc quan träng. C¸c khu má ®-îc th¨m dß vµ khai th¸c tõ thêi thuéc Ph¸p vẫn tiÕp tôc ®-îc duy tr× s¶n xuÊt và không ngừng phát triển … TiÕp ®ã, vìi sù gióp ®í vÕ c«ng nghÖ, m¸y mãc thiÕt bÞ cña Liªn X« vµ c¸c n-ìc X· héi chñ nghÜa §«ng ¢u cũng cã ngµnh c«ng nghiÖp khai kho¸ng khá ph¸t triÓn nh- Ba Lan, Céng hßa d©n chñ §øc…, ViÖt Nam ®· tiÕn hµnh th¨m dß ®Þa chÊt ®Ó më réng c¸c khu má cò, t×m kiÕm c¸c khu má mìi nh»m khai th¸c kho¸ng s¶n phôc vô c«ng cuéc b¶o vÖ vµ x©y dùng ph¸t triÓn kinh tÕ ®Êt n-ìc. §Æc biÖt tõ sau khi cã chÝnh s¸ch ®æi mìi cña §¶ng vµ nhµ n-ìc, nhiÖm vô c«ng nghiÖp hãa hiÖn ®¹i hãa ®Êt n-ìc ®-îc ®Æt lªn hµng ®Çu, cµng kh¼ng ®Þnh vai trß cña ngµnh c«ng nghiÖp khai thác kho¸ng sản ë ViÖt Nam, vìi đủ c¸c lo¹i kho¸ng s¶n r¾n, như than ®¸, sắt, thiếc, đồng, chí…, kho¸ng s¶n láng nh- dÇu má, råi hiện nay lµ khÝ thiªn nhiªn v.v… Tuy nhiªn, cã mét thùc tÕ lµ c«ng nghÖ khai thác kho¸ng sản của ViÖt Nam hiện đang ở trong một tính trạng rÊt thÊp so vìi c¸c n-ìc ¢u - Mü. ChÝnh v× vËy mµ ViÖt Nam lu«n cÇn ®Õn sù trî gióp vÕ c«ng nghÖ, kĩ thuật cña các n-ìc phát triển. Chẳng hạn, nh- thêi k× sau 1954 ®Õn cuèi nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kØ tr-ìc th× chñ yÕu lµ c«ng nghÖ, kĩ thuật của c¸c n-ìc thuộc khối Xã hội chủ nghĩa nh- ®· nªu ë trªn. Cßn tõ thËp niªn 90 ®Õn nay chóng ta ngµy cµng sö dông nhiÕu c¸c ph-¬ng tiện kü thuËt , m¸y mãc vµ c«ng nghÖ cña c¸c n-ìc ph-¬ng T©y. Song hµnh vìi qu¸ tr×nh nµy lµ sù th©m nhËp ngµy mét s©u réng vµo ViÖt Nam c¸c tµi liÖu chuyÓn giao c«ng nghÖ, h-ìng dÉn sö dông thiÕt bÞ m¸y mãc b»ng tiÕng Anh, vµ sù không ngừng gia t¨ng c¸c cuéc tiÕp xóc th-¬ng th¶o hîp ®ång, mua b¸n vËt t- thiÕt bÞ mµ trong ®ã ng«n ng÷ ®-îc sö dông chñ yÕu ®Õu lµ tiÕng Anh. Trong xu thế hội nhập và toàn cầu hoá hiện nay, Việt Nam đã và đang tập trung nghiên cứu đồng thời ứng dụng kỹ thuật khai thác mỏ ở trính độ ngày càng cao. Điều này đòi hỏi phải lưu tâm tới hệ thuật ngữ KTM bằng tiếng Anh của ngành để không những nghiên cứu, trao đổi thông tin mà còn để tiếp thu những tinh hoa của các nước phát triển trên thế giới phục vụ cho sự phát triển của ngành KTM nước nhà. Ví vậy, xây dựng hệ thuật ngữ KTM tiếng Việt đối với những người hoạt động trong ngành vừa nhằm tạo ra những thuận lợi và phát huy tốt công tác nghiên cứu kỹ thuật mỏ, vừa là một công việc xuất phát từ đòi hỏi cấp thiết của thực tế khách quan. Luận văn này, chúng tôi đi vào nghiên cứu khảo sát hệ thuật ngữ KTM tiếng Anh, có sơ bộ so sánh với tiếng Việt, để lấy đó làm cơ sở đề xuất một số ý kiến để xây dựng giáo trính tiếng Anh chuyên ngành KTM, góp phần nâng cao chất lượng đào tạo tiếng Anh chuyên ngành cho các sinh viên đang theo học ngành này tại các trường đại học ở nước ta hiện nay. 2. Mục đích nghiên cứu Mục đìch ngiên cứu của luận văn là: - Nghiên cứu hệ thuật ngữ KTM tiếng Anh để từ đó rút ra được những đặc điểm của các thuật ngữ này về mặt cấu trúc, nguồn gốc xuất xứ; đồng thời cũng sơ bộ xem xét cả cấu trúc và nguồn gốc hệ thuật ngữ KTM đã được chuyển dịch qua tiếng Việt, từ đó từng bước nhằm cố gắng xác lập lại một danh sách các thuật ngữ KTM Anh – Việt chuyên ngành (thuần mỏ) hơn. Đồng thời, qua việc nghiên cứu này, chúng tôi cũng sơ bộ so sánh đối chiếu hai hệ thuật ngữ để tím ra những nét tương đồng và khác biệt. - Nghiên cứu hai hệ thuật ngữ này, đặc biệt là những kết quả của nó còn có ý nghĩa hết sức quan trọng trong việc biên soạn những giáo trính tiếng Anh chuyên ngành KTM cho các sinh viên theo học ngành này hiện nay ở nước ta. 3. Nguồn tƣ liệu nghiên cứu Trong khuôn khổ luận văn này, chúng tôi tập trung nghiên cứu thuật ngữ chuyên ngành KTM trong tiếng Anh được thu thập từ các nguồn tư liệu sau đây: 3.1. Các loại từ điển: 1. Từ điển kỹ thuật mỏ Anh - Việt, Nhà xuất bản Khoa học kỹ thuật, Hà Nội, 1999. 2. Từ điển thuật ngữ chuyên ngành khai thác lộ thiên, Nhà xuất bản Giao thông vận tải, Hà Nội, 2008. 3. Từ điển Địa chất Anh - Việt, Nhà xuất bản Từ điển bách khoa, Hà Nội, 2001. 4. Từ điển kỹ thuật Trắc địa – Bản đồ Anh - Việt, Nhà xuất bản Bản đồ, Hà Nội, 2008. 5. Thuật ngữ các khoa học trái đất Anh - Việt, Nhà xuất bản Xây dựng, Hà Nội, 2003. 3.2. Các tài liệu khác: bao gồm các giáo trính tiếng Anh chuyên ngành KTM đang được sử dụng tại trường Đại học Mỏ - Địa chất Hà Nội: 6. Special English for underground mining students – Tiếng Anh chuyên ngành ngành “khai thác hầm lò”. 7. Giáo trính tiếng Anh chuyên ngành ngành “khai thác lộ thiên”. 8. English for mineral processing students - Tập bài giảng tiếng Anh dùng cho sinh viên ngành “tuyển khoáng”. 9. English for mining equipment and machines – Tiếng Anh chuyên ngành ngành “máy và thiết bị mỏ” 10. Tiếng Anh chuyên ngành ngành “trắc địa mỏ”. 11. Lecture – Note: English my speciality – Giáo trính tiếng Anh chuyên ngành dùng cho sinh viên ngành địa chất. 12. Một số tài liệu chuyên ngành liên quan, như xây dựng, điện và tự động hóa mỏ v.v..., trong kỹ thuật mỏ. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong luận văn, chúng tôi áp dụng phương pháp phân tìch thống kê số lượng đối với các thuật ngữ KTM tiếng Anh và Việt đã thu thập để xác định đặc điểm của chúng. Mặt khác, chúng tôi cũng phân tìch so sánh để tím ra các nét tương đồng và khác biệt giữa thuật ngữ KTM tiếng Anh và tiếng Việt. 5. Ý nghĩa của việc nghiên cứu Luận văn này cung cấp những thông tin cần thiết và hữu ìch về hệ thuật ngữ KTM tiếng Anh và tiếng Việt, qua đó có thể đề xuất một số ý kiến góp phần phục vụ công việc dạy và học nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng tiếng Anh chuyên ngành của sinh viên và cán bộ nghiên cứu trong lĩnh vực KTM. 6. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, phần kết luận, tài liệu tham khảo và phần phụ lục, luận văn bao gồm ba chương như sau: Chương 1: Cơ sở lý luận Chương 2: Đặc điểm của hệ thuật ngữ kỹ thuật mỏ tiếng Anh Chương 3: Đặc điểm của hệ thuật ngữ kỹ thuật mỏ tiếng Việt qua chuyển dịch từ Anh sang Việt CHƢƠNG I CƠ SỞ LÝ LUẬN 1. Khái niệm thuật ngữ Thuật ngữ là một đề tài có sức cuốn hút đối với nhiều nhà nghiên cứu khoa học trên thế giới cũng như ở Việt Nam. Hiện nay, trong ngôn ngữ học có một số lượng vô cùng lớn các định nghĩa khác nhau về thuật ngữ, thậm chì "về điều này có thể viết cả một cuốn sách". Có những định nghĩa chỉ ra sự phân định giữa một bên là thuật ngữ, còn bên kia là từ thông thường. Chẳng hạn. H.П. Кузькин chỉ ra rằng: "Cả về hình thức lẫn nội dung không thể tìm thấy ranh giới thực nào giữa từ thông thường, từ phi chuyên môn với từ của vốn thuật ngữ. Đường ranh giới hiện thực, khách quan giữa hai loại từ này về thực chất là một đường ranh giới ngoài ngôn ngữ. Nếu như từ thông thường, từ phi chuyên môn tương ứng với đối tượng thông dụng, thì từ của vốn thuật ngữ lại tương ứng với đối tượng chuyên môn mà chỉ có một số lượng hạn hẹp các chuyên gia biết đến" [75, 145]. Г.О. Винокур lại cho rằng: "Thuật ngữ - đó không phải là một từ đặc biệt mà chỉ là từ có chức năng đặc biệt (...) đó là chức năng gọi tên" [72, 5 - 6 ]. А.И. Моисеев viết: "Chính biên giới giữa thuật ngữ và phi thuật ngữ không nằm giữa các loại từ và cụm từ khác nhau mà nằm trong nội bộ mỗi từ và cụm từ định danh" [76, 31]. B.B. Bиноґадов đã nêu rõ hơn: "Trước hết từ hiện thực chức năng định danh, nghĩa là hoặc nó là phương tiện biểu thị, lúc đó nó chỉ là một ký hiệu giản đơn, hoặc nó là phương tiện của định nghĩa logic, lúc đó nó là thuật ngữ khoa học"[71, 12]. Có thể thấy mối liên hệ giữa từ thông thường và thuật ngữ qua các thì dụ minh họa sau: trong tiếng Anh có từ “crane” là tên gọi “loài sếu, loài chim có cổ dài”, đồng thời trong từ vựng kỹ thuật có đơn vị từ “crane” nghĩa là “cần cẩu, cần trục” để chỉ một loại thiết bị xe máy có cần dài dùng để nâng và di chuyển các vật nặng (liên tưởng từ cổ của loài sếu); từ “branch” có nghĩa là “cành cây”, còn với tư cách thuật ngữ địa chất thí “branch” mang ý nghĩa là “nhánh sông suối” hay “vỉa mạch quặng”; từ “wall” trong vốn từ toàn dân có nghĩa là “bức tường”, nhưng trong lĩnh vực Mỏ - Địa chất thí thuật ngữ “wall” lại có nghĩa là đá vây xung quanh một mỏ khoáng sản nào đó hay “bờ mỏ”; trong thuật ngữ tiếng Việt của ngành công nghiệp dệt có từ “máy lờ”, do xuất phát từ sự liên tưởng của những người công nhân gốc nông dân Việt nam giữa hính ảnh những chú cá bị mắc trong cái “lờ”- “một dụng cụ đan bằng tre dùng để bắt cá theo dòng nước chảy” với hính ảnh hàng vài trăm ống sợi trên khung treo của máy “ourdissoir” (tiếng Pháp), là chiếc máy đồ sộ nhất trên dây chuyền dệt vải công nghiệp; hay, trong tiếng Việt có từ “cũi lợn” chỉ nơi người ta dùng gỗ súc xếp quây lại thành chuồng để nuôi lợn rất quen thuộc ở các làng quê Việt Nam từ bao đời nay, nhưng cũng chình danh từ “cũi lợn” này lại cũng được sử dụng trong ngành khai thác hầm lò do những người thợ mỏ đã xếp gỗ chống lò (để tránh sụp lở trần và vách lò) tương tự như hính dạng chiếc “cũi lợn” thực sự. Và thế là có tên gọi “cũi lợn” và khái niệm “xếp cũi lợn” trong ngành khai thác hầm lò…v.v. Những vì dụ trên, chứng tỏ rằng đầu tiên người ta đã tận dụng các từ vốn có trong từ vựng toàn dân rồi gán cho chúng một nét nghĩa đặc biệt mang tình thuật ngữ. Việc gán nghĩa này dựa trên sự liên tưởng, so sánh về hính dạng, cấu tạo hay tình chất của các sự vật hiện tượng vốn đã được định danh trong vốn từ vựng toàn dân với những khái niệm sự vật trong kỹ thuật. Một số nhà ngôn ngữ học khác lại xác định thuật ngữ trong mối quan hệ giữa nó với khái niệm. Chẳng hạn, các soạn giả của "Đại Bách khoa toàn thư Xô viết" đã định nghĩa: "Thuật ngữ là một từ hoặc một cụm từ chỉ ra một cách chính xác khái niệm và quan hệ của nó với những khái niệm khác trong giới hạn của phạm vi chuyên ngành. Thuật ngữ là cái biểu thị vốn đã chuyên biệt hoá, hạn định hoá về sự vật, hiện tượng, thuộc tính và quan hệ của chúng đặc trưng cho phạm vi chuyên môn đó" [69, 473 - 474]. Trong cuốn "Từ điển thuật ngữ ngôn ngữ học", O.C.Aхманова giải thìch: "Thuật ngữ là từ hoặc cụm từ của ngôn ngữ chuyên môn (ngôn ngữ khoa học, ngôn ngữ kỹ thuật,…) được sáng tạo ra (được tiếp nhận hoặc được vay mượn,...) để biểu thị chính xác các khái niệm chuyên môn và biểu thị các đối tượng chuyên môn" [68, 474]. Một số nhà khoa học khác lại nhấn mạnh vấn đề khái niệm và định nghĩa thuật ngữ. Chẳng hạn, B.П. Даниленĸо chỉ ra rằng "Thuật ngữ dù là từ (ghép hoặc đơn) hay cụm từ đều là một ký hiệu tương ứng với một khái niệm", và "Bản chất của thuật ngữ với tư cách là một khái niệm hoàn toàn không trùng với từ thông thường của ngôn ngữ toàn dân". Còn A.C. Γерд đã nêu rõ: "Thuật ngữ là từ mà một định nghĩa nào đó kèm theo nó một cách nhân tạo, có ý thức. định nghĩa này có liên quan với một khái niệm khoa học nào đó" [73, 35 - 36]. Ở Việt Nam, các nhà ngôn ngữ học cũng hết sức quan tâm đến lĩnh vực thuật ngữ và những định nghĩa về thuật ngữ ngày một đầy đủ hơn, chình xác hơn. Theo Hoàng Xuân Hãn, "Thuật ngữ hay danh từ khoa học là những từ ngữ biểu thị một khái niệm xác định thuộc những khái niệm của một ngành khoa học nhất định" [19]. Nguyễn Văn Tu trong cuốn "Khái luận ngôn ngữ học" [37, 176] đã đưa ra định nghĩa về thuật ngữ như sau: "Thuật ngữ là từ hoặc nhóm từ dùng trong các ngành khoa học, kỹ thuật, chính trị, ngoại giao, nghệ thuật... và có một ý nghĩa đặc biệt, biểu thị chính xác các khái niệm và tên các sự vật thuộc ngành nói trên". Năm 1968 ông đưa ra định nghĩa chỉ nhấn mạnh khái niệm mà các thuật ngữ biểu thị: "Thuật ngữ là những từ và những từ tố cố định để chỉ những khái niệm của một ngành khoa học nào đó, ngành sản xuất hay ngành văn hoá nào đó..." [38, 114]. Theo ông, thuật ngữ là lớp từ vị trong ngôn ngữ. Thuật ngữ giống từ thường ở chỗ đều tuân theo quy luật ngữ âm và ngữ pháp của ngôn ngữ đó. Nhưng thuật ngữ khác từ thường là chỉ có một nghĩa và ìt gợi cảm. Một từ có thể có đồng nghĩa, trái nghĩa nhưng khi trở thành thuật ngữ nó không có đồng nghĩa và trái nghĩa. Năm 1962, trong "Giáo trính Việt ngữ, tập II", Đỗ Hữu Châu đã đưa ra định nghĩa thuật ngữ trong đó đồng thời có sự nhấn mạnh rằng thuật ngữ không phải chỉ biểu thị khái niệm khoa học mà còn chỉ tên một sự vật, một hiện tượng khoa học nhất định. Theo ông, "Thuật ngữ là những từ chuyên môn được sử dụng trong phạm vi một ngành khoa học, một nghề nghiệp hoặc một ngành kỹ thuật nào đấy. Có thuật ngữ của ngành vật lý, ngành hoá học, toán học, thương mại, ngoại giao,.. Đặc tính của những từ này là phải cố gắng chỉ có một nghĩa, biểu thị một khái niệm hay chỉ tên một sự vật, một hiện tượng khoa học, kỹ thuật nhất định" [5, 167]. Năm 1983, Hoàng Văn Hành đã đưa ra định nghĩa về thuật ngữ, trong đó chỉ rõ thêm tình xác định của khái niệm mà thuật ngữ biểu thị trong hệ thống những khái niệm của một ngành khoa học nhất định, như sau: "Thuật ngữ là những từ ngữ dùng để biểu thị một khái niệm xác định thuộc hệ thống những khái niệm của một ngành khoa học nhất định. Toàn bộ hệ thống thuật ngữ của các ngành khoa học hợp thành vốn thuật ngữ của ngôn ngữ" [20, 26]. Cũng nói về thuật ngữ, Vũ Quang Hào lại đề cập về phương diện ngữ nghĩa của thuật ngữ. Theo ông, trong tiếng Việt, bản thân hai chữ "Thuật ngữ" phải được hiểu theo bốn nghĩa: "Thuật ngữ" được hiểu là nội dung của khái niệm khoa học (nội hàm khái niệm). Theo nghĩa này, thuật ngữ là đơn vị cơ bản của mỗi khoa học chuyên ngành. "Thuật ngữ" được hiểu là hình thức ngôn ngữ, là cái vỏ, là tên gọi của một khái niệm khoa học. Theo nghĩa này, thuật ngữ - tên gọi là đơn vị cơ bản trong vốn từ của ngôn ngữ khoa học. "Thuật ngữ" được hiểu là toàn bộ khái niệm trong một khoa học, một lĩnh vực. Theo nghĩa này, toàn bộ thuật ngữ - khái niệm làm thành hệ thuật ngữ - khái niệm của một khoa học. "Thuật ngữ" được hiểu là toàn bộ tên gọi trong một khoa học. Theo nghĩa này, toàn bộ thuật ngữ - tên gọi làm thành hệ thuật ngữ - tên gọi của một khoa học. Tình trạng của hệ thuật ngữ - tên gọi phản ánh tình trạng ứng dụng lý luận ngôn ngữ học vào việc giải quyết những vấn đề của hình thức ngôn ngữ trong một khoa học. [21, 124 – 125] Trong giáo trính “Từ vựng tiếng Việt” xuất bản năm 1978 và tiếp đến là giáo trính “Từ vựng học tiếng Việt” xuất bản năm 1985, tái bản năm 1998, Nguyễn Thiện Giáp đã đưa ra quan niệm khá ngắn gọn nhưng nêu được đầy đủ những đặc trưng cần và đủ của thuật ngữ. Theo ông, "Thuật ngữ là bộ phận từ ngữ đặc biệt của ngôn ngữ. Nó bao gồm những từ và những cụm từ cố định là tên gọi chính xác của các loại khái niệm và các đối tượng thuộc các lĩnh vực chuyên môn của con người" [12, 270]. Thuật ngữ, theo Nguyễn Thiện Giáp, có thể được cấu tạo dựa trên cơ sở các từ hoặc hính vị có ý nghĩa sự vật cụ thể. Nội dung của thuật ngữ ìt nhiều tương ứng với ý nghĩa của các từ tạo nên chúng. Như vậy, có thể thấy, thuật ngữ khoa học chình là một lớp từ trong vốn từ vựng của một ngôn ngữ. Nó không phải là từ vựng chung mà là lớp từ vựng đặc biệt. Nét đặc biệt được thể hiện ở chỗ thuật ngữ khoa học là những từ và những cụm từ cố định thuộc một chuyên môn nhất định, chình xác và xác định về nghĩa. Qua những định nghĩa được nêu ra ở trên, chúng ta có thể thấy thuật ngữ là từ và cụm từ nhưng không giống với từ và cụm từ thông thường. Từ ngữ thông thường có thể biểu thị sắc thái tính cảm, sắc thái phụ như thái độ đánh giá con người, khen, chê..., có thể mang tình đa nghĩa, có thể có đồng nghĩa, trái nghĩa, có thể có đồng âm, trong khi thuật ngữ thí chỉ đơn nghĩa và chỉ mô tả một khái niệm hay một khách thể. Đỗ Hữu Châu đã xác định khá rõ ràng là: “Khác với từ thông thường, thuật ngữ có ý nghĩa biểu vật trùng hoàn toàn với sự vật, hiện tượng ... có trong thực tế, đối tượng của ngành kỹ thuật và ngành khoa học tương ứng. Ý nghĩa biểu niệm của chúng cũng là những khái niệm về các sự vật, hiện tượng này đúng như chúng tồn tại trong tư duy. Về mặt nội dung, ở các thuật ngữ không xảy ra sự chia cắt thực tế khách quan theo cách riêng của thuật ngữ. Mỗi thuật ngữ là một “cái nhãn” dán vào đối tượng này (cùng với khái niệm về chúng) tạo nên chính nội dung của nó” [6, 221 - 222]. Nguyễn Văn Tu cũng chỉ rõ: “Đặc điểm của thuật ngữ là một từ chỉ có một nghĩa, không có từ đồng nghĩa, không có sắc thái tình cảm, có thể có tính chất quốc tế (tùy từng ngành)” [39, 114]. Nói cách khác, thuật ngữ là một bộ phận của từ vựng của một ngôn ngữ, chúng biểu thị khái niệm xác định trong các ngành khoa học kỹ thuật nên thuật ngữ phải tuân thủ tình nghiêm ngặt của nó. Từ đó, chúng tôi rút ra một số đặc điểm cần chú ý xung quanh khái niệm thuật ngữ là: - Về mặt cấu trúc: thuật ngữ là một từ hoặc một cụm từ. - Về mặt nội dung (mặt biểu nghĩa): thuật ngữ biểu thị duy nhất một nghĩa - một khái niệm. - Về mặt sử dụng: thuật ngữ được sử dụng trong một ngành nhất định, một lĩnh vực khoa học nhất định. Từ các đặc điểm nêu trên, thuật ngữ được hiểu một cách ngắn gọn là: “Thuật ngữ là một từ hoặc một cụm từ biểu thị chính xác khái niệm, đối tượng được sử dụng trong một ngành khoa học cụ thể”. 2. Việc nghiên cứu lý luận về thuật ngữ trong ngôn ngữ học Thuật ngữ là một bộ phận từ vựng quan trọng của ngôn ngữ. Theo nghiên cứu của các nhà ngôn ngữ học trên thế giới, thuật ngữ là bộ phận phát triển mạnh nhất so với các bộ phận khác trong vốn từ vựng của một ngôn ngữ. Thuật ngữ phát triển theo sự phát triển của khoa học kỹ thuật. Hiện nay, khoa học kỹ thuật trên thế giới đang ngày càng phát triển như vũ bão nên nhu cầu sử dụng thuật ngữ trong lĩnh vực khoa học kỹ thuật, số lượng các loại thuật ngữ, và nhu cầu nghiên cứu thuật ngữ trên thế giới cũng ra đời hết sức nhanh nhạy để đáp ứng những đòi hỏi thiết thực đó. Tiếng Anh, với vốn từ vựng phong phú và số lượng thuật ngữ chiếm tỉ lệ rất lớn đang dần trở thành ngôn ngữ toàn cầu, ngôn ngữ của giao tiếp và khoa học kĩ thuật. Việc nghiên cứu thuật ngữ tiếng Anh, hoặc những nghiên cứu thuật ngữ có so sánh đối chiếu với tiếng Anh, do đó cũng đang được đẩy mạnh và phát triển mạnh mẽ. Sự phát triển không ngừng của các ngành sản xuất công nghiệp, khoa học và công nghệ ở Việt Nam hiện nay cũng là một động lực góp phần thúc đẩy số lượng các thuật ngữ ở Việt Nam ngày một nhiều hơn và từng bước hoàn thiện dần. Tuy nhiên, bên cạnh đó lại tồn tại một số bất cập. Chẳng hạn, những khái niệm được biểu thị bằng hơn một thuật ngữ so với các thuật ngữ gốc, có khi chưa được hệ thống hoá và cách hiểu của các nhà khoa học cũng thiếu thống nhất. Ngay cả cách phiên âm thuật ngữ Ấn - Âu ở nước ta hiện nay cũng chưa đảm bảo tình nhất quán. Những bất cập vừa nêu trên thực tế đã gây ra không ìt khó khăn cho người sử dụng. Ở Việt Nam hiện nay, đội ngũ các nhà nghiên cứu thuật ngữ chưa đủ mạnh và còn thiếu nhiều chuyên gia nghiên cứu thuật ngữ học. Vấn đề cấp thiết đặt ra trước mắt là phải chú trọng nghiên cứu thuật ngữ, xây dựng và tiêu chuẩn hoá các hệ thống thuật ngữ thuộc các ngành khoa học ở nước ta nhằm tạo dựng những hệ thống thuật ngữ chình xác, dần khắc phục để tiến tới hoàn chỉnh những tồn tại không đáng có như đã nêu. Các nghiên cứu về thuật ngữ ở nước ta từ trước đến nay chủ yếu tập trung ở một số nét chình như sau: 2.1. Bàn về yêu cầu và tiêu chuẩn của thuật ngữ Việt Nam Khi đặt một thuật ngữ mới hoặc để thống nhất và chuẩn hoá các thuật ngữ đã có, các nhà khoa học ở trong nước cũng như ở nước ngoài đã bàn rất nhiều đến những tiêu chuẩn (hay là các yêu cầu) của thuật ngữ. Ở Việt nam, người đầu tiên nêu ra một cách khá đầy đủ và có hệ thống các yêu cầu của một thuật ngữ là học giả Hoàng Xuân Hãn. Trong tác phẩm "Danh từ khoa học" [19], ông đã đưa ra các điểm sau: - Mỗi ý phải có một danh từ để gọi. - Danh từ ấy phải dùng riêng về ý ấy. - Mỗi ý đừng có nhiều danh từ. - Danh từ phải làm cho dễ nhớ đến ý. - Danh từ trong các môn phải thành một toàn thể duy nhất và liên lạc. - Danh từ phải gọn. - Danh từ phải có âm hưởng Việt Nam. - Danh từ phải đặt theo lối đặt các tiếng thường và phải có tính chất quốc gia. Tuy nhiên, ý kiến của các nhà khoa học khác về vấn đề này cũng hết sức khác nhau. Chình ví tính trạng này mà cuối tháng 12/ 1964, Uỷ ban Khoa học Nhà nước đã triệu tập Hội nghị bàn về vấn đề Xây dựng thuật ngữ khoa học nhằm đẩy mạnh công tác nghiên cứu và xây dựng thuật ngữ khoa học, dần dần tiêu chuẩn hoá và thống nhất thuật ngữ trong các ngành chuyên môn. Tại hội nghị, nhiều đại biểu đã tán thành quan niệm về các tiêu chuẩn của thuật ngữ mà bản báo cáo chình đã đưa ra: 1) Tính khoa học, cụ thể phải chình xác, có hệ thống, ngắn gọn; 2) Tính dân tộc, nghĩa là có màu sắc ngôn ngữ dân tộc, phù hợp với đặc điểm tiếng Việt; 3) Tính đại chúng, nghĩa là dễ hiểu, dễ nhớ, dễ nói, dễ viết, dễ đọc, tuy rằng mức độ nhất trì ở điểm này, điểm khác còn có chỗ khác nhau. Chẳng hạn, Lê Khả Kế cũng cho thuật ngữ vừa phải khoa học, nghĩa là chình xác và có hệ thống, vừa phải có tình dân tộc và đại chúng, phải đặt sao cho ngắn gọn, dễ đọc, dễ hiểu, dễ nhớ [24, 110 - 114]. Học giả Lê Văn Thới cho rằng: - "Về nội dung: 1) Danh từ phải chỉ riêng một ý mà thôi; 2) Một ý không nên có nhiều danh từ; 3) Danh từ trong một bộ môn phải nằm trong một hệ thống chung; 4) Danh từ phải gợi đến ý chính. - Về hình thức: 5) Danh từ phải đặt ngắn gọn chừng nào tốt chừng ấy; 6)Danh từ phải nằm trong hệ thống chung của một ngôn ngữ" [36, 5]. Hồng Dân lại có phát biểu: "Những đặc điểm trên (ổn định về cấu tạo, ngắn gọn, có sức sản sinh ) tạo ra cho thuật ngữ tính đơn vị định danh, tính chất này đảm bảo cho thuật ngữ có khả năng tách biệt với mọi ngữ cảnh, không bị ngữ cảnh làm sai lạc nội dung mà nó biểu thị". Rồi dẫn lời Như Ý trính bày quan điểm tương tự và đi đến kết luận, "... Có thể khẳng định những yêu cầu cơ bản của thuật ngữ là: 1 - Tính định danh 2 - Tính chính xác 3 - Tính hệ thống 4 - Tính bản ngữ” [9, 117] Lưu Vân Lăng cho rằng: "Theo ý chúng tôi, thuật ngữ tiếng Việt phải: 1)Chính xác; 2) Có tính hệ thống; 3) Có tính bản ngữ (dân tộc); 4) Ngắn gọn, cô đọng; 5) Dễ dùng, trong đó có 3 tiêu chuẩn đầu là yêu cầu cơ bản mà tính chính xác là quan trọng nhất" [28, 2]. Năm 1985, trong giáo trính "Từ vựng học tiếng Việt" [11], sau đó được tái bản năm 1998 [12], Nguyễn Thiện Giáp đã nêu những đặc điểm cơ bản của thuật ngữ chỉ gồm: a) Tính chính xác; b) Tính hệ thống; c) Tính quốc tế. Như vậy, tuy còn có những ý kiến khác nhau, nhưng các nhà khoa học đều nhất trì và nhấn mạnh ba đặc điểm cơ bản sau của thuật ngữ: Một là, thuật ngữ phải chính xác. Hai là, thuật ngữ phải có tính hệ thống. Ba là, (tùy từng ngành) phải có tính quôc tế. 2.2. Bàn về phƣơng cách xây dựng thuật ngữ Về chất liệu Để đặt thuật ngữ khoa học, các nhà khoa học đều đi đến thống nhất: trước hết phải tận dụng kho tàng từ vựng của tiếng Việt, đó là những từ mà mọi người dân thường dùng. Điều này đảm bảo được tình dễ hiểu và bảo vệ, phát triển được ngôn ngữ dân tộc. Có thể dùng yếu tố Hán - Việt để đảm bảo tình chình xác và hệ thống khi các từ vựng trong tiếng Việt không đảm bảo hay đáp ứng yêu cầu trên. Ngoài ra, để đảm bảo mức chình xác khoa học cần thiết, chúng ta có thể mượn cả yếu tố Ấn-Âu để tạo từ, có thể mượn những thuật ngữ nước ngoài phiên âm. Như vậy, có ba nguồn xây dựng thuật ngữ là: - Lớp thuật ngữ thuần Việt - Lớp thuật ngữ Hán - Việt - Lớp thuật ngữ Ấn - Âu Về mô hình thuật ngữ Nguyễn Văn Tu cho rằng: "Tạo những từ ghép. Phương thức này được dùng nhiều trong tiếng Việt như: đòn bẩy, đoạn thẳng, mặt phẳng, tam giác... cách này thường dựa vào vốn từ vị của ngôn ngữ toàn dân" [39]. Về nguyên tắc vay mượn Các nhà khoa học đều thống nhất mượn thuật ngữ nước ngoài để làm giàu vốn thuật ngữ của dân tộc. Nhưng vay mượn thuật ngữ nước ngoài một cách có sáng tạo, biến nó thành thuật ngữ khoa học của dân tộc ta, vừa chình xác, vừa có hệ thống chứ không phải là bắt chước người nước ngoài, cố giữ nguyên cách nói, cách đọc hay cách viết để đưa vào tiếng Việt, làm cho tiếng Việt bị lai căng và mất đi tình trong sáng. Khi mượn yếu tố Hán - Việt để đặt thuật ngữ cần chú ý đến yếu tố có nghĩa, độc lập thường dùng và phải kết hợp theo ngữ pháp tiếng Việt. Còn khi mượn thuật ngữ Ấn - Âu thí không nên "cố giữ nguyên dạng chữ quốc tế mà nên dựa theo âm là chủ yếu (âm của nguyên ngữ hoặc của nhiều nước dùng gần giống nhau) mà phiên âm một cách sáng tạo, sao cho nó phù hợp với đặc điểm và sự phát triển của ngôn ngữ dân tộc ta" (Lưu Vân Lăng) [30, 153]. 2.3. Bàn về chính tên gọi thuật ngữ Tên gọi thuật ngữ cũng là một vấn đề được các nhà nghiên cứu trong nước quan tâm và thảo luận rất nhiều. Hàng loạt tên gọi khác nhau được áp dụng cho thuật ngữ như: Thuật ngữ, danh từ khoa học, thuật ngữ khoa học và chuyên danh. Tháng 7/1980, tại Hội nghị ngôn ngữ học "Về vấn đề chuẩn hoá thuật ngữ", Hồng Dân (Đại học Tổng hợp thành phố Hồ Chì Minh) đã trính bày một tham luận về chình tên gọi “thuật ngữ”. Theo ông, nên dùng cụm từ "chuyên danh" để thay cho các cụm từ "thuật ngữ", "thuật ngữ khoa học", "danh từ khoa học". Thực chất, đề xuất nói trên không thỏa đáng ví thiếu sức thuyết phục bởi ví các cách gọi tên trên có sự khác nhau chứ không phải hoàn toàn trùng nhau. “Thuật ngữ”, hay “thuật ngữ khoa học” luôn luôn biểu thị khái niệm được xác định trong một ngành khoa học và lệ thuộc vào hệ thống khái niệm của ngành đó, còn “chuyên danh” về bản chất chỉ là danh mục tên gọi cụ thể của các đối tượng được dùng trong từng ngành khoa học nhất định, chình ví vậy mà nó đã không thoát ra khỏi chình khái niệm “danh pháp” vốn được nhiều nhà nghiên cứu trong và ngoài nước sử dụng. Nguyễn Thiện Giáp trong “Từ vựng học tiếng Việt” xuất bản năm 1985 đã đưa ra những thì dụ minh họa cho sự khác biệt giữa “thuật ngữ” và “chuyên danh” hay “danh pháp”. Chẳng hạn trong địa lý học, các từ như sông, hồ, núi, biển, sa mạc…v.v, là những thuật ngữ, còn các tên gọi cụ thể như sông Hồng, hồ Ba bể, núi Tam đảo, biển Đông…v.v, là các danh pháp. Tương tự có thể dẫn thêm thì dụ như các từ “mỏ, khai trường” – “nơi diễn ra hoạt động khai khoáng”; hay “lò” là các thuật ngữ KTM, còn các tên gọi như mỏ Đèo nai – “tên một mỏ than ở Cẩm phả, Quảng ninh”), và “lò chợ” – “vị trì khai thác ngầm dưới lòng đất, nơi nhiều công nhân có thể tập trung lại để làm việc, đông như cái chợ”…v.v, là các danh pháp. Để kết luận vấn đề này có thể sử dụng định nghĩa của Г.О. Винокур “Còn về danh pháp thì khác hệ thuật ngữ, nó chỉ là một hệ thống các phù hiệu hoàn toàn trừu tượng và ước lệ, mà mục đích duy nhất là ở chỗ cấp cho ta có phương tiện thuận lợi nhất về mặt thực tiễn để gọi tên các đồ vật, các đối tượng không quan hệ trực tiếp với những đòi hỏi của tư duy lý luận hoạt động với những sự vật này” [72]. * Các công trính nghiên cứu về thuật ngữ gần đây Vấn đề nghiên cứu và xây dựng thuật ngữ đã và đang ngày càng được quan tâm nhiều. Ở Việt Nam, gần đây đã có một số đáng kể luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ nghiên cứu về thuật ngữ, vì dụ: “Thuật ngữ kinh tế thương mại Nhật - Việt” của Nguyễn Thị Bìch Hà (Luận án Tiến sĩ, 2000); “Thuật ngữ điện tử Anh - Việt” của Nguyễn Thị Kim Thanh (Luận văn Thạc sĩ, 2000); “Thuật ngữ thương mại Anh -Việt” của Vũ Thị Bìch Hà (Luận văn Thạc sĩ, 2003); “Đặc điểm thuật ngữ kiểm toán tiếng Đức và cách chuyển dịch thuật ngữ kiểm toán tiếng Đức sang tiếng Việt” của Lê Hoài Ân (Luận văn Thạc sĩ, 2003); “Khảo sát hệ thuật ngữ khí tượng thủy văn tiếng Anh” của Đoàn Thúy Quỳnh (Luận văn Thạc sĩ, 2007) v.v... 3. Tính chất của thuật ngữ Thuật ngữ là những từ hoặc những cụm từ cố định dùng để biểu thị chình xác các khái niệm và đối tượng thuộc lĩnh vực của mỗi ngành khoa học. Ví thế thuật ngữ mang những tình chất, đặc điểm sau: 3.1. Tính chính xác Nói thuật ngữ khoa học trước hết phải nói đến tình chình xác. Điều đó có nghĩa là thuật ngữ phải biểu hiện đúng khái niệm khoa học mà không gây nhầm lẫn. Một thuật ngữ lì tưởng là thuật ngữ phản ánh được đặc trưng cơ bản, nội dung bản chất của khái niệm, tuy nhiên không thể đòi hỏi thuật ngữ phản ánh đầy đủ mọi phương diện, mọi khìa cạnh của khái niệm. Thậm chì cá biệt có trường hợp thuật ngữ phản ánh một đặc trưng không cơ bản, nhưng đó là đặc trưng đủ để khu biệt thuật ngữ ấy với thuật ngữ khác. Để đặt ra được những thuật ngữ chình xác, cần cố gắng sao cho trong nội bộ một ngành khoa học mỗi khái niệm chỉ nên có một thuật ngữ biểu hiện và ngược lại mỗi thuật ngữ chỉ được dùng để chỉ một khái niệm, nghĩa là không nên có hiện tượng đồng nghĩa. Lẽ đương nhiên chúng ta sẽ không thể tuyệt đối hoá được nguyên tắc này. Có thể có trường hợp do sự phát triển của khoa học mà một thuật ngữ cũ vẫn song song tồn tại một thời gian với thuật ngữ mới. Đồng thời, thuật ngữ cần phải có tình một nghĩa. Hiện tượng một nghĩa cũng như việc tránh đồng nghĩa là yêu cầu đối với các thuật ngữ cùng thuộc một ngành khoa học, còn giữa các ngành khoa học khác nhau mà đòi hỏi các thuật ngữ phải như vậy thí e là không hoàn toàn thực tế. Thì dụ, thuật ngữ tiếng Anh “deposit”, trong ngành địa chất có nghĩa là “vật liệu chưa hoặc đã được gắn kết tìch tụ ở các bồn trũng”, còn trong ngành khai khoáng thí có nghĩa là “mỏ hay khoáng sàn, tức nơi tìch tụ tự nhiên của quặng hoặc vật liệu quì, kể cả dầu khì có giá trị thương mại”. Trong khi đó,