Tài liệu đặc điểm tiểu thuyết của phạm quang long (qua lạc giữa cõi người và cuộc cờ)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC --------------- NGUYỄN THỊ KIM OANH ĐẶC ĐIỂM TIỂU THUYẾT CỦA PHẠM QUANG LONG (QUA “LẠC GIỮA CÕI NGƯỜI” VÀ “CUỘC CỜ”) LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM THÁI NGUYÊN, 2019 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC --------------- NGUYỄN THỊ KIM OANH ĐẶC ĐIỂM TIỂU THUYẾT CỦA PHẠM QUANG LONG (QUA “LẠC GIỮA CÕI NGƯỜI” VÀ “CUỘC CỜ”) Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã ngành: 822.0121 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS TÔN THẢO MIÊN THÁI NGUYÊN, 2019 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi. Các nội dung trình bày trong luận văn là kết quả làm việc của tôi và chưa được công bố trong bất cứ một công trình nào khác. Thái Nguyên, tháng 5 năm 2019 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Kim Oanh ii LỜI CẢM ƠN Trong suốt quá trình học tập và làm luận văn tốt nghiệp cuối khóa, em đã nhận được sự quan tâm, tạo điều kiện và giúp đỡ tận tình của các thầy cô giảng viên, các nhà nghiên cứu khoa học, Ban lãnh đạo khoa Báo chí – Truyền thông và Văn học, Phòng Sau Đại học, Ban Giám hiệu trường Đại học Khoa học - Đại học Thái Nguyên. Đặc biệt, em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới Phó giáo sư – Tiến sĩ Tôn Thảo Miên đã tận tình hướng dẫn em trong việc nghiên cứu, tìm hiểu và hoàn thành đề tài luận văn này. Em xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè, đồng nghiệp, Ban Giám đốc Sở giáo dục và đào tạo tỉnh Ninh Bình, Ban Giám hiệu trường Trung học phổ thông chuyên Lương Văn Tụy tỉnh Ninh Bình đã nhiệt tình ủng hộ, chia sẻ khó khăn, khích lệ, động viên tinh thần trong suốt thời gian học tập và hoàn thành luận văn. Em xin trân trọng cảm ơn! Thái Nguyên, ngày 10 tháng 5 năm 2019 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Kim Oanh iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN…………………………………………………………….i LỜI CẢM ƠN………………………………………………………………..ii MỤC LỤC .................................................................................................... iii MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................ 1 2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................ 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu............................................................... 7 4. Mục tiêu nghiên cứu ................................................................................... 7 5. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................ 8 6. Đóng góp của luận văn ............................................................................... 8 7. Cấu trúc của luận văn ................................................................................. 9 NỘI DUNG .................................................................................................. 10 Chương 1: “NHÀ VĂN TRẺ” PHẠM QUANG LONG VÀ CẢM HỨNG CHỦ ĐẠO TRONG TIỂU THUYẾT “LẠC GIỮA CÕI NGƯỜI” VÀ “CUỘC CỜ” .... 10 1.1. “Nhà văn trẻ” Phạm Quang Long .......................................................... 10 1.1.1. Đôi nét về tiểu sử ................................................................................ 10 1.1.2. Sự nghiệp sáng tác của “nhà văn trẻ” Phạm Quang Long ................. 12 1.2. Cảm hứng chủ đạo trong tiểu thuyết của Phạm Quang Long ................. 16 1.2.1. Khái niệm về cảm hứng chủ đạo ......................................................... 16 1.2.2. Cảm hứng chủ đạo của Phạm Quang Long trong Lạc giữa cõi người và Cuộc cờ ................................................ ……………………………………..18 1.2.2.1. Cảm hứng về cái “lạc” …………………………………………….18 1.2.2.2. Cảm hứng về cái “bi”………………………………………………26 1.2.2.3. Cảm hứng về cái “thực” …………………………………………...30 Tiểu kết chương 1 ........................................................................................ 37 Chương 2: THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG “LẠC GIỮA CÕI NGƯỜI” VÀ “CUỘC CỜ” ................................................................................................ 39 2.1. Khái niệm về nhân vật văn học .............................................................. 39 2.2. Các kiểu nhân vật trong Lạc giữa cõi người và Cuộc cờ ....................... 40 2.2.1. Nhân vật tha hóa ................................................................................ 41 2.2.2. Nhân vật cô đơn, lạc loài .................................................................... 50 2.2.3. Nhân vật bi kịch …………………………………………………… 56 2.3. Nghệ thuật xây dựng nhân vật ............................................................... 63 2.3.1. Miêu tả nhân vật qua những sự kiện, chi tiết ...................................... 64 iv 2.3.2. Miêu tả nhân vật qua hành động ........................................................ 68 2.3.3. Miêu tả nhân vật qua diễn biến tâm lý ................................................ 70 2.3.4. Miêu tả nhân vật qua cái nhìn của nhân vật khác ............................... 73 Tiểu kết chương 2 ........................................................................................ 75 Chương 3: NGÔN NGỮ VÀ GIỌNG ĐIỆU TRONG “LẠC GIỮA CÕI NGƯỜI” VÀ “CUỘC CỜ” ................................................................................................... 77 3.1. Ngôn ngữ............................................................................................... 77 3.1.1. Khái niệm về ngôn ngữ nghệ thuật ..................................................... 77 3.1.2. Ngôn ngữ trần thuật ........................................................................... 78 3.1.2.1. Ngôn ngữ trần thuật mang tính chất đa thanh ……………………79 3.1.2.2. Ngôn ngữ trần thuật đậm chất đời thường …………………………82 3.1.3. Ngôn ngữ nhân vật ............................................................. ………….84 3.1.3.1. Ngôn ngữ đối thoại …………………………………………………85 3.1.3.2. Độc thoại nội tâm …………………………………………………91 3.2. Giọng điệu ............................................................................................. 95 3.2.1. Khái niệm về giọng điệu ..................................................................... 95 3.2.2. Giọng điệu triết lý............................................................................... 96 3.2.2.1. Giọng điệu triết lý, hoài nghi …………………………………….. 97 3.2.2.2. Giọng điệu triết lý chính luận ……………………………………..98 3.2.2.3. Giọng điệu triết lý phân tích ……………………………………..101 3.2.3. Giọng điệu giễu nhại ........................................................................ 103 3.2.4. Giọng điệu tranh biện, đối thoại ....................................................... 107 Tiểu kết chương 3 ...................................................................................... 110 KẾT LUẬN ................................................................................................ 111 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 114 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Từ sau năm 1975, nhất là từ giữa những năm 1986 trở đi, văn xuôi hiện đại Việt Nam phát triển trong bối cảnh đất nước chuyển mình trong cơ chế thị trường, trong sự giao lưu văn hóa đa dạng, nhiều chiều với sự bùng nổ mạnh mẽ của công nghệ thông tin. Điều kiện đó đã thúc đẩy sự thức tỉnh và thái độ “nhập cuộc” thực sự của nhà văn, nhất là nhà tiểu thuyết, trong việc phản ánh xã hội. Trong thời kì đổi mới toàn diện của đất nước, dân chủ hóa là xu thế lớn của xã hội và cũng đã trở thành xu hướng bao trùm của nền văn học Việt Nam. Xu hướng dân chủ hóa của thời kỳ đổi mới đã “cởi trói” cho văn học, coi trọng tự do sáng tác, khuyến khích nhà văn mạnh dạn tìm tòi sáng tạo, bám sát hiện thực đời sống xã hội, mô tả được chân thực nhất con người trong mối tổng hòa các quan hệ xã hội phong phú và phức tạp của thời hiện đại. Sang đầu thế kỉ XXI, xu hướng dân chủ hóa đã ngày càng phát triển mạnh mẽ và thấm sâu vào đời sống văn học, làm thay đổi cơ bản diện mạo văn học nước nhà. Nền văn học đương đại càng ngày càng đòi hỏi nhà văn với trách nhiệm cao cả của một “người thư kí trung thành của thời đại” (H. Banzac). Nhà văn thực sự phải là người có tư tưởng, có cách nhìn riêng và những khám phá, sáng tạo mới mẻ. Tác phẩm văn chương vì thế là kết quả của sự nghiền ngẫm và trải nghiệm đời sống của chính người viết. Phạm Quang Long trước khi là nhà văn đã có thời gian dài làm công tác giảng dạy, công tác quản lý văn hóa (ông nguyên là Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao & Du lịch Hà Nội), ở độ tuổi hưu trí, khi những trải nghiệm cuộc sống đã chín, tình yêu với văn chương thôi thúc, ông bắt đầu sáng tác với hai thể loại chính là kịch bản văn học và tiểu thuyết. Những vở kịch của Phạm Quang Long thể hiện vốn tri thức phong phú của một người thầy đọc nhiều, nhìn rộng, nghĩ sắc, bởi nó chứa đựng nhiều suy tư về nhân tình thế thái trong cả những vấn đề về lịch sử và hiện tại. Tiêu biểu như các vở: Cao Bá Quát, 2 Nợ non sông, Những khoảnh khắc Hồ Chí Minh, Quỷ mặt người, Quan thanh tra... Đặc biệt, trong vài năm gần đây, nhà văn Phạm Quang Long liên tục ra mắt các tiểu thuyết như: Lạc giữa cõi người (2016), Bạn bè một thuở (2017) và Cuộc cờ (2018). Tiểu thuyết của Phạm Quang Long bộc lộ nhãn quan sắc sảo về đời sống chính trị, xã hội đương đại, mang đến cho độc giả cái nhìn chân thực của một người trong cuộc về một phần những gì đang diễn ra hôm nay. Tiểu thuyết của Phạm Quang Long nói chung và hai cuốn Lạc giữa cõi người và Cuộc cờ nói riêng đã đem đến cho đời sống văn học nước nhà một tiếng nói riêng của người trí thức trước những đổi thay của xã hội, của con người trong vòng xoay của cơ chế. Đó là những nỗi niềm, sự băn khoăn, day dứt, là niềm đau của một người đầy tâm huyết, trách nhiệm, luôn theo đuổi và tôn thờ sự tử tế khi đứng trước sự tha hóa của không ít quan chức hôm nay. Nhà văn không ngại phơi bày mặt trái và cả những bi kịch của họ; mạnh dạn nói ra sự thật và cả những khiếm khuyết của bộ máy bằng cái tâm trong sáng, sự nhiệt thành của một người trí thức nặng lòng với thế sự. Những trang viết của Phạm Quang Long mang đậm hơi thở cuộc sống đương đại từ sự kiện, nhân vật đến cả những chi tiết về mánh khóe, thủ đoạn, chiêu bài ... của những quan chức tha hóa. Nhân vật trong tiểu thuyết của ông phần lớn bị cuốn vào vòng xoáy của cơ chế, luôn cảm thấy cô đơn, lạc loài, luôn phải đeo mặt nạ để sống. Cuộc sống của họ như trong một “cuộc cờ”, mỗi cá nhân giống như một quân cờ chính trị, luôn phải toan tính, nhìn trước ngó sau, mọi đường đi nước bước đều theo sự sắp đặt sẵn của một người bề trên nào đó, nếu không tuân theo sự sắp đặt, anh có thể bị gây khó khăn, hoặc bị bật ra khỏi “hệ thống”… Mặc dù phê phán xã hội nhưng Phạm Quang Long không bôi nhọ, không chống lại chế độ. Dường như nhà văn chỉ đang “bắt mạch” con bệnh ốm yếu mang tên “cơ chế”. Viết với tâm thế của người “ở trong chăn mới biết chăn có rận”, điều mà ngòi bút Phạm Quang Long muốn hướng tới là tìm ra căn nguyên, cội rễ của sự tha hóa, muốn cảnh tỉnh với mọi người 3 về những bi kịch lạc loài bằng một thiện chí muốn bảo vệ cái đúng, cái thiện của một ngòi bút dũng cảm, bản lĩnh. Trong bối cảnh hiện nay, khi cuộc chiến chống tham nhũng của Đảng đang diễn ra vô cùng mạnh mẽ và không có một “vùng cấm” nào, thì tác phẩm của Phạm Quang Long đã góp một tiếng nói chân thực, có giá trị, giúp bạn đọc hiểu hơn về những góc khuất tối trong đời sống chính trị, xã hội đương đại. Chọn nghiên cứu về hai cuốn tiểu thuyết Lạc giữa cõi người và Cuộc cờ, chúng tôi nhằm góp một tiếng nói khẳng định giá trị tiểu thuyết của Phạm Quang Long trong đời sống văn học đương đại Việt Nam. 2. Lịch sử vấn đề Như trên đã nói, tác phẩm của Phạm Quang Long đã đóng góp một góc nhìn, một tiếng nói thẳng thắn, chân thực về những điều mà chính nhà văn đã từng mắt thấy tai nghe. Trong tác phẩm của mình ông đã chạm tới những vấn đề rất gai góc, thậm chí nhạy cảm của đời sống xã hội đương đại. Nhà văn không ngần ngại thể hiện quan điểm, suy nghĩ riêng của mình về những vấn đề xã hội cũng như khao khát muốn đấu tranh để bảo vệ cái đúng, cái tốt. Như nhà phê bình Bùi Việt Thắng nhận xét: “Là người có kiến văn xã hội, nghề văn, sống nhiều, có tấm lòng tiết tháo của kẻ sĩ nên Phạm Quang Long đã bước vào cuộc chơi văn chương đầy tự tin, hào sảng” [55]. Bước vào con đường văn chương không nhằm mục đích “lập thân”, Phạm Quang Long thoải mái sống với đam mê của mình, ông nói: “hạnh phúc bây giờ là mỗi ngày được viết và phục vụ vợ con, được gặp gỡ bạn bè để sẻ chia cả niềm vui lẫn nỗi buồn của đời người” [55]. Tuy nhiên, văn của Phạm Quang Long không ồn ào hay mơ mộng, không có những chuyện tình yêu lãng mạn, không chạy theo thị hiếu số đông độc giả đương thời. Tác phẩm của ông nói chung và tiểu thuyết nói riêng hợp với những người thích nghiền ngẫm, suy tư, có sự quan tâm đến các vấn đề chính trị, xã hội. Những ai thích đọc lối văn nhẹ nhàng, trơn tru, dễ dãi chắc sẽ khó đồng cảm với cách viết của ông. 4 Hơn nữa, vì đề cập đến vấn đề chính trị, xã hội với thái độ thẳng thắn nên cho đến nay, giới nghiên cứu phê bình có lẽ khá e dè trước tác phẩm của Phạm Quang Long. Về hai cuốn sách Lạc giữa cõi người và Cuộc cờ, trên các báo, tạp chí mới chỉ xuất hiện một số bài cảm nhận, giới thiệu sách của số ít các nhà phê bình. Tháng 5/2016 nhà nghiên cứu Bùi Việt Thắng đã viết bài giới thiệu sách có tên “Tản mạn về Lạc giữa cõi người”. Trong đó, tác giả bài viết đã chỉ ra cái “tạng” của Phạm Quang Long là “Một cái nhìn trực diện vào sự thật, một cảm hứng bi kịch của sự viết, một thiện ý muốn bảo vệ cái đúng, cái đẹp, cái tốt đã khiến cho cảm hứng phê phán được soi sáng bằng sự phân tích tỉnh táo và được điều hòa bởi cái tình đời, tình người toát lên trong từng con chữ. Nói cách khác, phong cách Phạm Quang Long trong Lạc giữa cõi người mang dấu ấn của trí tuệ và tình cảm song hành như một sự hòa âm (cái đầu lạnh và trái tim nóng)” [55]. Nhận xét của Bùi Việt Thắng đã nói lên những đặc điểm lớn về tiểu thuyết của Phạm Quang Long trên các phương diện như cách tiếp cận hiện thực, cảm hứng chủ đạo, mục đích viết… Tác giả Ngô Hương Sen có bài “PGS.TS Phạm Quang Long - Hà Nội từng có một quan văn hóa như thế”, đã điểm lại một số những tham mưu, quyết định táo bạo mà đúng đắn của Phạm Quang Long khi làm Giám đốc Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch Hà Nội. Cái tâm của một con người hết lòng vì công việc đã đem lại cho ông những trải nghiệm nhiều cung bậc cảm xúc, đã tạo cho Phạm Quang Long vốn sống dày dặn, phong phú. Ngô Hương Sen viết:“Ký ức bộn bề của những năm tháng làm quan, quan văn hóa, những ghi chép trong não bộ về những sự kiện, con người đã qua, những hỉ nộ ái ố, những cay đắng đến tưởng chừng không chấp nhận nổi, cả những bẽ bàng khi chạm vào góc khuất của mỗi cá nhân, mỗi số phận người may mắn thay đã thành nguồn tư liệu quý giá cho PGS.TS Phạm Quang Long, để vài năm sau khi về hưu thầy đã hoàn thiện cuốn tiểu thuyết Lạc giữa cõi người mà nhiều 5 độc giả lẫn nhà phê bình cứ muốn coi đấy như tự truyện. Ông không cần phải cố sức, không cần phải rút ruột rút gan, cũng chẳng cần những thủ pháp hay kỹ thuật kỹ xảo gì, cứ tự nhiên nhi nhiên, nhẩn nha kể, lầm rầm viết, hóm hỉnh chắp nối tường thuật các câu chuyện, tinh xảo chạm khắc nhân vật, là đã ra một xã hội con người thời thứ gì cũng xuống cấp sinh động và thật đến kinh hồn” [54]. Tác giả Thu Hương có bài “Hình bóng thấp thoáng trong Lạc giữa cõi người” tuy ngắn gọn nhưng đã nói lên được cảm hứng chủ đạo của tác phẩm: “Ông cầm bút viết về sự tha hóa của một lớp người được đào tạo, học hành cũng muốn sống tử tế, làm việc cẩn thận nhưng hình như sức ép lớn quá làm con người hèn đi, kém đi” [53]. Những câu chuyện được kể lại trong các tác phẩm văn xuôi từ Lạc giữa cõi người đến Cuộc cờ, trước hết sát sàn sạt sự thật. Tính chân thực của tác phẩm được nhà nghiên cứu Bùi Việt Thắng gọi là “Thi pháp của sự chân thành” [55]. Đặc biệt, khi cuốn Lạc giữa cõi người được xuất bản, ngày 6/3/2017, Khoa Văn học trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn Hà Nội đã tổ chức tọa đàm giới thiệu cuốn sách. Buổi tọa đàm đã quy tụ nhiều ý kiến quý báu, tâm đắc của các nhà nghiên cứu, các nhà giáo. Tác giả Trần Hinh trong bài phát biểu “Lạc giữa cõi người - Tự truyện hay tiểu thuyết”, đã lí giải về mặt thể loại của cuốn sách. Ông đặt ra câu hỏi và tự trả lời: “Sự thật được kể trong truyện, đó là chất tự truyện, nhưng độ mở của câu chuyện lại gần với tiểu thuyết hơn. Nó để lại quá nhiều day dứt, ám ảnh, rằng tại sao con người cứ phải vật vã đớn đau “lạc giữa cõi người” như thế?” [52]. Trong phát biểu của mình tại tọa đàm, nhà giáo Nguyễn Kim Đính nói: “Tâm thế “lạc” mà anh Long nói đến trong tác phẩm là một tâm thế hồn nhiên, trong sáng. Tôi đọc kỹ cuốn Lạc giữa cõi người của anh Long như đã từng đọc kỹ Tội ác và trừng phạt của Đôtxtôiepxki trước đây, để xem dũng khí của nhà văn, nhà giáo này ra sao. Và quả thật, trước những vô cảm, vô 6 học, vô văn hóa, và rất nhiều từ mạnh khác mà anh dùng, tôi thấy sự phẫn nộ của con người hồn nhiên trong sáng đó” [51]. Nhận xét của Nguyễn Kim Đính đã nói tới tâm thế chủ đạo trong thâm tâm của nhân vật chính xưng “gã” trong Lạc giữa cõi người và phần lớn những nhân vật trong Cuộc cờ. Các nhân vật thấy mình “lạc” giữa công việc, “lạc” ngay trong gia đình và trở thành những con người cô đơn, luôn thu mình trong vỏ bọc, luôn ngụy trang trong những chiếc mặt nạ. Về tác phẩm Cuộc cờ, tác giả Đăng Bảy có bài “Đối mặt với lương tri”. Trong bài viết này, tác giả khẳng định: “Thông thường, để sáng tạo nên cuốn tiểu thuyết phản ánh một cuộc sống hiện thực nào đó, nhà văn thường cần có một độ lùi thời gian nhất định. Phạm Quang Long thì không chịu chờ đợi, mà song hành cùng thời buổi, mạnh bạo vạch mặt những kẻ có chức quyền nhưng thực ra là ăn tàn phá hại, đục ruỗng mọi quan hệ con người với con người. Thật khó đoán ra cái tỉnh hư cấu Nguyên Bình trong Cuộc cờ là địa phương nào trong đời thực, nhưng nhà tiểu thuyết Phạm Quang Long tỏ ra sắc bén, cập nhật, trùng hợp với bầu không khí xã hội đương thời” [50]. Nhận xét này đã cho thấy tính thời sự, tính hiện thực cũng như ý nghĩa phê phán của cuốn sách. Tác giả Song Hà có bài “Hiện tượng Phạm Quang Long”, đã gọi Phạm Quang Long là người dũng cảm, có khát vọng phò chính diệt tà. Tác giả đã chỉ ra: “Nhân vật trong các tác phẩm văn xuôi của Phạm Quang Long hay có cái dằn vặt nội tâm, cái đau đáu về nỗi niềm nhân cách, cái ưu thời mẫn thế dẫu cho cuối cùng thì cũng không ai trong số đó lật ngược được thế cờ đỏ đen. Và đặc biệt đau đớn nhất là những người chân chính, tiết tháo, nhân ái lại cứ như thể lạc loài giữa đồng loại vốn là đồng chí, đồng nghiệp, đồng bào của nhau. Vì sao? Và vì sao? Tôi có cảm giác mỗi trang văn xuôi của Phạm Quang Long là sự xoay trở câu hỏi Vì sao?” [51]. Tác giả Song Hà đã tinh tế khi nhận ra cái “tứ” của tiểu thuyết Phạm Quang Long: luôn đi tìm câu trả lời cho câu hỏi Vì sao? 7 Nhìn chung, các tác giả đều khâm phục ngòi bút trung thực, thẳng thắn, bám sát hiện thực đương đại của Phạm Quang Long. Bằng kiến thức chuyên môn dày dặn, bằng trải nghiệm cuộc sống dồi dào, bằng cái nhìn sắc sảo của người trong cuộc giữa một “cõi người” với những “cuộc cờ” gay cấn, nhà văn đã đem đến cho độc giả những cuốn sách chất lượng, hấp dẫn. Độc giả mà nhà văn hướng tới không phải là đại chúng nói chung, mà là những người có sự quan tâm đến đời sống chính trị, xã hội, thích nghiền ngẫm, suy tư, phân tích mới có thể cảm nhận được cái “tạng” văn của Phạm Quang Long. Mỗi trang viết của ông đều được chắt lọc từ hiện thực, mỗi nhân vật của ông đều ít nhiều có bóng dáng thấp thoáng ai đó ngoài đời, vì vậy, tuy không cầu kỳ, mới mẻ trong kỹ thuật viết, nhưng tiểu thuyết của Phạm Quang Long vẫn thực sự sinh động, hấp dẫn. Nhưng cũng chính vì bám rất sát hiện thực, những hiện thực nhạy cảm, gai góc, mà tiểu thuyết của Phạm Quang Long chưa được nghiên cứu xứng đáng với giá trị của mình. Bởi vậy, qua luận văn này, chúng tôi muốn đi tìm tiếng nói tri âm mà Phạm Quang Long gửi gắm qua hai cuốn tiểu thuyết “Lạc giữa cõi người” và “Cuộc cờ”. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Tiểu thuyết là một mảng rất giá trị trong sự nghiệp sáng tác của nhà văn Phạm Quang Long. Tuy nhiên, chúng tôi không tham vọng tìm hiểu toàn bộ tiểu thuyết của ông, đối tượng nghiên cứu của luận văn này là một số đặc điểm tiểu thuyết Phạm Quang Long trong phạm vi khảo sát hai cuốn sách tiêu biểu là Lạc giữa cõi người (NXB Hội nhà văn, 2016) và Cuộc cờ (NXB Lao động, 2018). Ở luận văn này, chúng tôi quan tâm đến một số phương diện đặc sắc trong tiểu thuyết của Phạm Quang Long như cảm hứng chủ đạo, nhân vật, ngôn ngữ, giọng điệu … từ đó khẳng định giá trị của tiểu thuyết cũng như đóng góp của Phạm Quang Long đối với nền văn học đương đại Việt Nam. 4. Mục tiêu nghiên cứu Như trên đã nói, tiểu thuyết của Phạm Quang Long có giá trị nhưng chưa được nghiên cứu đủ đầy và xứng đáng. Các bài viết về tiểu thuyết của Phạm 8 Quang Long mới chỉ dừng lại ở dạng đơn lẻ mà thôi. Việc đi sâu nghiên cứu tác phẩm của Phạm Quang Long nói chung và tiểu thuyết của nhà văn nói riêng chưa nhận được nhiều sự quan tâm. Bởi vậy, chúng tôi mạnh dạn đi tìm hiểu những đặc điểm nổi bật của tiểu thuyết Phạm Quang Long qua hai tác phẩm Lạc giữa cõi người và Cuộc cờ với hi vọng có thể góp một tiếng nói vào việc khẳng định và tôn vinh những đóng góp của Phạm Quang Long ở lĩnh vực tiểu thuyết. 5. Phương pháp nghiên cứu Trong luận văn này chúng tôi sử dụng phối hợp các phương pháp nghiên cứu sau: - Phương pháp nghiên cứu theo đặc trưng thể loại: Đây là phương pháp chính được chúng tôi sử dụng để nghiên cứu về hai cuốn sách của Phạm Quang Long với những đặc trưng cơ bản của thể loại tiểu thuyết trên các phương diện như cảm hứng chủ đạo, nhân vật, ngôn ngữ, giọng điệu... - Phương pháp phân tích- tổng hợp: Phương pháp này được chúng tôi sử dụng nhằm vừa tìm hiểu, phân tích các đặc điểm nổi bật của tiểu thuyết Phạm Quang Long, vừa khái quát những đóng góp của nhà văn với văn học đương đại Việt Nam. - Phương pháp tiểu sử: Vì tác phẩm của Phạm Quang Long bám rất sát hiện thực đương đại, hơn nữa điểm nhìn của nhà văn trong tác phẩm là điểm nhìn của một người từng làm công tác quản lý, của một người trong cuộc nên các yếu tố thuộc về tiểu sử của nhà văn sẽ giúp chúng tôi tìm hiểu sâu sắc hơn về tác phẩm. 6. Đóng góp của luận văn Với luận văn này, chúng tôi mong muốn đóng góp một tiếng nói trong việc khẳng định giá trị tiểu thuyết của Phạm Quang Long trong nền văn học đương đại Việt Nam. Luận văn đi sâu tìm hiểu và chỉ ra những đặc điểm của tiểu thuyết Phạm Quang Long trên các phương diện như cảm hứng chủ đạo, nhân vật, ngôn 9 ngữ, giọng điệu… để thấy được những đóng góp của nhà văn ở thể loại tiểu thuyết. Luận văn cũng chỉ ra được nét độc đáo trong tiểu thuyết về đề tài chính trị xã hội của nhà văn, một cây bút dám nói thẳng, nói thật, không né tránh hay e ngại trước cái xấu, cái ác đang tồn tại đâu đó trong mọi ngả đường của cuộc sống, đe dọa đến sự tồn vong của cái tử tế, cái đúng, cái tốt. Qua đây chúng tôi muốn khẳng định sự phát triển mạnh mẽ của xu hướng dân chủ hóa trong sáng tác văn chương đương đại Việt Nam. 7. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, nội dung luận văn gồm 3 chương: Chương 1. “Nhà văn trẻ” Phạm Quang Long và cảm hứng chủ đạo trong tiểu thuyết Lạc giữa cõi người và Cuộc cờ Chương 2. Thế giới nhân vật trong Lạc giữa cõi người và Cuộc cờ Chương 3. Ngôn ngữ và giọng điệu trong Lạc giữa cõi người và Cuộc cờ 10 NỘI DUNG Chương 1 “NHÀ VĂN TRẺ” PHẠM QUANG LONG VÀ CẢM HỨNG CHỦ ĐẠO TRONG TIỂU THUYẾT “LẠC GIỮA CÕI NGƯỜI” VÀ “CUỘC CỜ” 1.1. “Nhà văn trẻ” Phạm Quang Long 1.1.1. Đôi nét về tiểu sử Phạm Quang Long sinh năm 1952 tại Thái Bình trong một gia đình giàu truyền thống yêu nước và cách mạng (cha và anh trai là liệt sĩ, mẹ là Mẹ Việt Nam anh hùng). Ông lớn lên trong tình yêu thương bao la của bà mẹ nông dân lam lũ, cần cù, chắt chiu cả đời vì con. Rời quê lên Hà Nội, chàng trai quê hương năm tấn đam mê văn chương thi vào khoa Văn Đại học Tổng hợp. Năm 1975 ông tốt nghiệp và được giữ lại làm giảng viên bộ môn Lý luận văn học. Năm 1980, ông được cử sang Nga làm nghiên cứu sinh, năm 1984 trở về nước, tiếp tục tham gia giảng dạy tại khoa Văn với nhiệt huyết của một người thầy trẻ tận tâm với nghề. Ông say sưa vừa nghiên cứu vừa giảng dạy, truyền tình yêu văn chương tới nhiều thế hệ sinh viên. Là người có chuyên môn giỏi, lại năng nổ, nhiệt tình, có đầu óc tổ chức nên ông được giao giữ nhiều trọng trách khác nhau ở trường Đại học tổng hợp (nay là Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn) và chính quyền thành phố Hà Nội. Năm 1987, ông được tín nhiệm giữ chức Phó Trưởng phòng Khoa học, từ 1992 đến 1996 ông giữ cương vị Chủ nhiệm Khoa Ngữ văn, từ 1996 đến 2001 là Phó Hiệu trưởng, rồi Hiệu trưởng Trường ĐHKHXH&NV. Từ 2001-2005 ông làm Phó Giám đốc Đại học Quốc gia Hà Nội. Từ 2005 ông làm Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao, Du lịch Hà Nội đến khi về hưu năm 2013. Có thể thấy, sự nghiệp chính của Phạm Quang Long là giảng dạy, nghiên cứu và quản lí. Dù ở cương vị nào ông cũng là người nhiệt huyết với công việc chung, hòa hợp với mọi người, biết lắng nghe và vô cùng khiêm tốn. Ông 11 tận tâm với công việc được giao, luôn đặt trách nhiệm, sự chí công lên hàng đầu với tất cả sự tử tế của một người thầy, có lẽ vì thế mà ông luôn được học trò yêu quý, cấp dưới tin cậy, cấp trên tín nhiệm. Pham Quang Long là người thẳng thắn, cương trực, lại mang trong mình sự nhạy cảm, nhân hậu của người con quê lúa, vì vậy, trong cuộc sống cũng như trong công việc ông luôn chân thành. Ai đã gặp ông dù chỉ một lần cũng đều bị thu hút bởi lối nói chuyện rất có duyên, vừa thẳng thắn lại rất tinh tế, vừa hiểu biết lại rất giản dị, đời thường. Khi còn ở Đại học Quốc gia Hà Nội, hay Sở Văn hóa, Thể thao, Du lịch Hà Nội, nhiều người thừa nhận Phạm Quang Long là nhà quản lí có tâm và có tầm. Dù không phải là “dân” văn hóa chính hiệu, nhưng sự am hiểu về văn hóa của Phạm Quang Long thì không nghiệp dư chút nào. Trong nhiều việc, ông có bản lĩnh để lựa chọn hướng đi khác nhiều “cây đa cây đề” trong làng văn hóa Hà Nội để bảo vệ quan điểm của riêng mình một cách thuyết phục. Ông kể, khi còn làm Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, để chuẩn bị cho triển lãm về văn hóa Hà Nội, có một số vị cao niên trong Hội đồng tư vấn cho rằng triển lãm về văn hóa Hà Nội thì nhất định phải có chiếc xe xích lô, vì xe xích lô gắn với Thủ đô một thời kì dài, thậm chí có thể coi như một biểu tượng văn hóa của đất Hà Nội. Nhưng bằng sự tinh tế và am hiểu về văn hóa Hà Nội, Phạm Quang Long cho rằng hình ảnh chiếc xích lô chỉ gợi sự lam lũ, cực nhọc, chứ không mang tính biểu tượng cho tinh hoa văn hóa Hà Nội, và ông chọn chủ để “văn hóa thi thư” để triển lãm. Triển lãm đã thành công lớn và nhận được nhiều lời khen. Năm 2008, chuẩn bị cho đại lễ kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long, chính ông đã tham mưu cho lãnh đạo Hà Nội dừng dự án phim “Thái tổ Lý Công Uẩn”, một bộ phim tầm cỡ quốc gia, có cả một “Ban chỉ đạo thực hiện” với kinh phí lên tới vài trăm tỷ đồng. Trong bối cảnh thiếu kịch bản xứng tầm với lịch sử, thiếu trang thiết bị, phim trường… nếu vẫn cố làm phim, hoàn toàn có thể tạo nên một “thảm họa điện ảnh” tiêu tốn cả chục triệu USD... Với bản 12 lĩnh của một kẻ sĩ, sự lão luyện của người từng làm công tác nghiên cứu am hiểu sâu sắc đời sống văn nghệ, lương tâm, trách nhiệm của một nhà quản lí văn hóa, Phạm Quang Long đã nhìn thấy được những hệ lụy khủng khiếp nếu cứ nhắm mắt làm phim. Dự án dừng lại, những người có tâm đều thở phào nhẹ nhõm và thầm cảm ơn người đã tham mưu cho lãnh đạo thành phố. Đó là hai trong rất nhiều câu chuyện thể hiện phần nào những gai góc trong công việc của một nhà quản lí văn hóa Thủ đô và bản lĩnh cũng như nhiệt tâm của Phạm Quang Long. Ông không ngại va chạm, thậm chí sẵn sàng “liều mình” vì cái chung, cái đúng. Chính điều đó đã tạo nên ở Phạm Quang Long một “chất” rất riêng: vừa bản lĩnh lại rất nhân văn. 1.1.2. Sự nghiệp sáng tác của “nhà văn trẻ” Phạm Quang Long Có thể nói sáng tác không phải là sự nghiệp chính nhưng lại là đam mê chưa khi nào dứt của Phạm Quang Long. Chính những năm tháng giảng dạy, nghiên cứu đã cho ông những am hiểu sâu sắc về loại hình nghệ thuật lấy ngôn từ làm chất liệu, những năm tháng làm quản lí đã cho ông vốn sống, sự từng trải đã giúp ông hiểu được chân tơ kẽ tóc của cái cơ chế mà trong đó mỗi người chỉ là một “cái đinh ốc” nhỏ. Phạm Quang Long sáng tác văn chương khi tuổi đã lục tuần và trở thành “nhà văn trẻ” với sức sáng tạo dồi dào. Sở trường của Phạm Quang Long trước hết là kịch về đề tài lịch sử. Ông đã viết hàng chục vở kịch, trong đó nhiều vở đã được dàn dựng, biểu diễn trên sân khấu, có vở được nhận giải A trong Hội diễn sân khấu toàn quốc năm 2005. Năm 2014, ông xuất bản tập kịch bản văn học mang tên Nợ non sông gồm tám vở: Cao Bá Quát, Nguyễn Công Trứ, Nợ non sông, Những khoảnh khắc Hồ Chí Minh, Sắm vai, Người trở về, Quỷ mặt người, Quan thanh tra. Những vở kịch của Phạm Quang Long chứa đựng cái nhìn sắc sảo, chân thực về nhân tình thế thái cả trong quá khứ lẫn hiện tại. Sáng tác đề tài lịch sử luôn là một khó khăn, thách thức với rất nhiều nhà văn, nhà viết kịch, nhà làm phim, không chỉ riêng nước ta, mà còn ở nhiều nơi 13 khác trên thế giới. Ở Việt Nam, trong rất nhiều năm qua, ở nhiều lĩnh vực sáng tạo nghệ thuật, đề tài lịch sử đều nhận được sự phản hồi không mấy tích cực của chính những người làm văn chương, làm sân khấu và điện ảnh, vì không xứng tầm với lịch sử nước nhà. Bước vào địa hạt văn chương về đề tài lịch sử, Phạm Quang Long có một hứng thú đặc biệt. Những năm tháng làm văn hóa đã cho nhà văn điều kiện tiếp xúc với nhiều di tích, am hiểu nhiều nhân vật lịch sử. Chính vì vậy, Phạm Quang Long viết kịch về đề tài lịch sử như một sự đối thoại với người xưa, từ chuyện xưa mà soi chiếu vào hôm nay, tạo nên sự gần gũi giữa quá khứ và hiện tại. Đọc và xem kịch của Phạm Quang Long, ta có cảm giác, những gì liên quan đến các sự kiện lịch sử thì các nhân vật trong đó đều chỉ giống như thật chứ không hẳn là thật. Phạm Quang Long đã rất tâm đắc với quan niệm của nhà văn Pháp Alxandre Dumas (cha): “Lịch sử chỉ là cái đinh để nhà văn treo bức tranh vẽ theo trí tưởng tượng của mình”; ông quan niệm: “Tác phẩm nghệ thuật theo tôi chỉ làm cho người ta hình dung về giai đoạn lịch sử ấy và hiểu được vì sao nó lại xảy ra như thế chứ không bao giờ chỉ là bản thân nó” [21, tr.316]. Mỗi vở kịch của Phạm Quang Long vì thế là một bức tranh đầy sáng tạo mà nhà văn tưởng tượng, hình dung về suy nghĩ, hành động của nhân vật lịch sử, từ đó gửi gắm nhiều suy tư, trăn trở về xưa và nay. Trong kịch của Phạm Quang Long có câu chuyện về các danh nhân đất Việt như Cao Bá Quát, Nguyễn Công Trứ, Phan Thanh Giản và Hồ Chí Minh, nhưng tất cả các nhân vật lịch sử có thật đó đều chỉ là cái cớ để Phạm Quang Long gửi gắm cái nhìn của một người hiện đại. Quan điểm của Phạm Quang Long khi viết về những nhân vật lịch sử là: “Tôi viết về họ như những con người sống trước chúng ta thôi. Họ đã nổi tiếng qua nhiều chuyện có thực và không có. Tôi tìm hiểu về họ và lịch sử (chính thống và không chính thống) chỉ có thể cung cấp cho tôi những kết quả của công việc họ đã làm, những lí do họ được tôn vinh hay phê phán. Tôi tìm hiểu những cách thức họ đi đến đó và bất lực vì không đâu chỉ ra cho tôi những việc cụ thể này. Tôi đành viết về 14 họ qua những gì mình hình dung. Vậy nên nhân vật của tôi cũng là một nhân vật hư cấu, là sản phẩm của tôi, giống như nhân vật tiểu thuyết, không có gì lấy từ tiểu sử của họ cả” [51]. Phần lớn những nhân vật mà ông lựa chọn đều là những danh nhân văn hóa lớn của dân tộc. Ông sáng tác về các nhân vật, sự kiện lịch sử theo suy nghĩ và trí tưởng tượng của mình. Nếu nhiều tác giả khác lấy cốt là sự thật lịch sử, còn hư cấu chỉ là phụ, thì Phạm Quang Long đi theo chiều ngược lại. Trong vở kịch Cao Bá Quát, nhà văn dành hồi cuối nói về cảnh tù đày của hiền sĩ họ Cao mà nguyên nhân là đã cố tình sửa bài cho học trò trong một kì thi quốc gia quan trọng. Phạm Quang Long khai thác nhiều hơn ở nhân vật lịch sử có thật này trong các mối quan hệ với dân chúng, với học trò, thậm chí có cả tình cảm với một bóng hồng thôn dã. Sự sáng tạo đó khiến nhân vật lịch sử gần gũi hơn, đời thường hơn với dân chúng. Các vở kịch khác về Nguyễn Công Trứ, Phan Thanh Giản (mà tác giả chỉ để cái tên không rõ ràng là Phan Thượng thư), Hồ Chí Minh cũng đều khai thác theo hướng như vậy. Với Nguyễn Công Trứ, Phạm Quang Long đã dựng lên một cách vô cùng sống động chân dung của một nhà Nho “ngông nghênh” và “lụy tình” – hai nét tính cách từng được lưu truyền rất nhiều trong dân gian về Uy Viễn tướng quân. Với nhân vật Phan Thanh Giản (trong vở Nợ non sông) thì dường như vì quá yêu mến mà Phạm Quang Long có vẻ “bênh vực” vị quan Thượng thư này. Cái chết của Phan Thanh Giản, trong sáng tạo của Phạm Quang Long, rốt cục chỉ là “món nợ non sông”, một thứ “oan khuất” mang tính lịch sử. Như vậy, từ những diễn giải, “sáng tạo” lại lịch sử của mình, Phạm Quang Long đã đưa người xem hiện đại đến một cái nhìn khác với cách nhìn bấy lâu nay của các sử gia. Về tiểu thuyết, đến nay Phạm Quang Long đã cho in ba cuốn: Lạc giữa cõi người (NXB Hội nhà văn, 2016), Bạn bè một thuở (NXB Lao động, 2017) và Cuộc cờ (NXB Hà Nội, 2018). Có những tác phẩm được ông viết rất