Đăng ký Đăng nhập
Trang chủ Giáo dục - Đào tạo Cao đẳng - Đại học Khoa học xã hội Luận văn biểu tượng về quyền lực trong thần thoại người việt...

Tài liệu Luận văn biểu tượng về quyền lực trong thần thoại người việt

.PDF
103
73
126

Mô tả:

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ----------------------- VƯƠNG THỊ HỒNG BIỂU TƯỢNG VỀ QUYỀN LỰC TRONG THẦN THOẠI NGƯỜI VIỆT Ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 8.22.01.21 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Ngô Thị Thanh Quý THÁI NGUYÊN - 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu nêu trong luận văn là trung thực và nội dung này chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào trước đó. Thái Nguyên, tháng 6 năm 2018 Tác giả luận văn Vương Thị Hồng i LỜI CẢM ƠN Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS. Ngô Thị Thanh Quý người đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ em trong suốt quá trình thực hiện và hoàn thành luận văn này. Em xin gửi lời cảm ơn chân thành tới các cán bộ, giảng viên khoa Ngữ văn, khoa Sau Đại học trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã chỉ bảo tận tình và tạo điều kiện thuận lợi cho em trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu để hoàn thành luận văn. Em xin chân thành cảm ơn những ý kiến nhận xét, đánh giá, góp ý quý báu của Hội đồng khoa học đánh giá luận văn giúp em hoàn thiện hơn luận văn này. Thái Nguyên, tháng 6 năm 2018 Tác giả luận văn Vương Thị Hồng ii MỤC LỤC Lời cam đoan ........................................................................................................ i Lời cảm ơn ........................................................................................................... ii Mục lục ...............................................................................................................iii MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................. 1 2. Lịch sử vấn đề .................................................................................................. 2 3. Mục đích nghiên cứu ....................................................................................... 8 4. Nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................................... 8 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................... 9 6. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 9 7. Đóng góp của đề tài ....................................................................................... 10 8. Cấu trúc đề tài ................................................................................................ 11 NỘI DUNG ....................................................................................................... 12 Chương 1: LÝ THUYẾT VỀ BIỂU TƯỢNG QUYỀN LỰC VÀ THỂ LOẠI THẦN THOẠI ...................................................................................... 12 1.1. Lý thuyết về biểu tượng quyền lực ............................................................. 12 1.1.1. Khái niệm biểu tượng .............................................................................. 12 1.1.2. Một số đặc điểm của biểu tượng ............................................................. 17 1.1.3. Phân loại biểu tượng ................................................................................ 18 1.1.4. Thần thoại người Việt - biểu tượng quyền lực tự nhiên .......................... 19 1.2. Thần thoại Việt Nam .................................................................................. 21 1.2.1. Khái niệm thần thoại................................................................................ 21 1.2.2. Các nhóm thần thoại tiêu biểu ................................................................. 23 1.2.3. Phân biệt thần thoại với một số thể loại khác.......................................... 24 1.3. Khảo sát biểu tượng về quyền lực trong thần thoại người Việt ................. 28 iii 1.3.1. Nhận diện các biểu tượng về quyền lực tiêu biểu trong thần thoại người Việt .......................................................................................................... 28 1.3.2. Bảng thống kê .......................................................................................... 29 1.3.3. Nhận xét ................................................................................................... 30 Chương 2: NHỮNG BIỂU TƯỢNG QUYỀN LỰC TIÊU BIỂU TRONG THẦN THOẠI NGƯỜI VIỆT ........................................................ 33 2.1. Biểu tượng lửa ............................................................................................ 35 2.1.1.Biểu tượng lửa trong văn hóa nhân loại ................................................... 35 2.1.2. Biểu tượng lửa trong thần thoại người Việt ............................................ 37 2.2.Biểu tượng “thần khổng lồ” tự nhiên .......................................................... 44 2.2.1. Biểu tượng “thần khổng lồ” tự nhiên trong văn hóa nhân loại ............... 44 2.2.2. Biểu tượng “thần khổng lồ” tự nhiên trong thần thoại người Việt.......... 45 2.3. Biểu tượng nước ......................................................................................... 48 2.3.1. Biểu tượng nước trong văn hóa nhân loại ............................................... 48 2.3.2. Biểu tượng nước trong thần thoại người Việt ......................................... 50 2.4. Biểu tượng đất ............................................................................................ 55 2.4.1. Biểu tượng đất trong văn hóa nhân loại .................................................. 55 2.4.2. Biểu tượng đất trong thần thoại người Việt............................................. 56 Chương 3: NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG BIỂU TƯỢNG VỀ QUYỀN LỰC TRONG THẦN THOẠI NGƯỜI VIỆT .............................................. 61 3.1. Tính hệ thống của các biểu tượng .............................................................. 61 3.2. Kết cấu, cốt truyện ...................................................................................... 63 3.2.1. Kết cấu ..................................................................................................... 63 3.2.2. Cốt truyện ................................................................................................ 64 3.3. Hình tượng nhân vật ................................................................................... 65 3.3.1. Thần và cơ sở hình thành hình tượng nhân vật thần quyền lực trong thần thoại người Việt ......................................................................................... 66 iv 3.3.2. Đặc điểm của hình tượng nhân vật thần quyền lực ................................. 72 3.4. Ngôn ngữ nghệ thuật .................................................................................. 85 3.4.1. So sánh ..................................................................................................... 86 3.4.2. Phóng đại ................................................................................................. 88 KẾT LUẬN....................................................................................................... 91 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN VĂN .. 93 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 94 v MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Văn học dân gian với tư cách là nghệ thuật ngôn từ, là một trong hai bộ phận của văn học dân tộc. Tuy nhiên không chỉ có thế, văn học dân gian còn là một phần không thể thiếu của văn hóa dân gian, nó vừa có tính độc lập tương đối vừa có nhiều mối quan hệ phong phú, đa dạng và tinh tế với các bộ phận khác của văn hóa dân gian. Trong những mối quan hệ đó, văn học dân gian có cơ hội để bộc lộ sinh động nhất vai trò của mình. Thần thoại là một thể loại xuất hiện sớm nhất trong lịch sử hình thành và phát triển của văn học dân gian, thần thoại được đánh giá là “Vẻ đẹp một đi không trở lại” của loài người khi xã hội nguyên thủy đã kết thúc. Ra đời trong giai đoạn đầu của sự phát triển xã hội, thần thoại có vai trò tích cực đối với con người. Thần thoại là phương tiện nhận thức quan trọng của người nguyên thủy, đồng thời cũng là một trong những nguồn gốc đầu tiên hình thành nên bao giá trị tinh thần, bao nét đẹp văn hóa truyền thống của dân tộc. Đối với người đời sau, thần thoại không chỉ có giá trị như những tư liệu quý để tìm hiểu về lịch sử, tôn giáo, tín ngưỡng, phong tục tập quán, các biểu tượng,…mà còn có giá trị tinh thần to lớn hướng dẫn chúng ta bằng những hình tượng nghệ thuật độc đáo, những suy nghĩ chất phác, ngây thơ. Đến với thần thoại chúng ta sẽ được sống lại không khí buổi bình minh của lịch sử dân tộc, tìm lại thuở nguyên vẹn, sơ khai của con người trong những bước đi chập chững đầu tiên. Thần thoại chính là văn hóa nguyên sơ của nhân loại. Văn hóa đã trở thành một lĩnh vực hết sức rộng lớn, nó bao la như chính cuộc sống của loài người. Đó là vấn đề thuộc về nhận thức của con người trong toàn bộ cách nhìn, cách ứng xử của con người với tự nhiên và cộng đồng xã hội. Ngày nay, kí hiệu học được coi là hướng nghiên cứu chủ yếu của văn hóa học đương đại. Nó có nhiệm vụ tìm hiểu, cắt nghĩa các biểu tượng (symbol), vì xét đến cùng thế giới văn hóa là thế giới của biểu tượng. Biểu tượng luôn là những hình ảnh (kí hiệu) được ký gửi vào đó những hàm nghĩa kín đáo của một cộng đồng. 1 Việc giải mã văn hóa thực chất chính là việc giải mã các biểu tượng văn hóa. Ta có thể nhận thấy các biểu tượng đó ở nhiều lĩnh vực, trong đó văn học dân gian là một lĩnh vực quan trọng, bởi nó là sự thể hiện quan niệm, tư tưởng, thái độ, tình cảm một cộng đồng thông qua hệ thống hình tượng nghệ thuật các biểu tượng văn hóa, vì vậy nghiên cứu văn học dân gian từ các mã văn hóa dân gian, tìm các mã văn hóa ẩn tàng và biến hóa trong hình tượng văn học dân gian, đặc biệt trong thể loại thần thoại với những vị thần quyền lực là những khám phá hết sức lí thú và bổ ích. Đây chính là cơ sở để chúng tôi thực hiện đề tài Biểu tượng về quyền lực trong thần thoại người Việt. Con người luôn sống trong thế giới biểu tượng. Từ góc nhìn này, chúng tôi muốn làm nổi bật hệ thống các biểu tượng trong kho tàng thần thoại người Việt. Nó là chìa khóa giải mã đời sống văn hóa, tinh thần của cộng đồng các dân tộc nói chung và người Việt nói riêng. Đó cũng là hành trình trở về với giá trị văn hóa truyền thống, khi mà những vấn đề giữ gìn bản sắc dân tộc được đặt ra bức thiết. Không chỉ vậy, thần thoại cũng là một trong những thể loại được đưa vào giảng dạy trong chương trình phổ thông. Do vậy, việc nghiên cứu trên sẽ giúp người giáo viên có những cách tiếp cận và nét nhìn mới về thể loại này. 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Vấn đề nghiên cứu văn học dân gian từ lí thuyết biểu tượng Trên thế giới, nghiên cứu biểu tượng là một công việc đã được các nhà khoa học đề cập đến từ rất lâu thông qua các chuyên ngành khoa học đã ra đời từ trước Công nguyên như toán học, triết học, sử học, xã hội học,…Mặc dù các chuyên ngành khoa học trên ít nhiều đã đề cập đến biểu tượng như một đối tượng để nghiên cứu nhưng chưa có công trình nào thực sự được coi là một chuyên ngành khoa học độc lập nghiên cứu các biểu tượng. Vào đầu thế kỉ XX, ký hiệu học (semiotics/semiology) ra đời, được coi là chuyên ngành khoa học đầu tiên nghiên cứu ý nghĩa các ký hiệu, tín hiệu, biểu tượng, hiện tượng văn 2 hóa,…Từ đó, giải nghĩa các thành tố văn hóa do con người sáng tạo ra trong quá trình phát triển văn hóa như ngôn ngữ, biểu tượng,…Với chuyên ngành khoa học này đã xuất hiện các nhà ký hiệu học hiện đại như Claude LéviStrauss, Jacques Lacan, Michel Foucault, Jacques Derrida, Roland Barthes, Julia Kristeva... Nghiên cứu biểu tượng có thể coi là một trong những cách tiếp cận cụ thể nhất đối với văn hóa vì biểu tượng chính là sự kết tinh các giá trị văn hóa do con người sáng tạo nên. Có thể nói, việc nghiên cứu biểu tượng văn hóa ở Việt Nam được tiến hành khá sớm. Song chỉ từ thập kỉ thế giới phát triển văn hóa (1988 - 1997) trở lại đây việc nghiên cứu văn học, đặc biệt là văn học dân gian dựa trên lý thuyết về biểu tượng và các phương pháp tiếp cận nghiên cứu biểu tượng mới phát triển hơn trước cả về số lượng và chất lượng. Nhiều nhà nghiên cứu đã dùng lí thuyết về biểu tượng văn hóa để đối chiếu văn học và khám phá ra những công trình văn hóa trong văn học điển hình như Nguyễn Xuân Kính với Thi pháp ca dao (1993), tác giả tiếp cận biểu tượng từ văn học dân gian thông qua thi pháp học và các đặc trưng của thể loại ca dao. Ông được đánh giá là một trong những người tiên phong trong nghiên cứu biểu tượng của văn học dân gian Việt Nam. Hay tác giả Trần Thị An với bài viết “Những biểu tượng không gian thiêng trong truyền thuyết dân gian người Việt” (1999) in trong Những vấn đề lí luận và lịch sử văn học của Viện Văn học có thể được xem là một trong số công trình đầu tiên soi chiếu biểu tượng văn học đặt từ nền tảng văn hóa. Nguyễn Văn Hậu, trong bài viết Đi tìm bản sắc văn hóa dân tộc qua thế giới biểu tượng (2009) đã đưa ra nhận định: Bản sắc văn hóa dân tộc là sự biểu hiện về bản lĩnh sáng tạo của mỗi dân tộc. Nó được kết tinh thành những biểu tượng văn hóa và thông qua các hệ thống biểu tượng, ta có thể hiểu được tính cách của dân tộc đó. Bài viết tuy không giải mã ý nghĩa các biểu tượng nhưng đã giới thiệu biểu tượng từ góc độ lý thuyết, khẳng định vai trò của biểu tượng trong quá trình nhận diện bản sắc văn hóa của mỗi dân tộc. 3 Năm 2011, tác giả Trần Lê Bảo với cuốn Giải mã văn học từ mã văn hóa đã phần nào quan tâm và coi trọng những nghiên cứu, giải thích mối quan hệ gắn bó giữa văn học và văn hóa trong thời đại ngày nay. Chính vì vậy mà việc tìm hiểu và giải mã văn hóa trong tác phẩm văn học không chỉ cần thiết cho việc nghiên cứu văn học trong nước mà cũng sẽ vô cùng cần thiết đối với việc nghiên cứu văn học nước ngoài. Trong bài nghiên cứu đăng năm 2006, Nguyễn Thị Bích Hà đã sử dụng lý thuyết mã văn hóa để nghiên cứu văn học dân gian. Trong bài viết Mã và mã văn hóa đăng trên tạp chí Văn hóa dân gian. Trên cơ sở đó, năm 2013, Nguyễn Thị Bích Hà đã xuất bản cuốn Nghiên cứu văn học dân gian từ mã văn hóa (2013, NXB Văn hóa thông tin). Có thể coi đây là công trình đầu tiên chuyên sâu nghiên cứu văn học dân gian theo khuynh hướng biểu tượng luận. Công trình này đã trình bày một cách rõ ràng các phương pháp nghiên cứu văn học dân gian qua các mã văn hoá dân gian; quan niệm về văn hoá, mã văn hoá; mối quan hệ giữa văn hoá, văn hoá dân gian và văn học dân gian; cùng với đó là các khái niệm: tín ngưỡng, mã tín ngưỡng, phong tục tập quán, mã phong tục tập quán...; và những thao tác nghiên cứu văn học dân gian dựa vào mã văn hoá dân gian. Từ 2007 đến 2014, Đinh Hồng Hải là tác giả đã có nhiều công trình nghiên cứu và dịch thuật giới thiệu phương pháp tiếp cận nghiên cứu biểu tượng (cấu trúc luận, ký hiệu học, nhân học): Nghiên cứu biểu tượng và vấn đề tiếp cận nhân học biểu tượng ở Việt Nam (2007), Nghiên cứu văn hóa từ góc nhìn nhân học biểu tượng (2010), Cấu trúc luận trong nghiên cứu biểu tượng: từ ký hiệu học đến nhân học biểu tượng (2012), Khoa học về các ký hiệu (Terence Hawkes, 2012), Khám phá những biểu tượng trong văn học (Raymond Firth, 2012),… Năm 2014, Đinh Hồng Hải đã tập hợp tất cả các bài viết trên trong Nghiên cứu biểu tượng - Một số hướng tiếp cận lý thuyết. Có thể xem đây là công trình đầu tiên giới thiệu một cách hệ thống lý thuyết về biểu 4 tượng ở Việt Nam. Trong đó, Đinh Hồng Hải cho rằng: “các nghiên cứu khoa học xã hội ở Việt Nam trên bình diện văn bản học (như văn học, sử học, triết học, ngôn ngữ học,...) đã đạt được khá nhiều thành tựu, trong khi nghiên cứu biểu tượng (trên nền tảng ký hiệu học, nhân học, nghệ thuật học,...) dường như vẫn đang là một mảnh đất còn bỏ trống với số lượng các công trình nghiên cứu chỉ đếm được trên đầu ngón tay. Thậm chí trong số những nghiên cứu ít ỏi đó, chưa một công trình nào thực sự “đặt nền móng” cho một bộ môn khoa học có tên gọi nghiên cứu biểu tượng”. Bởi vậy, trong công trình này tác giả đề cao phương pháp cấu trúc luận và cho rằng việc nghiên cứu biểu tượng phải là sự kết hợp đa ngành. Đến năm 2015, cuốn Các vị thần của Đinh Hồng Hải (NXB Thế giới) là tập 2 trong hệ thống bộ sách Những biểu tượng đặc trưng trong văn hóa truyền thống Việt Nam (tập 1, Các bộ trang trí điển hình, NXB Tri thức, 2012) được xuất bản. Trong công trình này, Đinh Hồng Hải đã lựa chọn tiếp cận 6 vị thần (gồm: Thần Đất, Thần Bếp, Thần Tài, Thánh Gióng, Di Lặc, Ông Trời) trên cơ sở bối cảnh văn hóa Việt Nam xưa - nay, đặt trong sự đối sánh với văn hóa Trung Hoa và Ấn Độ. Những cứ liệu trên đã minh chứng cho việc nghiên cứu văn học từ lí thuyết biểu tượng sẽ mang lại cho chúng ta điểm nhìn về những không gian, thời gian đa chiều. Các công trình nghiên cứu văn học dân gian từ lí thuyết biểu tượng đã phát triển hơn trước cả về chất lượng và số lượng, những nghiên cứu ấy đã gợi ý cho chúng tôi đi sâu tìm hiểu vấn đề này. Từ xưa đến nay, khi nhắc tới vấn đề quyền lực người ta sẽ nghĩ ngay đến các kiểu quyền lực xã hội có cấu trúc phức tạp, được tạo thành từ nhiều loại quyền lực khác nhau như quyền lực đạo đức, quyền lực tôn giáo, quyền lực dòng họ, quyền lực kinh tế, đáng chú ý hơn cả là quyền lực công cộng (xã hội) và quyền lực chính trị, quyền lực Nhà nước. Vì thế hướng tiếp cận của các nhà nghiên cứu cũng chủ yếu theo khía cạnh đó. Chúng ta cũng đã có nhiều công 5 trình, đề tài khoa học nghiên cứu về Nhà nước, nền hành chính nhà nước, quyền lực chính trị - xã hội như: Kiểm soát quyền lực tư pháp trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam của Nguyễn Quốc Hùng; Nguyên tắc chủ chốt của quyền lực của Nguyễn Minh Hoàng; Tổ chức thực hiện quyền lực nhân dân và mối qua hệ giữa Nhà nước và công dân, do TS. Đinh Văn Mậu chủ nhiệm đề tài; Cơ cấu quyền lực và phương thức thực hiện quyền lực trong hệ thống hành chính Việt Nam của Phạm Bính; Đặng Khắc Ánh; Bùi Thanh Quất; Trần Ngọc Liêu,…Hiện nay, ở Việt Nam, nghiên cứu trong nước cũng đã dành sự quan tâm tới lý thuyết quyền lực, đặc biệt là lý thuyết quyền lực của M. Foucault - một triết gia nổi tiếng người Pháp. M. Foucault đã chỉ ra mối quan hệ giữa quyền lực, tri thức và diễn ngôn: quyền lực thông qua ngôn ngữ để tạo ra tri thức, sự biến đổi của quyền lực cũng kéo theo sự biến đổi về nhận thức của cộng đồng với cùng một hiện tượng xã hội hay vấn đề khái niệm quyền lực của các tác giả: M. Weber, R. Dahl,... Với cách tiếp cận theo hướng trên, chúng tôi tìm hiểu, khám phá và phân tích những vẻ đẹp văn hóa tiềm ẩn trong các vị thần quyền lực trong một số tác phẩm thần thoại người Việt. 2.2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu thần thoại Từ góc độ văn học, đã có một số công trình nghiên cứu về thần thoại, song chủ yếu các tác giả tập trung vào một số vấn đề như: nguồn gốc thần thoại, nội dung phản ánh thần thoại, nghệ thuật thần thoại,…còn vấn đề soi chiếu nó dưới góc nhìn văn hóa, đặc biệt tìm ra giá trị văn hóa thông qua các hệ thống biểu tượng quyền lực thì ta chưa thấy đề cập đến, nếu có cũng chỉ tập trung nói về văn học dân gian nói chung chứ chưa nói đến một thể loại cụ thể nào. Chúng ta có thể điểm qua một số công trình nghiên cứu sau: Năm 1954, trong cuốn Đại cương về văn học sử Việt Nam lần đầu tiên giáo sư Nguyễn Khánh Toàn đã nêu lên được những ý kiến sơ bộ và có hệ thống về hoàn cảnh sinh thành và đặc điểm nội dung, nghệ thuật của thần thoại 6 Việt. Từ đó đến nay, hoạt động sưu tầm, nghiên cứu thần thoại việt Nam đã có những tiến bộ đáng kể. Năm 1956, Nguyễn Đổng Chi trong Lược khảo thần thoại Việt Nam cũng đã viết về thần thoại. Có thể nói, Nguyễn Đổng Chi là một trong những tác giả đầu tiên có công sưu tầm, khảo cứu về thần thoại Việt Nam, đây được coi là tài liệu nghiên cứu chính thống đầu tiên về thần thoại, góp phần định hướng cũng như mở ra các hướng nghiên cứu tiếp theo. Mặc dù chưa trực tiếp nhắc tới yếu tố văn hóa, song bước đầu ông đã đi sâu thêm một bước vào việc gắn thần thoại với hoàn cảnh lịch sử, địa lí, phong tục, tín ngưỡng và những yếu tố khác trong đời sống tinh thần vật chất của người Việt cổ thời cổ đại. Năm 1959, nhà nghiên cứu Hoàng Trọng Thư đã xuất bản cuốn Việt Nam văn học toàn thư, trong đó ông dành quyển 1 để nói về văn chương truyền khẩu. Trong phần viết này, ngoài việc công bố những tác phẩm sưu tầm thần thoại các dân tộc thiểu số, tác giả đã đi sâu nghiên cứu các vấn đề của thần thoại như: nguồn gốc, tính chất, nghệ thuật và diễn tiến của thần thoại Việt Nam, tương quan giữa thần thoại các dân tộc. Năm 1990, các tác giả Lê Chí Quế, Võ Quang Nhơn, Nguyễn Hùng Vĩ viết giáo trình Văn học dân gian Việt Nam. Họ có nhận xét rằng: Trong thần thoại chứa đựng mầm mống của tôn giáo, triết học, luật pháp, sử học, văn học nghệ thuật [34. 31]. Năm 1990, tác giả Hoàng Tiến Tựu với công trình Văn học dân gian Việt Nam. Ông cho rằng: Thần thoại là sản phẩm tinh thần của con người nguyên thủy, nội dung của nó mang tính chất hoang đường ảo tưởng, nhưng trong đó cũng chứa đựng nhiều yếu tố có giá trị quan trọng về nhiều mặt [38. 21]. Năm 2000, tác giả Đinh Gia Khánh trong cuốn Văn học dân gian Việt Nam cũng từng viết: Cùng với việc sùng bái trời đất, thiên nhiên và theo đó là sự ra đời của thần thoại và nói về sự hình thành trời đất, cây cỏ - tục lệ thờ cúng vật tổ là một trong những hình thái tín ngưỡng xuất hiện sớm nhất, thuộc 7 hệ thống sinh hoạt nghi lễ thần thoại nói riêng và thuộc sinh hoạt văn hóa tinh thần nguyên thủy nói chung của các dân tộc. Gần đây nhất, năm 2008, trong bài viết Thần thoại các dân tộc Việt Nam, thể loại và bản chất đăng trên tạp chí Nghiên cứu văn học, tác giả Nguyễn Thị Huế cũng chỉ rằng: Hình thức biểu hiện cơ bản của thần thoại các dân tộc là những hoạt động mang tính tổng hợp, phong phú, phức hợp,...Nó bao gồm các hình thức nghi lễ cổ sơ, các phong tục và các hình thức diễn xướng, nhảy múa, ca hát,… Như vậy ta thấy, cũng như tác giả đi trước các công trình nghiên cứu của hai tác giả trên thì yếu tố biểu tượng vẫn chưa được nhắc tới một cách trực tiếp. Điểm qua một số công trình nghiên cứu trên, có thể nói, các công trình đều nghiên cứu trên đối tượng chung là thần thoại Việt Nam, nhưng chưa đề cập đến biểu tượng văn hóa trong thần thoại Việt Nam một cách cụ thể và chi tiết. Song tất cả các công trình nghiên cứu của người đi trước đều là tiền đề khoa học quý báu, là những gợi ý hữu ích để chúng tôi thực hiện đề tài này. 3. Mục đích nghiên cứu Chúng tôi nghiên cứu đề tài này với mục đích: Vận dụng lí thuyết về biểu tượng để nghiên cứu các mã văn hóa ẩn tàng và biến hóa trong thể loại thần thoại, đặc biệt là các biểu tượng về quyền lực; phát hiện ra, giải mã các giá trị văn hóa có trong một số tác phẩm thần thoại người Việt. Từ đó, có thể hiểu sâu hơn về các vấn đề bản sắc văn hóa, biến đổi văn hóa - xã hội qua các giai đoạn lịch sử. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu như đã nêu, chúng tôi thực hiện các nhiệm vụ sau: Vận dụng lí thuyết biểu tượng để đi sâu tìm hiểu thể loại thần thoại. Khảo sát một số truyện thần thoại người Việt nhằm phát hiện ra những biểu tượng về quyền lực tiêu biểu nhất. Từ đó, giải mã chúng để thấy được giá trị văn hóa nổi bật như tín ngưỡng, phong tục tập quán,... cũng như mối quan 8 hệ giữa các vị thần quyền lực trong tương quan với những quyền năng riêng của mình. Tiếp cận, phân tích, đánh giá các dấu ấn biểu tượng quyền lực không chỉ trong truyện thần thoại người Việt mà còn trong thần thoại các dân tộc anh em; vai trò của nó trong việc thể hiện quan niệm về thế giới tự nhiên của con người lúc bấy giờ. Cùng với đó thấy được giá trị nghệ thuật độc đáo của thể loại “vừa là nghệ thuật vừa không phải là nghệ thuật” này. 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Vấn đề mà chúng tôi quan tâm là nghiên cứu những biểu tượng về quyền lực tiêu biểu trong các tác phẩm thần thoại người Việt. Phạm vi nghiên cứu: Trong đề tài này, chúng tôi chỉ dừng lại nghiên cứu biểu tượng quyền lực trong lĩnh vực tự nhiên của thần thoại người Việt. Phạm vi tư liệu là những tác phẩm thần thoại đã được sưu tầm, biên soạn thành sách, chúng tôi sử dụng các cuốn tư liệu: Lược khảo về thần thoại Việt Nam (Nguyễn Đổng Chi, Nxb Văn Sử Địa, H, 1956). Kho tàng thần thoại Việt Nam, (Vũ Ngọc Khánh, Phạm Minh Thảo, Nguyễn Thị Huế, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội, 1996). Tuyển tập Văn học dân gian Việt Nam - tập 1 ( Nguyễn Thị Huế - Trần Thị An biên soạn, Nxb Giáo dục, 2001). 6. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp thống kê, phân loại Đây là phương pháp đầu tiên khi đi vào khảo sát và tìm hiểu biểu tượng về quyền lực trong thần thoại người Việt. Phương pháp này giúp chúng tôi phân loại và lựa chọn chính xác đối tượng nghiên cứu; cho phép xác định những chi tiết, hình ảnh xuất hiện với tần suất cao, giúp nhận ra những biểu tượng về quyền lực nào là tiêu biểu thể hiện nét độc đáo của các tác phẩm thần thoại người Việt. Trong quá trình triển khai và giải quyết vấn đề, phương pháp này có tác dụng chỉ ra và cụ thể hóa các khía cạnh của vấn đề. 9 - Phương pháp phân tích Phương pháp này giúp chúng tôi tìm hiểu, khám phá và phân tích sự phản ánh văn hóa trong các vị thần quyền lực của một số tác phẩm thần thoại người Việt. Đây là một phương pháp không thể thiếu để có thể hoàn thành nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài. - Phương pháp so sánh Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi tiến hành so sánh các truyện thần thoại của dân tộc Kinh với một số dị bản của một vài dân tộc khác. Việc so sánh này sẽ giúp vấn đề được hiểu cụ thể và toàn diện hơn. Ngoài ra, với phương pháp này, chúng tôi sẽ tiến hành so sánh đối chiếu bản thân các biểu tượng với các biểu tượng khác trong thể loại thần thoại nói chung. - Phương pháp tổng hợp Phương pháp này sẽ tạo điều kiện thuận lợi để chúng tôi có một cái nhìn khái quát về các vấn đề nghiên cứu. Đồng thời, nó giúp chúng tôi có thể tóm lại nội dung chính của các phần, các chương. - Phương pháp nghiên cứu lý thuyết Phương pháp này giúp chúng tôi xác định được những cơ sở lí luận và thực tiễn làm tiền đề trước khi tiến hành triển khai cụ thể vấn đề. - Phương pháp nghiên cứu liên ngành Trong quá trình tìm hiểu và nghiên cứu đề tài, chúng tôi có liên hệ và kết hợp sử dụng một cách đúng mực kiến thức của các ngành xã hội học, văn hóa học,…nhằm giúp cho việc đánh giá và nhìn nhận vấn đề nghiên cứu được toàn diện và sâu sắc hơn. 7. Đóng góp của đề tài Bên cạnh việc tiếp thu thành quả của các công trình nghiên cứu đi trước, chúng tôi mong muốn có những đóng góp mới với đề tài này nhằm góp phần làm rõ biểu tượng về quyền lực trong thần thoại người Việt: - Hệ thống hóa tri thức về thể loại thần thoại cũng như tri thức về biểu tượng về quyền lực trong thần thoại người Việt. 10 - Hiểu rõ hơn những nét đặc sắc, giá trị văn hóa, ý nghĩa của một số biểu tượng quyền lực tự nhiên trong các tác phẩm thần thoại của người Việt. - Vận dụng kết quả nghiên cứu vào việc giảng dạy tác phẩm thần thoại trong nhà trường phổ thông. 8. Cấu trúc đề tài Mở đầu Nội dung Chương 1. Lý thuyết về biểu tượng quyền lực và thể loại thần thoại. Chương 2. Những biểu tượng về quyền lực tiêu biểu trong thần thoại người Việt. Chương 3. Nghệ thuật xây dựng biểu tượng về quyền lực trong thần thoại người Việt. Kết luận Tài liệu tham khảo 11 NỘI DUNG Chương 1 LÝ THUYẾT VỀ BIỂU TƯỢNG QUYỀN LỰC VÀ THỂ LOẠI THẦN THOẠI 1.1. Lý thuyết về biểu tượng quyền lực 1.1.1. Khái niệm biểu tượng Văn hóa là một lĩnh vực hết sức rộng lớn, nó bao la như chính cuộc sống của loài người. Đó là vấn đề thuộc về mặt nhận thức của con người trong toàn bộ cách nhìn, cách ứng xử của cá nhân đối với tự nhiên và cộng đồng xã hội. Có nhiều cách tiếp cận văn hóa ở nhiều góc độ khác nhau như: Triết học, Sử học, Xã hội học, Tâm lí học, Kí hiệu học,… nhưng mỗi môn học nghiên cứu văn hóa lại gồm nhiều trường phái, do đó có nhiều quan niệm khác nhau về văn hóa. Song, nhìn chung những định nghĩa ở bình diện khác nhau của khái niệm văn hóa đều bộc lộ một quan niệm chung thống nhất. Nhà văn hóa học Nga L. lô - nhin trong lời kết thúc bản tóm tắt giới thiệu các định nghĩa văn hóa khác nhau về văn hóa đã nhận định: …Các tác giả định nghĩa về văn hóa đã đồng ý với nhau, rằng văn hóa di truyền không theo đường sinh học mà bằng con đường học tập. Tiếp đó, họ thừa nhận văn hóa gắn liền với các ý tưởng, chúng tồn tại và được truyền đạt dưới hình thức biểu tượng (Symbol.) Có tác giả từng viết rằng: Thời đại không có biểu tượng là thời đại chết, xã hội thiếu biểu tượng là xã hội chết. Một nền văn minh không có biểu tượng thì sẽ chết, nó chỉ còn thuộc về lịch sử [21.33]. Ngày nay, vai trò to lớn của biểu tượng trong hoạt động của đời sống con người đã được quan tâm và nghiên cứu một cách sâu sắc với tinh thần hết sức khoa học. Biểu tượng luôn ở vị trí trung tâm và được coi như tế bào của đời sống văn hóa. Nó có tầm ảnh hưởng rộng khắp trong mọi mặt đời sống con người. Từ khoa học cho đến lĩnh vực nghệ thuật, từ đời sống tâm linh cho đến quan hệ ứng xử và giao tiếp. 12 Người ta tìm cách giải mã biểu tượng vừa để mở rộng trường nhận thức, khám phá những giá trị văn hóa truyền thống còn chìm khuất trong lòng đời sống cộng đồng, xã hội, vừa làm chủ một năng lượng tinh thần của một loại hình ngôn ngữ đặc biệt mà ta vừa mới bắt đầu khằng định về sức mạnh của nó. Vậy biểu tượng là gì? 1.1.1.1. Biểu tượng văn hóa Biểu tượng là một khái niệm rất phổ biến trong cuộc sống cũng như trong nghiên cứu văn hoá, văn học. Có hàng ngàn định nghĩa về biểu tượng. Trong đời sống, khoa học - đặc biệt là các bộ môn khoa học nghiên cứu như logic học, kí hiệu học, nhân học,…định nghĩa biểu tượng được dùng khá phổ biến. Thuật ngữ biểu tượng bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp Symbolum nghĩa là dấu hiệu nhận nhau. Nghĩa gốc của biểu tượng là một vật được chia làm hai nửa, mỗi bên giữ một nửa, khi khớp lại sẽ nhận ra mối quan hệ. Theo Từ điển tiếng Việt, biểu tượng có ba lớp nghĩa. Lớp nghĩa thứ nhất, biểu tượng là hình ảnh tượng trưng. Lớp nghĩa thứ hai, biểu tượng là hình thức của nhận thức, cao hơn cảm giác, cho ta hình ảnh sự vật còn giữ lại trong đầu óc sau khi tác động của sự vật vào giác quan đã chấm dứt [ 33. 26]. Theo tiếng Hán Việt thì biểu có nghĩa là dấu hiệu, sự bày ra, sự tỏ rõ, tượng có nghĩa là tình trạng, hình tượng. Do đó, biểu tượng là một hình tượng nào đó được phô bày ra trong một dấu hiệu tượng trưng, nhằm diễn đạt một ý nghĩa hay một hiện tượng nào đó trừu tượng. Đúng như Chu Hy - nhà triết học đời Tống đã viết Tượng là lấy hình này để tỏ ý kia. Nghĩa gốc của biểu tượng là một vật được chia làm hai nửa, mỗi bên giữ một nửa, khi khớp lại sẽ nhận ra mối quan hệ. Biểu tượng ra đời ngay từ khi con người có ngôn ngữ và thể hiện một bước phát triển vượt bậc trong tư duy, trí tuệ loài người, từ đó nó nằm ở vị trí trung tâm văn hóa. Biểu tượng là cảm quan, nhận thức được lắng đọng, kết tinh, chắt lọc trải qua bao biến cố thăng trầm vẫn không bị phai mờ mà ngược lại ngày càng khắc sâu hơn vào tâm khảm con người [10. 64]. 13 Theo nghĩa khái quát nhất, biểu tượng bao giờ cũng có một nửa luôn ở bề nổi dễ nhìn thấy và cảm giác được gọi là biểu trưng; còn một nửa chìm sâu, khuất lấp gọi là cái được biểu trưng. Và người giải mã biểu tượng phải là người tìm ra và lí giải giải được phần chìm lấp kín đáo đó. Biểu tượng thường được hiểu rộng hơn ý nghĩa mà nó được gán. Giữa biểu tượng và cái được biểu trưng nhiều lúc có mối quan hệ đứt nối, gián đoạn khiến người ta khó nhận ra, mơ hồ, khó nắm bắt. Thời gian và không gian làm cho tính biểu tượng bị mờ đi, khuất lấp đi nên phải biết chìa khóa (mã) mới khai mở được và hầu như không thể giải mã một lần mà xong. Từ lâu, các nhà nghiên cứu phương Đông và phương Tây đều quan tâm đến biểu tượng và ý nghĩa biểu đạt của nó. Theo quan điểm của L. White, nhà nhân học văn hóa Mĩ thì Văn hóa là cơ chế của các hiện tượng, vật thể, hành động, tư tưởng, cảm xúc. Cơ chế này được tạo ra nhờ việc sử dụng các biểu tượng, hoặc phụ thuộc vào các biểu tượng đó [21. 36]. Một trật tự biểu tượng cấu trúc nên các thực tại nối con người với con người (Lacan). Văn hóa là dòng thác tư tưởng, xuyên từ cá nhân này sang cá nhân khác thông qua các hoạt động biểu tượng (Photode). Như vậy, các nhà nghiên cứu đều nhìn thấy mối quan hệ liên thông, mang tính hệ quả giữa văn hóa với các biểu tượng văn hóa, muốn hiểu văn hóa ta không thể không tìm hiểu nó qua các biểu tượng văn hóa (các mã văn hóa). Nhưng nhìn chung, có thể định nghĩa biểu tượng một cách đơn giản nhất là một hình ảnh, ký tự hay bất cứ cái gì đó đại diện cho một ý tưởng, thực thể vật chất hoặc một quá trình. Mục đích của một biểu tượng là để truyền thông điệp ý nghĩa một cách nhanh chóng dễ dàng và ngắn gọn, đơn giản.Việc giải mã văn hóa thực chất chính là việc giải mã các biểu tượng văn hóa. Ta có thể nhận thấy các biểu tượng đó ở nhiều lĩnh vực, trong đó văn học dân gian là một lĩnh vực quan trọng, bởi nó là sự thể hiện quan niệm, tư tưởng, thái độ, tình cảm một cộng đồng thông qua hệ thống hình tượng nghệ thuật các biểu 14
- Xem thêm -

Tài liệu liên quan