Tài liệu Luận văn chất thơ trong truyện dài của nguyễn nhật ánh

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA NGỮ VĂN *************** TRỊNH THỊ MAI HƢƠNG CHẤT THƠ TRONG TRUYỆN DÀI CỦA NGUYỄN NHẬT ÁNH KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Văn học Việt Nam HÀ NỘI, 2017 TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA NGỮ VĂN *************** TRỊNH THỊ MAI HƢƠNG CHẤT THƠ TRONG TRUYỆN DÀI CỦA NGUYỄN NHẬT ÁNH KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Ngƣời hƣớng dẫn khoa học TS. NGUYỄN THỊ TUYẾT MINH HÀ NỘI, 2017 LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên em xin gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc nhất tới TS. Nguyễn Thị Tuyết Minh - giảng viên khoa Ngữ văn, trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội 2, ngƣời đã tận tình hƣớng dẫn và giúp đỡ em trong suốt quá trình làm khóa luận tốt nghiệp. Em xin cảm ơn các thầy, cô giáo trong khoa Ngữ văn, đặc biệt là các thầy, cô giáo trong tổ Văn học Việt Nam đã cung cấp kiến thức về văn học và tạo điều kiện tốt nhất để em có thể thực hiện khóa luận tốt nghiệp. Để hoàn thành khóa luận này em cũng xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ của gia đình, bạn bè, những ngƣời thân là điểm tựa vững chắc để em hoàn thành tốt nhiệm vụ học tập và nghiên cứu. Em xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, tháng 4 năm 2017 Sinh viên Trịnh Thị Mai Hƣơng LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi dƣới sự hƣớng dẫn của TS. Nguyễn Thị Tuyết Minh. Các nội dung nghiên cứu và kết quả trong khóa luận này là trung thực và chƣa từng đƣợc công bố trong bất cứ công trình nghiên cứu nào khác. Những tài liệu phục vụ cho việc nhận xét, đánh giá đƣợc chính tác giả thu thập từ những nguồn khác nhau có ghi trong phần tài liệu tham khảo. Nếu phát hiện có bất kì sự sai lệch nào, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm! Hà Nội, tháng 4 năm 2017 Sinh viên Trịnh Thị Mai Hƣơng MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề .................................................................................................... 3 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................ 5 4. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu......................................................................... 6 5. Phƣơng pháp nghiên cứu ................................................................................... 6 6. Đóng góp của khoá luận .................................................................................... 6 7. Bố cục của khoá luận ......................................................................................... 6 NỘI DUNG ........................................................................................................ 7 CHƢƠNG 1: CHẤT THƠ VÀ CHẤT THƠ TRONG VĂN XUÔI ................... 7 1.1. Quan niệm về thơ và chất thơ ........................................................................ 7 1.2. Chất thơ trong văn xuôi ................................................................................10 1.3. Tác giả Nguyễn Nhật Ánh và thể loại truyện dài ..................................14 CHƢƠNG 2: CÁC PHƢƠNG DIỆN BIỂU HIỆN CHẤT THƠ TRONG TRUYỆN DÀI CỦA NGUYỄN NHẬT ÁNH ...................................................19 2.1. Nhan đề giàu chất thơ ...................................................................................19 2.2. Cốt truyện tâm lý ..........................................................................................23 2.3. Nhân vật với đời sống cảm xúc cảm giác ....................................................30 2.4. Không gian nghệ thuật khơi gợi cảm xúc ....................................................36 2.5. Ngôn ngữ đậm chất thơ ................................................................................40 2.5.1. Ngôn ngữ giàu hình ảnh và nhạc điệu........................................................40 2.5.2. Ngôn ngữ thơ đƣợc chêm xen vào mạch văn xuôi ....................................44 2.6. Giọng điệu đậm chất trữ tình........................................................................46 2.6.1. Giọng điệu trữ tình ngọt ngào ....................................................................47 2.6.2. Giọng điệu triết lí, chiêm nghiệm ..............................................................51 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 54 TÀI LIỆU THAM KHẢO MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Khi nhắc đến chất thơ, chúng ta vẫn thƣờng cho rằng đó là một thuộc tính chỉ riêng thơ mới có. Tuy nhiên, trên thực tế, có thể tìm thấy chất thơ trong cả những loại hình văn học khác nhƣ văn xuôi hay kịch. Ngoài ra, chất thơ còn xuất hiện trong các loại hình nghệ thuật khác nhƣ âm nhạc, hội hoạ, sân khấu… Chất thơ biểu hiện ở cái đẹp của ngôn ngữ và âm điệu, cái đẹp của cảm xúc và ý tƣởng, của những khoảnh khắc tâm trạng… và nó chính là sự miêu tả, khắc hoạ và thể hiện nghệ thuật trong sự giàu đƣợm ý thơ. Theo K.Pauxtôpxki: “Văn xuôi là sợi cốt, còn thơ là sợi ngang. Cuộc sống được miêu tả trong văn xuôi không chứa đựng chất thơ sẽ trở thành thô thiển, thành một thứ chủ nghĩa tự nhiên không cánh, không thúc gọi, không dẫn dắt ta đi đâu cả…”. Có thể ý kiến này chƣa thực sự xác đáng nhƣng không thể phủ nhận rằng, trong sáng tác văn học nghệ thuật, chất thơ đƣợc xem nhƣ là một đặc tính quan trọng đem lại sự cuốn hút kì diệu cho hình tƣợng nghệ thuật và tác phẩm. Chính vì vậy chất thơ trong các tác phẩm văn xuôi cũng trở thành đề tài của nhiều bài viết và công trình nghiên cứu văn học: Chất thơ trong Vang bóng một thời của GS. Đỗ Đức Hiểu, Chất thơ trong truyện ngắn Cánh đồng bất tận của PGS.TS. Đào Duy Hiệp, Chất thơ trong Và khi tro bụi của Đoàn Minh Phượng… Có thể nói, chất thơ không chỉ giữ vai trò quan trọng trong sáng tác văn học nghệ thuật mà còn có giá trị không nhỏ trong cuộc sống. Những áng văn xuôi đƣợc tạo nên từ những hình ảnh đẹp, giàu sức biểu cảm, từ những ngôn từ mang tính nhạc điệu có thể giúp chúng ta xua tan đi bao nhiêu lo toan, mệt mỏi của cuộc sống thƣờng nhật, vƣợt lên tất cả để vƣơn tới những ƣớc mơ, hoài bão của mình… Nhƣng cũng có thể nó đơn giản chỉ là khiến ta cảm thấy cuộc sống này êm ả và thanh bình hơn. 1 Ở Việt Nam, trong vài chục năm trở lại đây, Nguyễn Nhật Ánh đã không còn là cái tên xa lạ đối với bạn đọc, đặc biệt là những bạn đọc yêu thích truyện viết cho tuổi mới lớn. Mỗi tác phẩm của Nguyễn Nhật Ánh đều tạo nên những cơn sốt đối với những bạn đọc tuổi hoa trên toàn quốc. Nguyễn Nhật Ánh đƣợc biết đến là nhà văn của thiếu nhi và tuổi mới lớn. Bên cạnh những truyện ngắn và hai bộ truyện Kính vạn hoa (45 tập) và bộ Chuyện xứ Lang Biang (28 tập), ông còn có những truyện dài – một thể loại sáng tác nổi bật hơn cả của nhà văn, với các tác phẩm nhƣ: Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ, Mắt biếc, Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh, Cô gái đến từ hôm qua, Đi qua hoa cúc… Chính những cuốn truyện viết cho tuổi mới lớn đầy ắp những cung bậc cảm xúc đã tạo nên “hiện tƣợng Nguyễn Nhật Ánh” trong lòng bạn đọc nhiều thế hệ. Ông cũng đạt đƣợc nhiều thành công ở thể loại này: năm 1990, truyện dài Chú bé rắc rối đƣợc Trung ƣơng Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh trao giải thƣởng Văn học trẻ hạng A. Năm 1995, ông đƣợc bình chọn là nhà văn đƣợc yêu thích nhất trong 20 năm (1975-1995) qua cuộc trƣng cầu ý kiến bạn đọc về các gƣơng mặt trẻ tiêu biểu trên mọi lĩnh vực của Thành Đoàn thành phố Hồ Chí Minh và báo Tuổi Trẻ. Năm 2008, Nguyễn Nhật Ánh xuất bản truyện dài có tên Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ, tác phẩm đã đƣợc báo Lao động bình chọn là tác phẩm hay nhất năm 2008 và đoạt giải thƣởng văn học ASEAN năm 2010. Những giải thƣởng đó không chỉ khẳng định tài năng, vị trí và những đóng góp của nhà văn Nguyễn Nhật Ánh cho nền văn học Việt Nam mà còn góp phần khẳng định vị thế của văn học nƣớc nhà trong khu vực và trên thế giới. Góp một phần không nhỏ trong những thành công ấy chính là những trang văn đậm chất thơ - một nét phong cách nổi bật của Nguyễn Nhật Ánh, chạm đến trái tim và để lại ấn tƣợng sâu sắc trong lòng mỗi độc giả. 2 Đến nay đã có khá nhiều công trình nghiên cứu về Nguyễn Nhật Ánh và các sáng tác của ông, song phần lớn chủ yếu đi vào nghiên cứu về cảm hứng tuổi thơ và thế giới nhân vật trong các tác phẩm đó. Vì vậy có thể thấy, tìm hiểu về chất thơ trong truyện dài của Nguyễn Nhật Ánh là một cánh cửa còn bỏ ngỏ. Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi lựa chọn Chất thơ trong truyện dài của Nguyễn Nhật Ánh làm đề tài nghiên cứu cho khoá luận của mình. Chúng tôi mong muốn có một hƣớng tiếp cận mới với cái nhìn sâu sắc và toàn diện hơn về vấn đề chất thơ trong truyện dài của nhà văn Nguyễn Nhật Ánh. 2. Lịch sử vấn đề Với lối viết giản dị, trong sáng mà chân thật gần gũi, hầu hết các sáng tác của Nguyễn Nhật Ánh đều đƣợc bạn đọc đón nhận nồng nhiệt. Trong nhiều năm qua đã có khá nhiều công trình nghiên cứu về các tác phẩm của ông. Ở giáo trình Văn học hiện đại Việt Nam tập 2 (NXB Đại học Sƣ phạm), Lã Thị Bắc Lý trong phần viết về Văn học thiếu nhi từ sau cách mạng tháng Tám năm 1945 đã phần nào đánh giá đƣợc tài năng cũng nhƣ những thành công của Nguyễn Nhật Ánh. Mặc dù đó là cái nhìn khái quát nhất về mảng văn học viết cho thiếu nhi giai đoạn sau cách mạng, nhƣng Lã Thị Bắc Lí đã đề cập đến những sáng tác của Nguyễn Nhật Ánh nhƣ là một hiện tƣợng của giai đoạn này. Tác giả đã đánh giá cao tài năng của Nguyễn Nhật Ánh qua thành công của hai bộ truyện Kính vạn hoa và Chuyện xứ Lang-bi-ang cùng nhiều truyện dài xuất sắc khác nhƣ Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ, Còn chút gì để nhớ, Cô gái đến từ hôm qua, Mắt biếc… Có thể nói, nếu nhƣ ai quan tâm đến Nguyễn Nhật Ánh sẽ không bỏ qua cuốn sách Nguyễn Nhật Ánh - hoàng tử bé trong thế giới tuổi thơ do Lê 3 Minh Quốc biên soạn (NXB Kim Đồng giới thiệu năm 2012). Cuốn sách là tập hợp khá đầy đủ thông tin về cuộc đời và sự nghiệp của Nguyễn Nhật Ánh. Đồng thời, cuốn sách còn đƣa đến nhiều bài viết dƣới góc nhìn khác nhau của đồng nghiệp, của báo chí trong và ngoài nƣớc về Nguyễn Nhật Ánh và tác phẩm của ông, đặc biệt là những sáng tác cho tuổi mới lớn. Trong công trình Bách khoa toàn thư văn học thiếu nhi Việt Nam do hai tác giả Vân Thanh và Nguyên An biên soạn, ở tập 1, phần Tổng quan, hai tác giả đã sƣu tầm và giới thiệu một loạt bài viết về văn học thiếu nhi Việt Nam, trong đó có nhiều bài viết đề cập đến Nguyễn Nhật Ánh và các tác phẩm của ông. Tiêu biểu là bài viết của các tác giả: Lã Thị Bắc Lý, Nguyễn Hƣơng Giang, Vân Thanh, Văn Hồng, Lê Phƣơng Liên, Nguyễn Thị Thanh Xuân, Thu Việt … Trong bài viết Truyện viết cho thiếu nhi sau 1975: diện mạo và quá trình phát triển Lã Thị Bắc Lý đã có nhiều đoạn giới thiệu, phân tích khái quát giá trị tác phẩm Kính vạn hoa. Tác giả Nguyễn Thị Hƣơng Giang đã dành cả bài viết Người nuôi dưỡng tâm hồn trẻ thơ để nói về Nguyễn Nhật Ánh và một loạt các tác phẩm của ông nhƣ: Cô gái đến từ hôm qua, Bàn có năm chỗ ngồi, Chú bé rắc rối, Thiên thần nhỏ của tôi, Hạ đỏ, Bong bóng lên trời… Bên cạnh các giáo trình và chuyên luận trên còn phải kể đến các luận văn nghiên cứu về Nguyễn Nhật Ánh nhƣ: Thế giới trẻ thơ qua cách nhìn của Nguyễn Nhật Ánh trong bộ truyện Kính vạn hoa (Luận văn thạc sỹ Ngữ văn của Phan Thị Bền, 2005, Trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội). Trong luận văn này, tác giả đi sâu vào nghiên cứu bộ truyện Kính vạn hoa trên cả hai phƣơng diện nội dung và nghệ thuật dƣới góc nhìn thế giới trẻ thơ. Tuy mới chỉ khảo sát trong một bộ truyện nhƣng luận văn này đã mở ra hƣớng tiếp cận cho một tác phẩm tiêu biểu của nhà văn. 4 Tác giả Vũ Thị Hƣơng đã mở rộng đối tƣợng nghiên cứu với đề tài Thế giới nghệ thuật trong truyện Nguyễn Nhật Ánh (Luận văn thạc sỹ khoa học Ngữ văn, 2009, Trƣờng đại học Sƣ phạm Hà Nội). Công trình nghiên cứu này đã phần nào làm nổi bật đƣợc đặc điểm của thế giới trẻ cũng nhƣ thành công nghệ thuật nổi bật về cốt truyện, ngôn ngữ và không gian, thời gian trong ba tác phẩm của nhà văn Nguyễn Nhật Ánh. Nhân dịp sinh nhật lần thứ 60 của nhà văn Nguyễn Nhật Ánh (ngày 16/9/2015), Trung tâm ngôn ngữ và Văn học - Nghệ thuật trẻ em (Trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội) đã tổ chức hội thảo “Nguyễn Nhật Ánh - Hành trình chinh phục tuổi thơ”. Hơn 40 tham luận của các nhà nghiên cứu - phê bình văn học, nhà văn, nhà giáo và học sinh trên toàn quốc đã khẳng định Nguyễn Nhật Ánh là nhà văn xuất sắc của văn học thiếu nhi Việt Nam cuối thế kỉ XX đầu thế kỉ XXI. Nhìn chung, qua khảo sát chúng tôi nhận thấy, nhiều bài viết và công trình nghiên cứu tập trung khẳng định đóng góp cũng nhƣ những thành công của Nguyễn Nhật Ánh. Tuy nhiên, hầu hết mới chỉ nghiên cứu trên các phƣơng diện nhƣ nhân vật, cốt truyện hay đi vào nghiên cứu riêng một tác phẩm cụ thể mà chƣa có bài viết nào đi sâu vào tìm hiểu chất thơ đƣợc thể hiện trong hàng loạt truyện dài của ông. Do đó, trên cơ sở thành tựu và kinh nghiệm của những ngƣời đi trƣớc, trong khóa luận này chúng tôi đi sâu vào làm rõ chất thơ trong truyện dài của Nguyễn Nhật Ánh, nhằm cung cấp thêm một hƣớng tiếp cận mới cho độc giả, góp phần nhìn nhận, đánh giá tác phẩm của Nguyễn Nhật Ánh một cách toàn diện hơn. 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu Thực hiện đề tài khóa luận, chúng tôi muốn tập trung làm rõ Chất thơ trong truyện dài của Nguyễn Nhật Ánh. Từ đó, góp thêm tiếng nói khẳng định tài năng cũng nhƣ đóng góp của nhà văn đối với nền văn đƣơng đại nói chung cũng nhƣ mảng văn học viết cho thiếu nhi nói riêng. 5 4. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của khoá luận là một số truyện dài của Nguyễn Nhật Ánh, cụ thể là các truyện: Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ, Ngồi khóc trên cây, Trại hoa vàng, Mắt biếc, Đi qua hoa cúc, Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh. Phạm vi nghiên cứu của khóa luận là Chất thơ trong truyện dài của Nguyễn Nhật Ánh. Cụ thể là các phƣơng diện: nhan đề, cốt truyện, nhân vật, không gian nghệ thuật, ngôn ngữ, giọng điệu. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong khoá luận này, chúng tôi sử dụng chủ yếu những phƣơng pháp nghiên cứu sau: Phƣơng pháp hệ thống Phƣơng pháp so sánh Phƣơng pháp phân tích, tổng hợp 6. Đóng góp của khoá luận Khoá luận tiếp tục ghi nhận sáng tạo độc đáo trong tƣ duy nghệ thuật của nhà văn Nguyễn Nhật Ánh ở phƣơng diện chất thơ trong truyện dài của ông. 7. Bố cục của khoá luận Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Mục lục và Tài liệu tham khảo, nội dung chính của khoá luận đƣợc triển khai theo hai chƣơng: Chƣơng 1: Chất thơ và chất thơ trong văn xuôi Chƣơng 2: Các phƣơng diện biểu hiện chất thơ trong truyện dài của Nguyễn Nhật Ánh 6 NỘI DUNG CHƢƠNG 1 CHẤT THƠ VÀ CHẤT THƠ TRONG VĂN XUÔI 1.1. Quan niệm về thơ và chất thơ Theo Từ điển thuật ngữ văn học: “Thơ là hình thức phản ánh văn học, phản ánh cuộc sống thể hiện những tâm trạng, những cảm xúc mạnh mẽ bằng ngôn ngữ hàm súc, giàu hình ảnh và nhất là có nhịp điệu” [11, tr.309]. Bàn về thơ, Sóng Hồng cho rằng, thơ là một hình thái nghệ thuật cao quý, tinh vi, ngƣời làm thơ phải có tình cảm mãnh liệt thể hiện sự nồng cháy trong lòng. Thơ là tình cảm và lí trí kết hợp một cách nhuần nhuyễn và có nghệ thuật. Tình cảm và lí trí ấy đƣợc diễn đạt bằng những hình tƣợng đẹp đẽ qua những lời thơ trong sáng và vang lên nhạc điệu khác thƣờng. Thơ thiên về biểu hiện cảm xúc, thƣờng hàm súc cô đọng, ngôn ngữ có nhịp điệu. Cũng trên cơ sở này, các tác giả cuốn Từ điển thuật ngữ văn học định nghĩa: “Chất thơ chỉ những sáng tác văn học (bằng văn xuôi hoặc văn vần) giàu cảm xúc, nội dung cô đọng, ngôn ngữ giàu hình ảnh và nhịp điệu” [11, tr.131]. Chất thơ là điều kiện cơ bản của thơ, không có chất thơ thì không thể có thơ hay. Thơ là một trong những hình thái văn học đầu tiên của loài ngƣời. Ở nhiều dân tộc, trong một thời gian tƣơng đối dài, từ thế kỉ XVIII trở về trƣớc, nói đến thơ ca là nói đến văn học. Tuỳ theo yêu cầu nghiên cứu, có thể chia thơ theo những tiêu chí khác nhau. Dựa trên phƣơng thức phản ánh, có thể chia thơ thành: Thơ tự sự và Thơ trữ tình. Dựa vào thể luật có thể chia thơ thành: Thơ cách luật và Thơ tự do. Xét về gieo vần có thể chia thành: Thơ có vần và Thơ không vần. Cũng có khi ngƣời ta phân loại theo thời đại 7 nhƣ: thơ Đƣờng, thơ Tống, thơ Lý - Trần. Ngoài ra có thể phân loại theo nội dung nhƣ: thơ tình yêu, thơ chính trị, thơ đời thƣờng… Chất thơ là khái niệm rộng hơn thơ, chất thơ không chỉ có ở thơ mà còn có ở cả văn xuôi. Chất thơ chính là ý vị trữ tình, là sự thi vị gợi lên từ chính hình ảnh, ngôn từ của tác phẩm. Nó có sức gợi, sức lan toả rất lớn, tác động vào tâm hồn ngƣời đọc, tạo những khoái cảm kì lạ. Không những thế, nói đến chất thơ là nói đến tính cảm xúc và cái đẹp. Hơn thế nữa, cái đẹp có sức cảm hoá con ngƣời. Chất thơ gắn với tính trữ tình bay bổng. Chất thơ còn là những ý nghĩa nằm ở ngoài lời, ở những khoảng lặng của ngôn từ cho nên nó mang tính mơ hồ mà chúng ta chủ yếu cảm nhận bằng tâm hồn và bằng sự liên tƣởng. Hoài Nam từng viết: “Chất thơ của bài thơ nằm trong một cái đích rất mơ hồ nhưng lại rất cụ thể, nó mơ hồ ở chỗ nó tan biến vào từng câu thơ, nó chảy ra bàng bạc trong từng tác phẩm nhưng nó cụ thể ở chỗ nó tụ lại ở một điểm ngời sáng nào đó làm cho cái bàng bạc trải rộng kia lấp lánh lên. “Điểm ngời sáng” là nơi gặp gỡ của tất cả các câu thơ, ý thơ, nơi ngã ba, ngã bảy tỏa đi các câu thơ, đối với người làm thơ là nơi cảm xúc gặp gỡ, đối với người đọc thơ là nơi cảm xúc tỏa đi. Người làm thơ mà không bắt nổi các cảm xúc tinh tế và trải rộng đi nhiều hướng của mình khi tụ lại một điểm thì người đọc thơ cứ phải đuổi bắt chất thơ bàng bạc và chập chờn và phải sống trong trạng thái chờ đợi vô vọng, phải chịu đựng một bước hẫng hụt trong thi ca” [17, tr.9]. Nói về các nhân tố tạo nên chất thơ, Hà Minh Đức viết: “Chất thơ là một phẩm chất tổng hợp được tạo nên từ nhiều nhân tố. Những nhân tố này có thể có trong nội dung của các thể loại khác, nhưng ở thơ biểu hiện tập trung hơn cả, và được hoà hợp, liên kết một cách vững chắc để tạo nên những phẩm chất mới” [10, tr.36]. Theo ông, chất thơ gắn liền với sự 8 rung động và cảm xúc trực tiếp. Thơ là ở tấm lòng, nhƣng cũng chính là cuộc sống, thơ gắn liền với trí tƣởng tƣợng và cái đẹp. Xét trên phƣơng diện mỹ học, chất thơ đƣợc xem là cái đẹp của tâm hồn, của cuộc sống, và cao hơn nữa là cuộc sống với một lí tƣởng đẹp. Xét trên phƣơng diện cảm hứng, chất thơ gắn liền với cảm hứng bay bổng lãng mạn. Xét trên phƣơng diện ngôn ngữ, chất thơ gắn liền với tính nhạc của lời văn. Trong thơ, sự việc đâu cần nhà thơ kể lại, chỉ cần miêu tả hình dáng mà sự việc đã tƣờng, chất thơ của cuộc sống đã đƣợc gợi ra. Ngƣời đọc thông qua sự gợi dẫn của hình ảnh, ngôn từ trong thơ mà có liên tƣởng, những phiêu diêu trong cảm xúc, đồng thời bắt gặp những cái hay, cái đẹp, cái ý nghĩa của tình ngƣời của chất ngƣời ủ kín bên trong. Rõ ràng, thơ không diễn giải tƣờng tận chất muối mặn của cuộc đời ra sao, không diễn thuyết tình ngƣời cao đẹp nhƣ thế nào, cảnh vật nên thơ cũng không do thi sĩ sắp đặt, mời gọi bạn đọc thƣởng ngoạn mà chủ yếu là sự tƣơng hợp giữa hình ảnh thơ và điệu hồn cảm nhận của ngƣời thƣởng thức. Nói khác đi, chất thơ là do sức gợi của ý nghĩa chính lời thơ và hình ảnh thơ. Bản thân lời và hình ảnh ấy chƣa thể có thơ nếu không có sự cảm nhận từ phía bạn đọc. Vậy nên, chất thơ cũng chính là cảm xúc, tình cảm thẩm mĩ bật lên từ chính ngƣời thƣởng thức. Nói khác đi chất thơ là do sức gợi của ý nghĩa, từ chính lời thơ và hình ảnh thơ. Bản thân lời và hình ảnh ấy chƣa thể có chất thơ nếu không có sự cảm nhận từ phía bạn đọc. Vậy nên chất thơ cũng chính là cảm xúc, tình cảm thẩm mĩ bật lên từ chính ngƣời thƣởng thức. Chất thơ xuất phát từ lời, hình ảnh mang hình ảnh chủ quan của thi sĩ và bản thân chất thơ có sức gợi, sức lan toả rất lớn tạo nên những rung động tâm hồn, những xúc cảm thẩm mĩ từ phía ngƣời tiếp nhận. Thuật ngữ “chất thơ” nghiêng về tính nội dung, cảm xúc. Nó hƣớng con ngƣời tới cái đẹp, an 9 ủi và nuôi dƣỡng niềm tin vào cái đẹp, làm cho tâm hồn con ngƣời tránh đƣợc sự khô cằn, chai sạn, nghèo tƣởng tƣợng. Nhƣ vậy, chất thơ là phạm trù giá trị, một yếu tố làm nên phong cách văn chƣơng của một tác giả, một khuynh hƣớng hay một thời đại văn học. Nó chứa đựng thái độ với cái đẹp, tiêu chuẩn về cái đẹp và biến đổi cùng với thời gian. Qua sự biểu hiện chất thơ có thể thấy quan niệm, thái độ, tình cảm của nhà văn, rộng hơn là thị hiếu thẩm mĩ của một thời đại, một dân tộc. Chất thơ là phƣơng thức nổi bật của phƣơng thức trữ tình. 1.2. Chất thơ trong văn xuôi Nghiên cứu chất thơ trong văn xuôi, xét trên một phƣơng diện nào đó, gắn liền với việc thừa nhận hiện tƣợng giao thoa thể loại nhƣ một thực tế hiển nhiên. Đã nghiên cứu chất văn xuôi trong thơ thì cũng có thể nghiên cứu chất thơ trong văn xuôi. Tìm chất thơ trong văn xuôi chính là tìm những đặc tính vốn làm nên đặc thù của thể loại thơ, đƣợc văn xuôi tiếp nhận nhằm làm giàu có thêm cho sự biểu đạt của văn xuôi, thuận theo một tâm thế nhìn, một kiểu cảm thụ đặc biệt về thế giới và gắn với những đối tƣợng miêu tả cũng có nhiều nét đặc biệt. Mỗi khi ta gặp trong tác phẩm văn xuôi một sự ƣu tiên cho việc biểu hiện tâm tình chủ quan của nghệ sĩ, một chiều hƣớng miêu tả nghiêng về nắm bắt những nét tinh lọc của thế giới, tâm hồn, một thái độ tôn sùng tính lí tƣởng, một sự thích thú đẽo gọt câu văn theo hƣớng đề cao sự ám gợi và tính hài hoà của mọi yếu tố ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp là khi ta có thể nói tới cái gọi là chất thơ. Quả là có một giao ƣớc ngầm nhƣ thế hình thành trong đời sống văn học, trên cả hai lĩnh vực sáng tác và cảm thụ, dẫu biết rằng thơ cũng có ba bảy lối và không phải loại thơ nào cũng đề cao sự ngọt ngào và có thái độ thành kính trƣớc những gì đƣợc gọi là lí tƣởng. 10 Trong một tác phẩm văn xuôi thì chủ đề, tƣ tƣởng, cốt truyện luôn là những yếu tố quan trọng, thu hút sự chú ý của độc giả. Thế nhƣng tất cả yếu tố ấy đôi khi chỉ là cái sƣờn, cái khung để tạo nên tác phẩm mà thôi. Trong quá trình thƣởng thức tác phẩm, độc giả sẽ không khó khăn gì để nắm bắt đƣợc chúng. Bên cạnh chúng lại có một yếu tố khác cũng chiếm vị trí vô cùng quan trọng trong tác phẩm. Đó chính là cái hồn của tác phẩm đƣợc ẩn giấu trong từng câu từng chữ. Và cái hồn đó chính là chất thơ. Khi nói đến thơ và văn xuôi, ngƣời ta thƣờng nghĩ rằng chúng là hai thể loại văn học phân chia theo tiêu chí sau: thơ nằm trong phƣơng thức trữ tình, tái hiện cuộc sống thông qua bộc lộ chủ quan. Tuy nhiên, việc phân chia thể loại chỉ mang tính chất tƣơng đối. Bởi vì đặc trƣng của thể loại này không có nghĩa là đối lập hoàn toàn với thể loại khác mà nó chỉ biểu hiện ở nét tập trung nổi bật. Và trong bản thân các tác phẩm văn học, nhiều khi ranh giới giữa các thể loại không rõ ràng, nhiều khi bị “nhoè” đi vì hiện tƣợng giao thoa. Yếu tố quan trọng hàng đầu để tạo ra chất thơ trong thơ chính là sự rung động trong tâm hồn nghệ sĩ. Khi đứng trƣớc một hiện tƣợng, sự việc nào đó, ngƣời nghệ sĩ bỗng thấy cảm xúc trào dâng dạt dào, điều đó thôi thúc họ cầm bút sáng tác. Nếu không có cảm xúc và đƣợc bắt nguồn từ cảm xúc thì sáng tác đó cũng chỉ là những con chữ, những trang viết vô hồn mà thôi. Tâm hồn ngƣời nghệ sĩ thƣờng rất nhạy cảm với mọi vấn đề của cuộc sống, từ đó họ thổi cái hơi lãng mạn trữ tình vào và làm sống động những sự vật, hiện tƣợng vốn dĩ rất bình thƣờng. Sức sống bên trong tâm hồn ngƣời nghệ sĩ có một cái gì đó say sƣa, rạo rực, tha thiết tin yêu đã in dấu lên mọi cảnh vật, mọi cảnh sắc mà nhà văn miêu tả. Nó làm cho cảnh vật ấy sôi động hẳn lên, rung lên, vang lên những cung bậc mạnh mẽ. Cái ngọn lửa từ bên trong ấy có thể làm nên chất thơ, chất trữ tình đằm 11 thắm. Nguồn gốc sâu xa này có khi đƣợc tác giả chăm bón, nuôi dƣỡng từ rất lâu, nhƣng cũng có khi nó xuất hiện một cách đột ngột mà chính tác giả cũng không ngờ tới. Những khi xúc cảm khởi phát ở trong lòng, nó thôi thúc nhà văn phải cầm bút để trải lòng ra với độc giả. “Chất thơ là chìa khoá để mở ra một cái gì đó trước đây vẫn còn bị phong kín” [16, tr.505]. Chất thơ của cuộc đời rất phong phú và đa dạng, nó luôn luôn ƣu đãi con ngƣời, chỉ có điều con ngƣời ta không phải ai cũng thấy đƣợc, nắm bắt để diễn tả và thƣởng thức nó. Các nhà văn có tâm huyết thƣờng đi sâu vào khai thác và chiếm lĩnh một cách tối đa chất thơ của cuộc đời để trả lại cho đời. Nhờ có họ mà ngƣời đời mới luôn luôn đƣợc thƣởng thức những điều tuyệt diệu.“Thơ là tiếng nói hồn nhiên nhất của tâm hồn con người trước cuộc đời” [20, tr.48]. Hình tƣợng của chất thơ là hình tƣợng của cảm xúc, vì vậy sự chân thực về mặt tình cảm quyết định rất lớn đến giá trị của hình tƣợng thơ. Ở trong chất thơ, cảm xúc và suy nghĩ luôn kết hợp chuyển hoá lẫn nhau trong quá trình phát triển của hình tƣợng. Nếu nhƣ cảm xúc là cội nguồn đầu tiên thì suy nghĩ là “thao tác” tiếp theo tạo nên tầng khái quát cho hình tƣợng thơ. Chất thơ trong văn xuôi là sự phản ánh trực tiếp những tình cảm, những tâm trạng cá nhân. Khi đọc những tác phẩm khác nhau của những tác giả khác nhau, ta cảm nhận đƣợc tình cảm của họ dàn trải trên những trang văn cũng khác nhau. Vì vậy, có thể dựa vào chất thơ, sự biểu hiện của chất thơ mà nắm bắt đƣợc tình cảm, cảm xúc, tâm trạng, suy nghĩ của nhà văn. Có ngƣời bộc lộ cảm xúc một cách kín đáo, lặng lẽ, có ngƣời lại bộc lộ một cách trực tiếp, sôi nổi, mãnh liệt. Tình cảm, cảm xúc của nhà văn nhiều khi cũng muôn hình muôn vẻ. Có khi là nỗi niềm cảm thƣơng man mác trƣớc những cuộc đời thầm lặng, có khi là những âm thanh, những màu sắc riêng nói lên sự sôi nổi, vui vẻ, hồn hậu, lạc quan 12 trƣớc cuộc đời đầy mồ hôi và nƣớc mắt. Điều cốt yếu của mỗi nhà văn vẫn là sự bộc bạch, biểu lộ một cách sâu kín những điều thiêng liêng nhất đang diễn ra trong tâm hồn họ. Có nhƣ vậy, tác phẩm của họ mới nảy ra chất thơ. Có thể khẳng định rằng, chất thơ luôn phụ thuộc vào sự rung cảm của những cảm xúc trong tâm hồn ngƣời nghệ sĩ. Khi cảm xúc đến độ tràn đầy thì xuất hiện chất thơ. Chất thơ là sự tinh tuý của cái đẹp. Nếu coi tình cảm và cảm xúc là cái gốc của thơ thì “Cái đẹp là địa hạt hợp pháp của thơ ca” (Etgapo). Điều đó cũng dễ hiểu bởi tâm hồn con ngƣời thƣờng hay rung động trƣớc cái đẹp. Cái đẹp là mối quan tâm, là mục đích tìm kiếm của các nhà văn. Rồi sau đó lại biểu hiện nó, phản ánh nó lên những trang giấy của mình. Quá trình sáng tác của các nhà văn có thể gọi là quá trình đi từ cảm xúc đến việc mô tả cái đẹp “Lòng như nhật nguyệt thì thơ cũng như ánh sáng nhật nguyệt” (Ngô Giang Điệp). Tâm hồn ngƣời sáng tác trong sáng thì chất thơ sinh ra cũng trong sáng nhƣ ánh sáng của vầng trăng soi vậy. Tất cả đã tạo nên cái đẹp trong văn xuôi. Cái đẹp thƣờng đƣợc tiếp nhận trên phƣơng diện là một sắc thái thẩm mĩ để tạo nên âm hƣởng chủ đạo cho các tác phẩm văn xuôi có chất thơ. Tóm lại, chất thơ là sự thể hiện cái đẹp. Cái đẹp ấy có khi là vẻ đẹp của thiên nhiên có khi lại là sự thể hiện vẻ đẹp của con ngƣời. Chất thơ có sức cảm hoá con ngƣời. Ở chất thơ có sức giao cảm hết sức tinh tế nên đó là phƣơng tiện để truyền cảm và có sức cảm hoá mạnh mẽ. Chất thơ dù là sản phẩm tinh thần của riêng tác giả nhƣng thông qua chất thơ, độc giả có thể cảm nhận đƣợc những tình cảm, cảm xúc mà nhà văn trải qua và đang diễn tả lại. Khi đó, tâm hồn hàng nghìn, hàng vạn độc giả sẽ hoà cùng một nhịp với con tim tác giả. Nói cách khác, tiếng nói trong lòng tác giả khi ấy đã tìm thấy đƣợc sự đồng điệu trong tâm hồn độc giả. Thi nhân xƣa có câu 13 “Thi dĩ ngôn chí”, thơ là để nói lên suy nghĩ, ý chí của mình. Quan niệm này đã có chỗ tiến bộ, coi thơ là sản phẩm tinh thần gắn liền với chủ thể sáng tạo. Nhƣng thực chất, ngoài việc dùng thơ để bày tỏ tình cảm với nhau thì ngƣời xƣa còn dùng thơ nhƣ một thứ công cụ để họ diễn tả những thứ mà họ nhìn thấy, nghe thấy, cảm nhận thấy và những gì mình suy nghĩ một cách rất khách quan. Qua đó, độc giả sẽ tự mình chiêm nghiệm và đúc rút ra những điều bổ ích chứ không phải bằng sự áp đặt. Chất thơ ngoài khả năng giao cảm, còn đạt đến một ý nghĩa nhân văn nào đó. Ý nghĩa ấy có thể giúp con ngƣời hƣớng tới sự hoàn thiện trong nhân cách. Trong cuộc sống, chúng ta thƣờng gặp nhiều khó khăn, trắc trở, sẽ có những khi chúng ta nản lòng hay mềm yếu trƣớc những cám dỗ. Khi ấy, chất thơ và những giá trị nhân văn mà những tác phẩm văn học sẽ tiếp thêm cho ta sức mạnh, đứng vững trên đƣờng đời và luôn giữ cho mình một tâm hồn trong sạch. Chất thơ đem đến cho ta những phút giây thƣ thái, thoải mái, bình yên, khiến lòng ta lắng lại, quên đi những vất vả, lo toan xô bồ của cuộc sống. Chất thơ còn đem đến cho con ngƣời niềm tin yêu vào con ngƣời và cuộc đời. Nguyễn Nhật Ánh đã đem chất thơ đến cho những tác phẩm của mình, đƣa ngƣời đọc vào một thế giới trong sáng, tƣơi đẹp với đầy đủ những cung bậc cảm xúc, khiến lòng ngƣời thêm trong sạch và giàu yêu thƣơng hơn… 1.3. Tác giả Nguyễn Nhật Ánh và thể loại truyện dài Nguyễn Nhật Ánh sinh ngày 7-5-1955. Ông là hội viên Hội Nhà văn Việt Nam (1991). Ông có nhiều bút danh nhƣ Anh Bồ Câu, Chu Đình Ngạn, Đinh Phƣơng Sóc, Sóc Phƣơng Đông… Nguyên quán tại xã Bình Quế, huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam, tuổi thơ gắn bó với gia đình, làng xóm quê hƣơng đã nuôi dƣỡng tâm hồn 14 nhà văn. Tình yêu cùng nỗi nhớ quê hƣơng da diết, khắc khoải, day dứt cứ trở đi trở lại trong các sáng tác của Nguyễn Nhật Ánh. Chính những kỉ niệm tuổi thơ phong phú, đẹp đẽ đã trở thành chất xúc tác, là một nguồn cảm hứng dồi dào cho Nguyễn Nhật Ánh chuyên tâm sáng tác những tác phẩm cho thiếu nhi và cho tuổi mới lớn. Nguyễn Nhật Ánh khẳng định: có một đứa trẻ con luôn tồn tại trong ông ngay cả khi ông đã bƣớc sang tuổi ngũ tuần. Chính “đứa trẻ con” trong tâm hồn ông lúc nào cũng thôi thúc nhà văn viết nên những trang truyện dành riêng cho lứa tuổi này. Nguyễn Nhật Ánh ngoài đời là một con ngƣời tƣơi vui, dí dỏm, một ngƣời thân thiện và yêu thƣơng trẻ nhỏ. Nguyễn Nhật Ánh cũng có thời gian làm thầy giáo. Dù chỉ hai năm ngắn ngủi, nhƣng những kiến thức, kĩ năng nghiệp vụ sƣ phạm cùng những kinh nghiệm thực tế đã giúp nhà văn hiểu và gần gũi với học trò hơn. Nhà văn nắm bắt rất nhanh nhạy những vấn đề bức xúc trong cuộc sống hiện tại, nhất là trong cuộc sống của bọn trẻ và đƣa vào tác phẩm nhƣ một yếu tố dẫn dắt và kích thích trí tò mò của ngƣời đọc. Nguyễn Nhật Ánh còn là một nhà văn có trách nhiệm và có tâm huyết về nghề viết văn. Để có vốn hiểu biết phong phú về thế giới học trò, nhà văn đã sƣu tầm các loại sách giáo khoa từ lớp 1 đến lớp 12 để đọc, đăng kí lớp học tiếng Anh mỗi tối để có cơ hội quan sát, nắm bắt tâm tình của tuổi học trò. Ông sáng tác trƣớc hết là vì đam mê, do sự thôi thúc của tâm hồn chứ không phải vì mục đích mƣu sinh hay mƣu cầu danh tiếng. Ông không đặt cho văn chƣơng những trọng trách quá nặng nề, tác phẩm có thành công hay không là do cái tài, cái tâm của mỗi nhà văn chứ không phải do ý đồ khiên cƣỡng. Quan niệm nhƣ vậy nên Nguyễn Nhật Ánh viết một cách thong dong, viết để bƣớc vào một thế giới không có sự phiền muộn của cuộc sống đời thƣờng. Nguyễn Nhật Ánh cho rằng, tác phẩm văn học thiếu 15