Tài liệu Luận văn đặc điểm truyện truyền kì việt nam thế kỉ xviii nửa đầu thế kỉ xix

1 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN KHOA VĂN HỌC ======== *** ======== LƯƠNG THỊ HUYỀN THƯƠNG ĐẶC ĐIỂM TRUYỆN TRUYỀN KÌ VIỆT NAM THẾ KỈ XVIII - NỬA ĐẦU THẾ KỈ XIX LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC HÀ NỘI - 2009 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN KHOA VĂN HỌC ***0O0*** LƯƠNG THỊ HUYỀN THƯƠNG ĐẶC ĐIỂM TRUYỆN TRUYỀN KÌ VIỆT NAM THẾ KỈ XVIII – NỬA ĐẦU THẾ KỈ XIX Chuyên ngành Văn học Việt Nam Mã số: 60.22.34 LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Vũ Thanh HÀ NỘI - 2009 LỜI CẢM ƠN Với tình cảm chân thành, tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn đến các thầy giáo, cô giáo trong khoa Văn học Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, các cán bộ và giảng viên viện Văn học đã tạo mọi điều kiện giúp đỡ tôi trong thời gian học tập và nghiên cứu những năm vừa qua. Đặc biệt, tôi trân trọng bày tỏ sự biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Vũ Thanh, người đã tận tình hướng dẫn tôi thực hiện luận văn này. Xin cảm ơn gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã luôn ủng hộ và giúp đỡ tôi trong thời gian qua. Hà Nội, tháng 10 năm 2009 Lương Thị Huyền Thương MỤC LỤC LỜI MỞ ĐẦU............................................................................................................................ 6 PHẦN NỘI DUNG .................................................................................................................. 17 CHƯƠNG 1. TRONG DÒNG CHẢY TRUYỀN KÌ ........................................................... 18 1.1. Phần lí luận: Tình hình phát triển của thể loại truyền kì trong Văn học Việt Nam và thế giới ................................................................................................................................. 18 1.1.1. Một số thuật ngữ .................................................................................................. 18 1.1.1.1. Yếu tố kì ảo và văn học kì ảo ............................................................................... 18 1.1.1.2. Thuật ngữ “Truyền kì” và thuật ngữ liên quan ................................................... 19 1.1.2. Một chặng đường truyền kì ................................................................................. 22 1.1.2.1. Thành tựu truyền kì thế giới................................................................................. 22 1.1.2.2. Bảy thế kỉ truyền kì Việt Nam .............................................................................. 26 1.2. Truyền kì thế kỉ XVIII – nửa đầu thế kỉ XIX: Vài nét về hoàn cảnh xã hội, lịch sử, văn hóa, văn học ...................................................................................................................... 28 1.2.1. Bối cảnh chính trị xã hội, văn học ...................................................................... 28 1.2.2. Thời kì nở rộ của thể loại truyền kì .......................................................................... 30 CHƯƠNG 2. NHỮNG XU HƯỚNG MỚI TRONG NỘI DUNG PHẢN ÁNH ................ 33 2.1. Sự chuyển hướng trong tư tưởng ................................................................................... 33 2.1.1. Trung thành với lí tưởng Nho gia ............................................................................. 33 2.1.2. Day dứt vì cõi lòng hoài Lê........................................................................................ 39 2.1.3. Dựa dẫm vào tư tưởng Lão Trang ............................................................................ 42 2.2. Đề tài gắn với đời sống thế sự ......................................................................................... 47 2.2.1. Đậm chất kí sự ........................................................................................................... 47 2.2.2. Nghiêng về khảo cứu ................................................................................................. 51 2.3. Xu hướng viết về người thật, việc thật ........................................................................... 55 2.3.1. Những nhân vật lịch sử ............................................................................................. 55 2.3.2. Những con người, sự vật xung quanh ...................................................................... 59 2.3.3. Những nhân vật bình phàm ...................................................................................... 62 2.4. Con người và số phận con người .................................................................................... 65 2.4.1. Quan niệm rộng mở về con người ............................................................................ 66 2.4.1.1. Con người với những phẩm chất tốt đẹp ............................................................. 66 2.4.1.2. Quan niệm mới về hạnh phúc .............................................................................. 68 2.4.1.3. Quan niệm về chữ “trinh” ................................................................................... 71 2.4.2. Phản ánh số phận con người .................................................................................... 73 2.4.2.1. Con người bất hạnh ............................................................................................. 74 a) Tài tử giai nhân ........................................................................................................ 74 b) Thường dân bất hạnh ............................................................................................... 76 2.4.2.2. Số phận người phụ nữ .......................................................................................... 78 a) Người phụ nữ trong “Truyền kì tân phả” ................................................................ 79 b) Người phụ nữ trong “Lan Trì kiến văn lục” ............................................................ 82 CHƯƠNG 3. NHỮNG ĐỔI MỚI TRONG NGHỆ THUẬT BIỂU HIỆN ........................ 87 3.1. Chuyển đổi giữa “kì - thực” ............................................................................................ 87 3.2. “Thực” trong nghệ thuật tự sự ....................................................................................... 90 3.2.1. Vị trí của người trần thuật ........................................................................................ 91 3.2.2. Góc độ của điểm nhìn trần thuật .............................................................................. 91 3.2.2.1. Cảm giác đến từ Tiêu đề ...................................................................................... 92 3.2.2.2. Nổi bật “thực” qua thủ pháp ............................................................................... 94 3.2.3. Tính không thuần nhất về thể loại ............................................................................ 96 3.3. Tinh giản trong văn phong .............................................................................................. 98 3.3.1. Câu văn gọn ............................................................................................................... 98 3.3.2. Lời bình giảm ........................................................................................................... 101 3.3.3. Dung lượng nhỏ ....................................................................................................... 103 3.3.4. Kết cấu chuẩn .......................................................................................................... 108 Tổng kết (phần nội dung) ..................................................................................................... 111 LỜI KẾT ................................................................................................................................ 114 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................. 119 PHỤ LỤC............................................................................................................................... 124 LỜI MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Từ điển Văn học Việt Nam (Từ nguồn gốc đến hết thế kỉ XIX, NXB Giáo dục, Hà Nội, 1999) cho biết: Truyền kì là một thể loại văn xuôi tự sự viết bằng chữ Hán trong văn học trung đại. Tên gọi của thể loại vốn có nguồn gốc từ văn học cổ và trung đại Trung Hoa 1. Đây là một thể loại văn học nhiều thành tựu của văn học Đông Á, một đối tượng nghiêm túc và hấp dẫn đối với các nhà nghiên cứu Trung Quốc, Đài Loan, Hàn Quốc, Nhật Bản, Nga, Pháp… Trong khi đó, ở Việt Nam, không giống như các thể loại khác (thơ, truyện thơ nôm, truyện ngắn, tiểu thuyết…), trong một thời gian dài, truyện truyền kì còn chưa được nhìn nhận dưới góc độ thể loại mà mới chỉ được các nhà nghiên cứu chú ý ở cấp độ tác phẩm, mà sức hút mạnh nhất dường như cũng chỉ mới tập trung vào Truyền kì mạn lục 2 của Nguyễn Dữ (thế kỉ XVI). Và thể loại truyền kì vẫn chưa có một chỗ đứng thỏa đáng trong lịch sử văn học. Hiện tại, nó mới chỉ được đưa vào giảng dạy chính thức ở bậc phổ thông và dừng lại ở cấp độ tác phẩm. Đó đúng là một thiệt thòi cho truyện truyền kì, một bộ phận văn học quan trọng – một sắc màu kì lạ trong diện mạo muôn màu của văn học Việt Nam. Giai đoạn thế kỉ XVIII – nửa đầu thế kỉ XIX (đặc biệt là từ nửa sau thế kỉ XVIII trở đi), được phong trào cách tân và nhân văn nâng đỡ, văn học viết bằng chữ Hán và chữ Nôm, văn học viết bác học, văn học viết bình dân đều phát triển chưa từng có và trở thành giai đoạn rực rỡ nhất trong lịch sử văn học nước nhà, với rất nhiều thể loại (thơ Đường luật, thơ lục bát, phú, ngâm khúc, truyện thơ, hát nói, truyện và kí văn xuôi chữ Hán…). Cảm hứng nhân đạo và cảm hứng yêu nước vẫn bao trùm và không hoàn toàn tách biệt trong dòng chảy xuyên suốt 1 Vấn đề lịch sử thể loại và tên gọi của truyện truyền kì chúng tôi sẽ trình bày kĩ hơn trong chương 1. Để thể hiện rõ đâu là tập truyện gồm có nhiều truyện và đâu chỉ là một truyện trong tập (hoặc một tác phẩm), chúng tôi trình bày tên tập truyện với dạng chữ đậm, thẳng, còn tên truyện với dạng chữ đậm, nghiêng. 2 mấy nghìn năm của lịch sử văn học dân tộc. Nhưng những nội dung của chủ nghĩa nhân đạo đã được biểu hiện tập trung nhất trong giai đoạn thế kỉ XVIII – nửa đầu thế kỉ XIX, và nuôi dưỡng những tác phẩm văn học trong lòng nó để văn học giai đoạn này trở thành giai đoạn rực rỡ nhất của lịch sử văn học dân tộc. Trong giai đoạn phát triển rực rỡ nhất ấy, người ta nhắc nhiều tới ngâm khúc (Chinh phụ ngâm khúc – Nguyên tác chữ Hán của Đặng Trần Côn, bản dịch của Đoàn Thị Điểm, Cung oán ngâm khúc – Nguyễn Gia Thiều), hát nói (với một Cao Bá Quát khát vọng cao cả và nhân cách cứng cỏi của mẫu người “tài tử đa cùng”, và một Nguyễn Công Trứ nhiệt tình hăm hở trong “chí làm trai” và bản lĩnh sống giữa cuộc đời mà cuối cùng bị vỡ mộng đến chán chường), tới tác phẩm hoành tráng về sự thống nhất của nhà Lê (Hoàng Lê nhất thống chí – Ngô gia văn phái). Người ta cũng đã ca ngợi nhiều một đại thi hào dân tộc Nguyễn Du với kiệt tác đỉnh cao – áng thiên cổ kì văn Truyện Kiều và rất nhiều tác phẩm khác; một nữ sĩ – “Bà chúa thơ Nôm” Hồ Xuân Hương mà cuộc đời và thơ văn đã đi vào huyền thoại; một cái Tôi lãng mạn, một mầm mống của văn xuôi tiếng Việt bước đầu đã xuất hiện trong thơ văn Phạm Thái; một Bà huyện Thanh Quan vỏn vẹn sáu bài thơ mà như sáu bông hoa, trang nhã một phong thái riêng cao quí... Giữa những lời tụng ca và ghi nhận ấy, những tác gia và tác phẩm truyền kì giai đoạn này nằm im ắng, khiêm nhường, không xuất hiện trong những cuốn sách giáo khoa mẫu mực của học đường. Đối với thế hệ học sinh măng non của đất nước, như thể bước phát triển của thể loại này ở Thánh tông di thảo (tương truyền là của vua Lê Thánh Tông, 1442 - 1497) và Truyền kì mạn lục (Nguyễn Dữ) của thế kỉ XV, XVI đã không có người kế vị? Trong khi thực tế, nó vẫn phát triển, thậm chí với một tốc độ chóng mặt cả về số lượng tác gia và tác phẩm. Hay là những truyện truyền kì trong giai đoạn này kém về chất lượng? Cũng không phải! Bởi vì đã có sự xuất hiện của những tác gia, tác phẩm xuất sắc, như một Đoàn Thị Điểm chín muồi và đầy nữ quyền trong Truyền kì tân phả; một Vũ Trinh kiên định, sâu sắc với Lan Trì kiến văn lục; một Phạm Đình Hổ thông thái, uyên bác qua Vũ Trung tùy bút và Tang thương ngẫu lục (viết chung với Nguyễn Án)… Thậm chí, chúng tôi biết đã có nhiều bạn sinh viên cùng chuyên ngành với mình khẳng định một cách chắc chắn trong luận văn rằng: “Ở giai đoạn suy tàn của truyện truyền kì, Truyền kì tân phả của Đoàn Thị Điểm ra đời trong những năm đầu thế kỉ XVIII được xem là tác phẩm tiêu biểu. Đặt tên cho tập sách của mình là Tục truyền kì, Đoàn Thị Điểm muốn qua đó tiếp tục công trình của Nguyễn Dữ. Sau Truyền kì tân phả, một số tác giả tuy vẫn sử dụng yếu tố kì ảo trong sáng tác của mình, tuy nhiên sự biến ảo phong phú đã không bằng Truyền kì mạn lục và lại quay về tuân thủ sự thật lịch sử cứng nhắc. Sang thế kỉ XVIII, trước sự thay đổi của hoàn cảnh xã hội, nhất là sự hưng thịnh của chữ Nôm, truyện truyền kì chữ Hán bắt đầu suy thoái dần, thay vào đó là thể loại mới, đó là truyện thơ Nôm” [Phạm Thu Trang]. Đó chính là lí do khiến chúng tôi quan tâm và muốn góp phần khẳng định vị thế cho truyện truyền kì giai đoạn này. Cũng giống như số phận của truyện truyền kì Việt Nam nói chung, truyện truyền kì thế kỉ XVIII – nửa đầu thế kỉ XIX từ lâu đã được các nhà khoa học quan tâm nghiên cứu nhưng mới chỉ dừng lại ở mức độ tác phẩm, hoặc giới thiệu chung. Luận văn của chúng tôi bước đầu muốn đi sâu nghiên cứu một cách tổng quát, cụ thể hơn những vấn đề nội dung cũng như nghệ thuật của truyện truyền kì giai đoạn này và từ đó chỉ ra những cách tân đổi mới của thể loại. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Khi nhận đề tài này, chúng tôi đã gặp khá nhiều khó khăn trong việc khảo sát lịch sử vấn đề, bởi đây là đề tài rộng, mà các nghiên cứu trước đây hầu như là các bài viết nhỏ, lẻ trên các báo, tạp chí, hoặc vấn đề chỉ được nhắc tới với một vị thế khá khiêm tốn, là một thành phần nhỏ trong một chỉnh thể tác phẩm nghiên cứu đồ sộ nào đó. Ở Việt Nam, trong một thời gian dài, truyện kì ảo thời trung đại (khái niệm dùng để chỉ chung các loại truyện như u linh, chích quái, truyền kì, chí dị) với rất nhiều tác phẩm, những tập truyện nổi tiếng như Việt điện u linh tập lục (Lí Tế Xuyên), Lĩnh Nam chích quái lục (Trần Thế Pháp), Thánh Tông di thảo (Lê Thánh Tông), Truyền kì mạn lục (Nguyễn Dữ), Truyền kì Tân Phả (Đoàn Thị Điểm), Công dư tiệp kí (Vũ Phương Đề), Lan Trì kiến văn lục (Vũ Trinh), Vũ trung tùy bút (Phạm Đình Hổ)… còn chưa được tập hợp và nghiên cứu chung theo góc độ thể loại. Trong một vài bộ phận lịch sử văn học hoặc một vài bài báo, người ta gộp loại truyện này vào bộ phận văn xuôi hoặc tách ra nghiên cứu một vài tác phẩm tiêu biểu. Sách giáo khoa nhà trường phổ thông từ đã đưa một vài truyện trong Truyền kì mạn lục (trước là Người con gái Nam Xương, Chuyện cái chùa hoang ở Đông Triều, còn sách cải cách hiện nay là Chuyện chức Phán sự ở đền Tản Viên…) vào chương trình chính thống, giảng dạy trong nhà trường hoặc cho học sinh đọc thêm, nhưng với tư cách một tác phẩm xuất sắc, một áng “thiên cổ kì bút”, và được coi là một cái mốc quan trọng của thể loại truyện văn xuôi bằng chữ Hán của văn học Việt Nam, chứ không gắn với sự phát triển chung của thể loại. Việc nghiên cứu truyền kì với tư cách là một thể loại gần đây đã được ý thức song mới chỉ tiến hành ở bước đầu hoặc chưa hoàn chỉnh. Bước đầu, ở cấp độ thể loại, nó mới được giới thiệu với tư cách một chuyên đề cho học viên cao học và nghiên cứu sinh ở một số cơ sở đào tạo sau đại học. Một điều lạ là trong cuốn 150 thuật ngữ văn học (Lại Nguyên Ân biên soạn, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, tháng 6/1999) không thấy có sự xuất hiện của thuật ngữ truyền kì. Còn trong cuốn Từ điển Văn học Việt Nam – Từ nguồn gốc đến hết thế kỉ XIX cũng do Lại Nguyên Ân biên soạn và xuất hiện cùng thời điểm (nhưng do NXB Giáo dục ấn hành) thì truyền kì đã được nhắc tới với tư cách là “Một thể loại văn xuôi tự sự viết bằng chữ Hán ở văn học trung đại… với đặc điểm là luôn luôn có môtip kì quái, hoang đường lồng trong một cốt truyện sinh hoạt thế sự hoặc đời tư, thường là truyện tình” [6, 634]. Một điều mừng lớn cho những nhà nghiên cứu và những sinh viên quan tâm đến truyền kì, là lần đầu tiên đã có một bộ sách tổng hợp về truyền kì trên phương diện một hiện tượng văn học, đó là Truyện truyền kì Việt Nam của NXB Giáo dục, phát hành năm 1999, và đối tượng nghiên cứu của luận văn (truyện truyền kì Việt Nam giai đoạn thế kỉ XVIII – nửa đầu thế kỉ XIX) có một chút ở cuối quyển một và phần nhiều trong quyển hai (tập III – tập IV). Đây rõ ràng là một minh chứng cho sự chú tâm vào thể loại này của giới nghiên cứu. Có điều, trong đó, các nhà nghiên cứu mới làm công việc biên soạn, dịch và tập hợp các tác phẩm lại cạnh nhau; trong đó có đưa ra tên và tác phẩm của những tác giả riêng biệt, cũng như khái quát một vài nét về cuộc đời cũng như nội dung tư tưởng tác phẩm của họ, chứ chưa đưa ra bức tranh toàn cảnh về thể loại, cũng như so sánh để chỉ ra những nét tương đồng và cao hơn nữa là tính qui luật chi phối trong nội dung, nghệ thuật của các tác giả, tác phẩm giai đoạn này. Như phần trên chúng tôi đã đưa ra, từ trước tới nay, truyện truyền kì thế kỉ XVIII – nửa đầu thế kỉ XIX thường được nghiên cứu chung trong dòng chảy của thể truyền kì hoặc nghiên cứu riêng về một vài tác giả, tác phẩm xuất sắc của nó (như Vũ Trinh với Lan Trì kiến văn lục, Phạm Đình Hổ với Vũ Trung tùy bút, Phạm Đình Hổ và Nguyễn Án đồng tác giả Tang thương ngẫu lục, Trương Quốc Dụng viết Thoái thực kí văn…). Hầu hết các tác giả đều chưa có ý khái quát hóa và cụ thể hóa đặc điểm của giai đoạn này. Một số nhà nghiên cứu có tên tuổi trong lĩnh vực này như PGS.TS Nguyễn Đăng Na, PGS.TS Trần Thị Băng Thanh, PGS.TS Vũ Thanh… PGS.TS Nguyễn Đăng Na trong nhiều bài nghiên cứu của mình đã nói tới truyền kì dù ở hình thức hay tên gọi khác (Văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại, tập 1, NXB Giáo dục, Hà Nội, 1997; Tự sự lịch sử trong văn học trung đại Việt Nam những đặc điểm bước đi khởi đầu, Tạp chí Văn học, số 12/1999; Tiểu thuyết chương hồi Việt Nam thời trung đại, in trong cuốn “Văn học Việt Nam thế kỉ X – XIX”, NXB Giáo dục, Hà Nội, 2007…). PGS. TS Vũ Thanh có thể nói là một người đã dành khá nhiều tâm huyết cho thể loại này. Các bài viết của ông đăng trên các sách báo, tạp chí đã đi vào nhiều vấn đề của truyền kì, từ vấn đề chung về thể loại (Thể loại truyện kì ảo Việt Nam trung đại – Quá trình nảy sinh và phát triển đến đỉnh điểm, Văn học Việt Nam thế kỉ X – XIX, Trần Ngọc Vương chủ biên, NXB Giáo dục, Hà Nội, 2007), về một giai đoạn (Truyện truyền kì Việt Nam thế kỉ XIX, Dư ba của truyện truyền kì, chí dị trong văn học Việt Nam hiện đại, in trong công trình “Những vấn đề lí luận và lịch sử văn học”, NXB Khoa học xã Hội, Hà Nội, 2001), về một đặc điểm thể loại (Những biến đổi của yếu tố kì và thực trong truyện truyền kì Việt Nam, Tạp chí Văn học, số 6/1994), đến tác giả (các bài tham luận, bài viết về Hoàng đế Lê Thánh Tông, Nguyễn Dữ, Vũ Trinh… in trong nhiều công trình khác nhau), rồi cả phân tích cụ thể tác phẩm riêng lẻ (Việt Nam kì phùng sự lục và Ngọc thân huyễn hóa). Những bài viết này của ông đã gợi mở rất nhiều cho việc nghiên cứu truyền kì. Cũng cùng nhóm đề tài này, Bùi Thị Thiên Thai (Luận văn Thạc sĩ Khoa học Ngữ văn, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Hà Nội, 2001) đã đề cập đến vấn đề khá mới mẻ Truyện kì ảo hiện đại – Dư ba của truyện truyền kì truyền thống. Năm 2002, Phạm Thị Ngọc Lan trong khi nghiên cứu về Kí văn xuôi chữ Hán thế kỉ XVIII – nửa đầu thế kỉ XIX (Luận án Tiến sĩ văn học, Hà Nội, 2002) đã tạm xếp những tác phẩm kí của giai đoạn này thành bốn nhóm đề tài chính, trong đó có một nhóm là kí về chuyện kì “ghi chép những chuyện đồn, chuyện kì lạ, những giai thoại, truyền thuyết lưu truyền trong dân gian” [ngọclan-81]. Còn khá nhiều những bài viết, bài nghiên cứu, luận văn viết về những tác phẩm riêng lẻ, hoặc viết về một đặc điểm (chẳng hạn như hình ảnh người phụ nữ, yếu tố kì ảo… trong truyện truyền kì) mà chúng tôi không thể dẫn ra hết được. Yếu tố kì ảo trong văn học gần đây cũng được một số nhà nghiên cứu trong nước quan tâm như PGS.TS Nguyễn Văn Dân, Th.S Lê Nguyên Long… trong đó có cả các bài nghiên cứu đưa ra những thuật ngữ, những định danh một cách khoa học, rõ ràng, và cả những bản dịch tư liệu của nước ngoài. Như vậy có thể thấy, ở thời hiện đại, sự kì ảo trong văn học Việt Nam đã tiếp cận gần hơn với văn học thế giới. Đồng thời, sự quan tâm của giới nghiên cứu dành cho thể loại truyền kì đã đến từ nhiều góc độ. 3. Phạm vi nghiên cứu - Khi nghiên cứu văn bản tác phẩm, chúng tôi chủ yếu dựa vào hai tập sách Tổng tập Tiểu thuyết chữ Hán Việt Nam của Viện Nghiên cứu Hán Nôm, NXB Thế giới, 1997 và Truyện truyền kì Việt Nam (quyển hai, tập 3+4) do Nguyễn Huệ Chi chủ biên, NXB Giáo dục, 1999. Trong đó, những khảo sát vẫn dựa trên cuốn Truyện truyền kì Việt Nam, bởi những truyện trong cuốn này đã được tuyển chọn cho đúng với tính chất truyền kì, còn cuốn kia chỉ mang tính chất tham khảo, bởi có nhiều truyện không cùng thể loại được đề cập trong luận văn này. - Do khuôn khổ của luận văn, và đặc biệt là sự hạn chế trong việc thu thập tài liệu, chúng tôi chỉ tập trung nghiên cứu tác phẩm của những tác giả tiêu biểu trong thời kì này, cụ thể đó là các tác giả Đoàn Thị Điểm với Truyền kì Tân Phả, Vũ Phương Đề với Công dư tiệp kí, Vũ Trinh với Lan Trì kiến văn lục, Phạm Quý Thích với Tân truyền kì lục, Phạm Đình Hổ và Nguyễn Án với Tang thương ngẫu lục, Phạm Đình Hổ với một vài truyện trong Vũ trung tùy bút, Trương Quốc Dụng với Thoái thực kí văn. Họ là những tác giả lớn (cả về số lượng và chất lượng) nên có ảnh hưởng và chi phối văn học truyền kì giai đoạn này. Còn những tác phẩm Khuyết danh (chưa rõ tên tác giả như Sơn cư tạp thuật, Việt Nam kì phùng sự lục…), cũng như những tác phẩm không khẳng định được thời gian sáng tác (Tân đính hiệu bình Việt điện u linh tập, Tân đính Lĩnh Nam chích quái…) hay không chắc chắn về tác giả (Bích Châu du tiên mạn kí) thì chúng tôi không tính vào kết quả khảo sát chính xác mà chỉ dẫn ra mang tính chất tham khảo. Cụ thể, sẽ khảo sát tác giả và số lượng tác phẩm như trong bảng sau đây: STT Tập truyện Tác giả SL truyện khảo sát 1 Truyền kì tân phả Đoàn Thị Điểm 3 2 Công dư tiệp kí Vũ Phương Đề 22 3 Lan Trì kiến văn lục Vũ Trinh 39 Sách gồm 45 truyện và 4 bài tựa 4 Tân truyền kì lục Phạm Quí Thích 1 Sách gồm 1 bài tựa và 3 truyện 5 Tang thương Phạm Đình Hổ và 15 Sách gồm 2 bài tựa, 1 lời đề Ghi chú Sách gồm 6 truyện, 3 truyện còn lại không chắc của tác giả ngẫu lục Nguyễn Án hậu và 90 truyện 6 Vũ trung tùy bút Phạm Đình Hổ 3 Sách gồm 1 lời tự thuật và 89 truyện 7 Thoái thực kí văn Trương Quốc Dụng 3 Sách gồm 8 quyển và 1 lời dẫn Tổng 7 tập sách 8 tác giả 86 truyện - Chúng tôi có so sánh, đối chiếu với một vài tác giả và tác phẩm tiêu biểu của giai đoạn trước (Lê Thánh Tông – Thánh Tông di thảo, Nguyễn Dữ Truyền kì mạn lục…) - Đồng thời chúng tôi cũng có sự liên hệ với một vài tác phẩm, tác giả của giai đoạn truyền kì hiện đại, hay còn được gọi là truyện kì ảo (Ba hồi kinh dị, Trại Bồ Tùng Linh, Vàng và máu – Thế Lữ, Thần hổ, Ai hát giữa rừng khuya - Tchia, Cõi âm nơi quán cây dương – Bình Nguyên Lộc…), và văn học kì ảo nước ngoài (Hoffmann với Rượu ngon của quỉ, Edgar Poe – Con mèo đen, Cù Hựu – Tiễn đăng tân thoại, Bồ Tùng Linh – Liêu trai chí dị…). 4. Phương pháp nghiên cứu Cách thức tiến hành của chúng tôi không theo cách đi vào phân tích từng tác phẩm cụ thể để nhận diện đặc điểm của giai đoạn văn học truyền kì này. Luận văn chủ yếu tiếp cận vấn đề bằng việc sử dụng kết hợp các phương pháp nghiên cứu vừa truyền thống vừa hiện đại để từ đó lí giải, xác lập luận điểm, luận cứ và rút ra những kết luận cần thiết. Các phương pháp được sử dụng đồng thời gồm: - Phương pháp tổng hợp nhằm có cái nhìn khái quát - Phương pháp so sánh, thống kê, phân tích nhằm có cơ sở và cái nhìn cụ thể - Phương pháp liên ngành: soi chiếu văn học với văn hóa, lịch sử, xã hội để có cái nhìn chính xác hơn 5. Ý nghĩa thực tiễn của đề tài - Luận văn là công trình đầu tiên đi sâu khảo sát và nghiên cứu truyện truyền kì Việt Nam giai đoạn thế kỉ XVIII – nửa đầu thế kỉ XIX, đóng góp một cái nhìn toàn cảnh hơn về truyện truyền kì Việt Nam giai đoạn này. - Chúng tôi cũng hi vọng bản luận văn này sẽ đưa ra được những luận điểm, luận cứ mới mẻ trong một đề tài đã quá quen thuộc từ xưa tới nay, đồng thời cũng có những cách lí giải riêng hợp lí cho luận điểm, luận cứ đó. - Luận văn góp thêm một tiếng nói khẳng định giá trị và sức sống của một số tác phẩm tiêu biểu trong văn học nước nhà. 6. Cấu trúc luận văn Ngoài Lời mở đầu, Lời kết, Danh mục tài liệu tham khảo, Phụ lục, Phần nội dung chính của luận văn chia làm ba chương: Chương 1: Trong dòng chảy truyền kì: Nêu những nét khái quát về văn học truyền kì của Việt Nam và thế giới; bối cảnh lịch sử và văn hóa, văn học Việt Nam thế kỉ XVIII – nửa đầu thế kỉ XIX Chương 2: Những xu hướng mới trong nội dung phản ánh Chương 3: Những đổi mới trong nghệ thuật biểu hiện Do thời gian và phạm vi nghiên cứu có hạn nên luận văn này không thể giải quyết trọn vẹn và thấu đáo những vấn đề đặt ra cũng như đề cập đến. Chúng tôi hi vọng sẽ có nhiều hơn nữa những bài viết, những công trình nghiên cứu của các tác giả để tiếp tục tìm hiểu sâu hơn và có những nhận định mới về một giai đoạn, một thể loại văn học Việt Nam. PHẦN NỘI DUNG CHƯƠNG 1. TRONG DÒNG CHẢY TRUYỀN KÌ 1.1. Phần lí luận: Tình hình phát triển của thể loại truyền kì trong Văn học Việt Nam và thế giới 1.1.1. Một số thuật ngữ Thuật ngữ là từ hay cụm từ cố định được dùng trong các chuyên ngành để biểu thị chính xác các khái niệm và các đối tượng thuộc chuyên ngành. Do yêu cầu chính xác, thuật ngữ thường được chú trọng trước tiên đến mối quan hệ một – nối – một, giữa hình thức (vỏ ngữ âm) và nội dung (ý nghĩa chuyên ngành) (theo Bách khoa toàn thư). Trong nghiên cứu khoa học, điều đầu tiên phải định danh chính xác tên gọi của đối tượng nghiên cứu. Nói đến truyền kì là nói đến một loại hình văn xuôi nghệ thuật đã có từ thời văn học cổ mà trong đó chứa đựng yếu tố kì. Nhưng không phải ngay từ những ngày đầu xuất hiện, bản thân thể loại đã được định danh cụ thể và chính xác như bây giờ. Trong phần này chúng tôi chủ yếu nêu lên một số thuật ngữ gần giống hoặc thường bị nhầm lẫn với truyền kì - nhằm đưa ra những lí giải và phân biệt chúng – theo quan điểm của mình. 1.1.1.1. Yếu tố kì ảo và văn học kì ảo Khi nghiên cứu các loại từ điển về thuật ngữ truyền kì, chúng tôi đồng tình với một số ý kiến nghiên cứu trước đây, rằng: yếu tố không thể thiếu của truyền kì mà hầu hết các nhà làm từ điển đều quan tâm, đó là yếu tố kì (lạ). Trung Hoa văn hóa đại từ hải cho rằng: “Vì tình tiết có nhiều kì lạ, thần dị mà có tên ấy”. Từ điển văn học năm 1984 do Nhà xuất bản Khoa học xã hội và Từ điển văn học (từ nguồn gốc đến hết thế kỉ XIX) của Nhà xuất bản Giáo dục năm 1999, mục Truyền kì đều chú ý trước hết đến những “môtip kì quái, hoang đường” [13, 447 và 6, 635]. Nhưng trên thế giới đến nay vẫn chưa dễ gì có một quan niệm thống nhất về yếu tố kì ảo và văn học kì ảo. Về cơ bản, các nhà nghiên cứu đều thống nhất với nhau ở chỗ, kì ảo (fantastic) nghĩa là phải đề cập đến cái không thể xảy ra (impossible), cái siêu nhiên (supernatural). Tuy nhiên, không phải cứ đề cập đến cái siêu nhiên, cái không thể xảy ra thì là kì ảo. Cần phải phân biệt kì ảo và cái tưởng tượng hư huyễn thuần túy (fantasy), cái huyền diệu (marvellous)… [25, 1]. Kì ảo có mầm mống xa xưa từ trong văn học dân gian với những truyện cổ tích, truyền thuyết (đã thoát ra khỏi tư duy thần thoại). Nhưng phải đến cuối thế kỉ XVIII, cùng với sự xuất hiện của chủ nghĩa duy lí (rationalism), xã hội mới có đủ điều kiện để tạo ra một lớp nhà văn có ý thức rõ ràng trong việc tạo ra một hình thái ý thức thẩm mĩ mới là cái kì ảo, và đi cùng với nó là một loại hình văn học mới: văn học kì ảo. 1.1.1.2. Thuật ngữ “Truyền kì” và thuật ngữ liên quan Với xác định như thế, có thể coi truyền kì (fantasy) khác với kì ảo (fantastic). Riêng thuật ngữ truyền kì cũng đã trải qua một chặng đường dài trong ngót một nghìn năm phát triển của thể loại 3. Trong các hình thức văn xuôi tự sự của Việt Nam thời trung cổ, cái tên truyền kì không phải ngay từ đầu đã có. Khoảng cuối thời kì Bắc thuộc và đầu thời đại tự chủ, những tên sách có liên quan xa gần đến truyện kì ảo còn lưu dấu được đến ngày nay như Sử kí (Đỗ Thiện), Báo cực truyện, Giao Châu kí (Triệu 3 Khi chúng tôi viết phần này, đã nhận được rất nhiều sự giúp đỡ của PGS.TS. Vũ Thanh, bởi đây là phần nhỏ nhưng đòi hỏi phải có sẵn vốn kiến thức sâu và sự khảo sát tương đối rộng Công), Giao Chỉ kí (Tăng Công)…4 đều không một tên sách nào xuất hiện thuật ngữ đó. Bước sang giai đoạn Lí – Trần, hai cuốn sách đậm đặc yếu tố kì ảo là Việt điện u linh tập lục (Lí Tế Xuyên) và Lĩnh Nam chích quái liệt truyện (Trần Thế Pháp) cũng chưa thấy có truyện nào dùng chữ truyền kì để đặt tên, mà dùng đến hai thuật ngữ khác là u linh và chích quái, có vẻ còn giàu màu sắc huyền ảo hơn. Cuối đời Trần và Hồ, ngoài cuốn Nam Ông mộng lục của Hồ Nguyên Trừng, còn vài ba cuốn truyện có chứa yếu tố kì khác như Tăng Đạo thần thông, Minh Không thần dị… Phải đến khoảng cuối thế kỉ XV – đầu thế kỉ XVI lần đầu tiên văn học Việt Nam được nghe tới thuật ngữ truyền kì trong tập thơ Việt giám vịnh sử thi tập, trong khi tổng kết sự nghiệp trước tác của nhà văn hóa Vũ Quỳnh, sử gia kiêm thi gia Đặng Minh Khiêm đã viết: Việt giám nhất thiên châm khả pháp Hưu ngôn Chích quái hựu Truyền kì (Một tập Việt giám thật đáng để làm khuôn phép Khỏi cần bàn đến Chích quái với lại Truyền kì) Theo học giả Nguyễn Huy Khánh thì “chữ Truyền kì có ý mỉa mai, biếm nhã chứ không như nghĩa chúng ta hiểu ngày nay”, và chính Lỗ Tấn cũng khẳng định: “Hai chữ Truyền kì bấy giờ thực ra là ngụ ý chê cười chứ không phải như chúng ta hiểu danh từ Truyền kì ngày nay”. Chữ Truyền kì ngày nay, theo sách Thuyết văn giải tự giải thích: “Truyền là chuyển đi” (Truyền giả đệ dã) chức năng ngữ pháp là động từ, còn “kì nghĩa là 4 Đều được dẫn trong Việt điện u linh tập lục