Tài liệu Luận văn nhân vật phụ nữ trong thể truyền kỳ qua hai tác phẩm truyền kỳ mạn lục và truyền kỳ tân phả

BÓ GlAO DUC VA DÀO TAO • • ^ • DAI HOC QUÓC GIÀ HA NÓI TRl/ÒNG DAI HOC KHOA HOC XA HÓI VA NHAN VÀN KIM SEGNA NHAN VAT PHU NO TRONG THÈ TRUYÈNKÌ QUA HAI TAC P H A M TRUYÈNKÌMANLUC VA TRUYÈNKÌ TÀNPHA tJr\' LUAN VÀN THAC SI KHOA HOC NGÙ VÀN HA NÓI - 1995 BÓ GlAO DUC VA, DÀO TAO • • • DAI HOC QUÓC GIÀ HA NOI TRl/ÒNG DAI HOC KHOA HOC XÀ HÓI VA iSJHÀN VÀN KIM SEONA PHU NÙ TRONG THÈ TRUYÈN KÌ QUA HAI T A C PHAM TRUYÈN KÌ MAN LUC VA TRUYÈN KÌ TÀN PHÀ N H A N VAT CHUYEN NGÀNH : VÀN HOC VIÈT NAT^I MA SO : 5.04.33 LUÀN VÀN THAC SI KHOA HOC NGÙ VÀN Ngulòi hifdng d i n khoa hoc PGS. BÙI DUYTÀN HA NOI - 1995 PHAN Md DAU Duyngà Dai Vièt chi qiióc TiiUc vi vàn hiin chi bang Nguyén Trai Dò là mot khdi qudt vàn hoa quan trpng, di kèm long i\i hào dàn tdc sàu sac, n à m trong mdt vàn kien lich sxi qxxi gid hàng dàu, cùa mdt vi nhàn bac nh^t thdi trung dai Viét Nam, Khi hoc tap va nghién cxiu Viét Nam, chiing tdi dà hiióng trong tàm cùa m ì n h vào vàn hoc trung dai (triióc khi giao Ixiu vói càc truyen thong chàu Àu) de tìm hiéu, m o n g m u 6 n dxidc hiéu biet thèm ve nhùng già tri truyen thóng cùa dàn tdc này, dòng thdi cùng là hiéu thèm tình chat "dong vàn" biéu hien suót thdi trxmg dai cùa càc quoc già Ddng À nói chung, m a trxic ti^p là Viét Nam va Hàn Qu6c. Chùng tdi càm ón sàu sac tat cà thày gido, co gido, cac n h à khoa hpc xà hdi va n h à n vàn Viét Nam, dà nhiet tình day dd va hiióng dàn, giùp d5 va ddng vién chùng tdi tùf nhùng bd ngd ban dàu den khi xdc dinh de tài va thxic hien luan vàn này. Ket qua này là sxi tiep hxióc khiém t^n, vài mdt s^ n h à nghién cxiu va ban dòng nghiép Hàn Qu6c di tnióc, dà khai phd con difdng nghién cxiu vàn hoc cCing nhii vàn hoà Viét Nam. I. D e TÀI v A Y NGHIA CUA D È TÀI De tài cùa chùng tdi co tén là : Nhàn vat phu nù trong thè truyen qua hai tàc pham ki Tniyèn Jd man lue va Truyen kì tàn phà, 1. Vàn hoc trung dai Viét Nam là mot kho tàng het sue phong phu vdi thdi liidng lich sxi kéo dai chùng mi^di the ky (X-XIX) va vdi nhieu bó phan, nhieu tdc già, nhieu tdc pham, cdc loai quan niem khac nhau, nhieu thdi ky va giai doan, nhièu m6i qxian he vói cac Enh vxic khàc, nhieu the loai khdc nhau, de lai cdc truyen thóng, cdc gid tri va càc loai nhàn vat vàn hoc khdc nhau... Do dieu kien va mxic dich cùa mot Ixiàn vàn thac si, chiing tdi chon nghién ciiu v^ nhàn vàt phxa n ù trong vàn hoc, nhxing chi giói han trong thè truyen Id qua hai tdc p h ^ tmyèn Id, dxidc xem là tiéu biéu cho thè truyen kì cùa vàn hoc trung dai Viét Nam. Chùng tdi muón bat dàu tu mdt cóng vièc cii thè va vùa siìc này, de trong txidng lai co the tùng hxióc mò róng dàn pham vi nghién ciiu cùa mình. 2. DÓi v6i de tài này, chùng tdi thay chi^a co chuyén Ixian co he thóng nào chi nghién cxiu ve n h à n vat p h u n ù trong thè truyen kì, trong lue d cdc thè loai khdc nhii truyen Ndm, khùc ngàm... dà diidc nghién cxiu khd ky. Ro ràng là, trong vàn hoc trxmg dai Viét Nam, sii xuàt hien va the hien nhàn vàt phu ni? gan lien vói truyen thóng nhàn dao chù nghia rat phdt trién vào càc the ky XVin va XDC Thè truyen kì, va dàc biet là Truyen Jd man lue, txi the ky XVI da hiióng d e n nhàn vat phxi n ù khd manh, vi vay day là mdt hien txidng ddng Ixiu y, n ò co mot vai trò khòng nhò khi muón hình dung tien trình vàn h9c Viét Nam nhxi mot he thóng lich sxi. 3. Vièc nghién cùxi nhàn vat phxi n ù qua hai tdc pham này, góp mot phàn ddng ké vào vièc n à n g cao nhàn thxic ve gid tri, vai trò, vi tri, pham cdch cùa ngiidi phii n ù Viét Nam trung dai, mdt khàu cùa vièc nhàn thxic truyen thóng cùa phxi n ù Viét N a m nói chung, t u dò, co thè phdt huy tiem nàng cùa ho trong thdi ky hien dai, khac phxic n h ù n g mat han che cùa tii txidng phong kien tnióc day. 4. Xii ly trén mot loai n h à n vat, nhxing dò cving là mot cdnh cxia quan trong de bvióc vào mdt the loai tii sii dàc biet: thè truyen kì. Trong txi sxi. van de xày diing n h à n vat là van de rat quan trong. Chùng tdi muón t u day, co the hiéu sàu hdn vàn xudi chù Hàn Vièt Nam. Sau này dieu kien cho phép, co thè so sdnh vói vàn xudi chù Hàn Hàn Quóc. IL V è DÓI TLfÒNG, TÀI U È U VA P H Ù Ò N G PHÀP N G H I É N C l ) u 1. D6Ì titdng tnfc tiep là n h à n vàt p h u n ù trong cdc truyen cùa hai tdc pham vàn hoc thudc thè truyen kì. Chùng tdi sé nghién cxiu ngxidi phxi n ù vói txi cdch là nhàn vat vàn hoc, trén hai bình dien chinh : ban chat vàn hoa xà hdi, tham my cùa nhàn vàt phxi n ù va bùt phdp truyen kì khi xày diing càc nhàn vàt phxi n ù dò. 2. Vè tàilièu : Chùng tdi quan tàm den 7 loai tài liéu sau day : a) Tàc phàm trxic tié^p là Truyen kì man lue va Truyen kì tàn phà diia trén hai bàn dich dxidc khàng dinh ve chat li^dng. b) Bd phan ixi liéu thudc ve vàn hoc. gom : mot so tdc p h a m vàn hoc the ky X den het the ky XIX, dàc biet chù trong vàn xudi chù Hàn (xem cac trich dàn va phxi Ixic), mdt so giào trình, giao khoa va chuyén luan ve vàn hoc trung dai, mot so bài vi^t trén cdc tap chi chuyén ngành... e) Bd phan tii liéu thudc ve sii hoc, gom ; mdt so bd sxi ve lich sii trung dai Vièt Nam nhxi bièn nièn sii, thdng sxi, lièt truyen, cdc loai chi dà dxidc dich ra tieng Viét quóc ngù, mdt so chuyén luan, gido trình ve lich sxi trung dai, ve ngiidi p h u n ù trong lich sii dàn tdc. Chù trong den the ky XVI-th^ ky XDC, mdt so bài vi^t lién quan trèn tap chi chuyén ngành... d) Mdt so chuyén khào ve lich sii vàn hoà Trung Quóc cùa cdc tdc già Trung Quóc va Viét Nam. d) Mdt so chuyén khào v^ folklore va nghe thuat trtmg dai Viét Nam. e) Mdt so loai tu dièn : song ngù, n h à n vat, chuyén ngành. g) Cdc bài giàng, bang ghi à m bài giàng cùa càc thày giao, ed giao trong qud trình hoc tap cùa chùng tdi. Tat cà cdc tài liéu này deu bang tieng Vièt va dèu di^dc doc tai nhà nhd cdc thày giao, ed gido cho mxidn va chùng tdi mua difdc hoàc sao chup. 3. vèphiicfngphàp nghién ciìu a) Chùng ta co mot loat khai niém va logie phàn tich va txi duy khoa hi?c xà hdi nhàn vàn, m a r^t linh ddng khi gpi nò là phitcfng phàp hay thao tàc. bien chxing, loai hình, he thóng, cixx trùc, thóng kè, qui nap, dién dich. so sdnh, thi phdp, khào cxiu, chù giai, phàn tich, bình giàng, suy luan. khai qudt v.v... Trong ti^ng Viét, cac khdi niém dò n e u dàt sau hai tu "phxidng phdp" hay "thao tdc", dàt txxiàc t u "luàn" deu nghe co ly cà. Diing rièng tùng cài, ta de co the sé ti^p càn dói txidng mot cdch phien dién. Cdch cùa chùng tdi là : Vài bà't cu mot hien tiidng cu the nào cùng phài già dinh no chinh là mot yeu to nam trong mot HE THONG, den litdt, he thóng dò sé nam trong mot HE THONG lón hdn, vói phong phu càc Idéu loai QUAN HE De ly giai diidc dói ti/dng, trèn tùng xi/ ly cu thè] chùng tdi nhàn thùc nò trong tình the SO SÀNH vài càc cài khàc (co the dièn giai hoàc hàm àn trong càc phàn doàn logie). Nhùng KHAI QUÀT (se rat dà dàt) neu co sé là he qua cùa càch làm trèn. b) Mdt so yeu tó ky thuat nhii dành chifdng mxic, chùng tdi liia chon theo kiéu sau, tu quan trong den it quan trong hdn. Chù so La Ma : I, II..., Chù in hoa : A. B..., Chù so Hi Lap : 1, 2..., Chù la tinh thifdng a), b)..., Gach dàu dòng -, Dau cong dàu dòng : +. Khòng nhat thiet cdc chiidng deu sé ddnh dù càc so liéu de mxic nhiing nói chung là theo mot thxi txi thóng nhat. Dau hiéu chù thich dùng ba loai. Ddnh so Hi Lap nhò : l. 2..., dùng de chù thich xuat xxi trich dàn là chinh. Dành d à u sao : ' , " . . . , dùng de dièn giài thèm, m a khdng nèn de vào m a c h chinh vàn. Md dòng ngoac ddn (...) sé dùng khi nò khòng à n h hiidng den chinh vàn, ddng thdi giùp sxi tiep nhàn dxidc mach lac hdn. Cdc dàu hiéu chù thich sé thi/c hien ngay trèn trang co chinh vàn chù khdng dòn vè cuòi cho tien sap chù nhxi hien nay. Càch dò tien cho ngiidi viet nhxing nhip dieu thdng tin va tiep nhàn khoa hoc bi dùt doan, kém hàp d i n , khdng theo: "ed tmyen", vàt va khi kiém tra (dàc biet càc tap lón nhu' Nguyén Trai toàn tap thì that khi khan). 4 III. DÒNG GÓP CÙA LUÀN VÀN 1. Luàn vàn qxia nghién cxiu sé góp phàn khàng dinh : nhàn vat phu nù trong the truyen kì là loai nhàn vàt phu nù dxidc xày diing som, thè hien dii^c so phàn va mot so pham chat, tinh cdch cùa ngiidi phu nù Viét Nam. 2. Khàng dinh thè loai truyen kì dà góp phàn sdng tao hình txidng nhàn vàt phu nù, theo bùt phdp nghé thxiat truyàn kì. 3. Theo doi sxi vàn ddng cùa nhàn vat phxi nù trong sxi van ddng cùa chù nghla nhàn dao trong vàn hoc Vièt Nam. 4. Co thè dàt ed sd ban dàu cho mdt luàn vàn cao hdn vè de tài phu nù trong toàn bd thè truyen kì va trong sxi so sdnh vói truyen kì cùa Hàn Quóc tnong dai. IV. BÓ CUC CÙA LUÀN VÀN : Luàn vàn dxidc bó cuc nhii sau : • PHÀN MÒ DAU • Chiidng n Chiidng m • g^m nàm chiidng : Cd sd lich sii xà hòi, càc tien de txi tiidng vàn s^ trang 23 hoà va nghe thuat cho sii hien dièn nhàn vàt phu nCif trong vàn hoc va trong thè truyen kì the ky XVT-XVffl Truyen kì va the truyen kì trong vàn hoc Viét s6 trang 10 Nam Nhàn vat phu nùt trong Truyen Id man lue s6 trang 51 Chuidng IV Nhàn vat phu niJ trong Truyen /d tàn phà Chiidng V s6 trang 24 Nhàn vàt phu nù tiì Truyen Jd man lue den sé trang 8 Truyen kì tàn phà PHAN KÉT LUÀN : s6 trang 5 THtf MUC THAM KHÀO MUC LUC « : so trang 6 PHAN NÓI DUNG : s^ trang 121 Chxióng I » De hoàn thành luàn vàn này, chùng tdi càm dn sxi day dd va giùp dd cùa càc Giào sxi, càc Thày giao va Cd giao dang cdng tdc d cac Trxidng dai hoc va càc Vién nghién cùu khoa hoc xà hdi va nhàn vàn Vièt Nam tai Ha Ndi, càm dn Ban Giàm hiéu Tnidng Dai h9c Quóc già Ha Nói, Tnidng Dai hoc Tòng hdp tnióc day va Tnidng Dai hoc Khoa hoc Xà hdi va Nhàn vàn ngày nay, Ban Chù nhièm Khoa Ngù vàn, Bd mdn Vàn hoc Dàn gian, Trung Càn dai Vièt Nam. Chùng tdi cùng chàn thành càm dn sii ùng ho cùa dng Dai sii Hàn Quóc va dng Kim Joo-Sung, tdng gidm dóc Cóng ty Daewoo tai Viét Nam, thay mat già dinh ddng vién chùng tdi nhieu trong cudc song va hoc tàp. Dàc biet chùng tdi càm dn cdc Gido sii, cdc Thày gido va Cd gido tham già Hdi dòng, tu n h ù n g biióc dàu tièn góp y cho de cxidng. Chùng tdi trxic tiep càm dn Gido sii Bùi Duy Tàn, nhà giào nghiém khàc va tàn tàm hiióng dàn chùng tdi, càm dn Giào sii Dang Thanh Le dà giùp dd trxic tiep nhièu y ki^n cho luan vàn, càm dn Giào sii Kieu Thu Hoach dà giùp dd tài lièu va y kien bò ich, càm dn Giàng vién Nguyén Hùng Vi ngiidi co vàn trxic tiep va góp phàn sxia chùa bàn vi tình luan vàn. Cuòi cùng, chùng tdi muón kinh dàng lèn bó me tdi ket qua khiém tdn này qua thdi gian hoc tap va nghién cùu d Viét Nam. PHAN NÓI DUNG CHl/ÒNG I Cd s o UCH Sii XÀ HÓI. CAC TIÈN DE TI/ Tl/ÒNG, VÀN HOÀ VA NGHÉ T H U A T CHO SI/ HIÉN DIÈN N H A N VAT PHU NÙ TRONG VÀN HOC • • • • » VA TRONG THÈ TRUYÈN ¥1 THÈ KI XVI-XVIII Là mdt hình thdi y thùc xà hdi, sii vàn ddng cùa vàn hoc phài diidc xem nhii là mdt bo phàn h ù u ed cùa vàn ddng lich su. Li giài sii phàt trién cùa vàn hoc - dù trong tình tdng thè hay tùng bd phàn, thành phàn, già tri... cùa n ò - khdng thè tàch rdi sii xem xét ed sd lich sxi xà hdi, cdc ti^n de txi txidng, vàn hoà va nghe thuat nói chung. DÓi vói vàn hoc viet trung dai,- cdc niióc "dóng vàn" phiidng ddng, khi m a liic liidng sàng tdc dóng thdi lai là càc nhà hoat dòng xà hdi , khi ddi ngù nhà vàn chuyén nghiép coi nhii chiia co, thì vièc xem xét cdc vàn de trèn là hot sue quan trong. Day là nen tang thù nhat khi càn di sàu xii li vàn de, Chùng tdi dàc bièt liiu tàm den càc the ky XVI, XVn va mia dàu XVm cùa lich sii Viet Nam nhii là ed sd xa hdi, tii tiidng va vàn hod nghe thuat trxic ti^p cùa sxi phdt trién vàn hoc thdi gian này. L Cd sd Ijch sxi xà h ^ i Nhà Le diidc niióc mdt cdch quang minh chinh dai n h a t trong lich sxi phong kien Viet Nam. Tù nùi n ì n g Lam Sdn, hào tnidng Le Ldi n h ó m nhen lén ngon liia vù trang de rói sau miidi n à m "né^m màt n à m gai" dà quét sach quàn Minh ra khòi eòi bd. Thién ed hùng vàn Dai cào bình Ngd, bàn tdng két chi^n tranh hoành tràng va ngdi ngdi nhàn nghla, dà hào sàng ha Idi ket thùc : Than di! Mot ed nbungychiin ^ thang, nèn cdng oanh lièt ngàn nàm Ben phUdng bién eà thanh bình, ban chiéu duy tàn khap chdn * Li^n sau thành qua "dai dinh" là n h u càu tat yeu "duy tàn", Le Ldi lén ngdi vua va cdc tiióng Iinh a n h hùng tham chinh. Chinh quyèn vón diidc chuàn bi trong khòi liia chiè^n tranh, nay diidng diidng trd thành mot trieu dai liic liióng. Giai càp phong ki^n Vièt Nam cùng ddi ngù tri thiic yeu niióc thiidng dàn xuat sàc cùa n ò dà lành dao nhàn dàn ki^n thiet lai cudc song, xày dxing lai va mói n^n vàn hod cùa mình. Trong cdn van dòng lich sii dò, dàn toc Viét Nam dà hun due lén mot vT nhàn bàc nhat cùa lich sii trung dai: Nhà vàn hoà Nguyén Trai(1380-1442). Vào mia sau the ky XV-mdt hoàng dé-mdt danh nhàn vàn hod lón, dà xuat hien, nhii mdt sii tiep biióc the he Nguyén Trai d tinh thàn nhàn nghla, vàn tri, thdi bình, trong hoàn canh dàt niióc Dai Vièt dang di vào cài the dai dinh : Vua hien co Le Thành Tón Mdmang bd coi dà khan lai lành ^ Le Thanh Tòng difdc d à n h già rat cao trong lich sii n h à Le va là ngvfdi dà difa che dò phong kien d e n thdi toàn thinh. Dành già mat m a n h cùa Vua, Dai Vièt su ky toàn thif, quyèn miidi hai vi^t: "Vua sàng lap che dò, vàn vàt khà quan, m d m a n g dat dai, coi bd khà róng, thiic là biic vua anh hùng tài Iifdc, dàu Vù De n h à Hàn, Thài Tòng nhà Diidng cùng khòng thè hdn diidc..."' Le Thành Tòng là óng vua hoc h à n h c ^ than, tii chat thòng minh va yèu chuóng vàn hpc. Song tnióc het dò là mot òng vua rat tii chù va day thiic tièn. D9C n h ù n g bài che, du cùa òng trong sii, ta hoàn toàn khòng thay ' Hdp tuyén thd vàn Vièt NamCtàp W - The ki X the ki XVIII - Nhà xuàt bàn vàn hoc - Ha Nói, 1976, In Ékn thti haL Trang 363 va 369 ^ HO Chi Minh: Licb sa mfàc ta-Tóng tàp vàn hoc Viét Nam. so' 36, Nhà xujft bàn khoa hoc xà hòi, Ha Nói, 1980. Tr. 577 ' VTièn Khoa hoc Xà hòi Vièt Nam, Dai Viét sa ky toàn tliù, Dich theo bàn khac nam Chinh Hoà thii 18(1679) Tàp n, Nhà xuàt bàn Khoa hoc xà hói, Ha Nói, 1993, Tr. 387 8 n h ù n g dién le, dién tich d^n miic ràm rap nhii càc vua tnióc. Du cùa óng ddn giàn nhii mot bue thii tay, diia thang va cu the van de, néu yéu càu va liidng dinh k^t qua, rift thi^t thiic va tièn vièc (D^n nói tù rat sóm(1465) "Bà K^ cho ràng vtia làm vàn khòng chù ^ tói Kinh sii, dàng so khuyèn can" {Dai Viét su ky toàn thU, quyèn mudi hai, tr. 407) va cho dò là "phù hoa vò dung". Chac phàn nào, Bà Ky muón nói tói tinhphi dièn pham này). Tuy nhién, cùng chinh Le Thành Tòng là ngiidi gòp phàn dac liic diia Nho giào thành he tii tiidng chinh thóng cho che dò phong kien Viet Nam. Day cùng là thdi ky toàn thinh cùa Nho giào. Nàm 1497 Le Thành Tòng bang ha, coi nhu! chà^m diit th^ ky XV, mot th^ ky riic r9 vó cóng, huy hoàng vàn tri, tiièv. chinh én dinh, Nho hoc dàng quang, ciidng giói md mang, vàn hoà phàt trién. Song cùng tù trong long the ky này, nhùng m à m móng cùa sii suy yeu dà này nd do màu thuan nói tai cùa ché^ dò phong kden, ed che tap quyèn cùa ly thuy^t Nho giào, tii tiidng "Kinh ha" cùa chù nghla Dai Viet (dùng chien tranh de' chinh phat phién tran va chii hàu chù khòng dùng chinh sàch "ky mi" nhii thdi Ly thdi Tran). Sii khùng hoàng phàt tich tù n h ù n g the liic cao nhat quàn ly quóc già: Vua, nói thàn ngoai thich, tiióng Hnh va quan lai. Den 1527, khi Mac Dàng Dung ti^m ngói, coi nhii cham dùt thiic quyen n h à Le trong lich sii, dùng 100 n à m (1428-1527). Rao qua the ky XV mot càch chòng vành, de chùng ta thay diidc sii hiing thinh va cà n h ù n g van de bat cap, chùng tói m u ó n di sàu hdn vào càc the ky XVI, XVH va mia d à u the ky XVm, n h ù là ed sd lich sii xà hòi tnic tiep cùa vàn hoc thdi ky này. The ky XVI dùdc bat dàu tù heii vi vua: Vua Qui va Vua Ldn^(chi cài tén thòi dà bao hàm chat truyen kà). Day là the ky loan lac trong lich sii Vièt Nam, n h ù n g m à u thuan trong long che dò phong kien dà bóc lo, m a biéu hien cùa nò là phàn quyèn, càt cif va khdi nghla nóng dàn. Sau gàn 100 nàm tàn tai, n h à Le bùóc vào con diidng suy thoài khòng ciidng nói. Sau Le Thành ' Vua Qui: Le Uy Muc( 1505-1509), Vua Uìm Le Tildng D»lc(1510-1516) Tòng là mot loat càc vi vua doàn... ménh trdi. Hi^n Tòng d ngói 7 nàm(14981504), Tue Tòng d ngÓi 1 nàm(1504), Uy Muc d ngói 5 nàm(l505-1509), Tiidng Diic d ngói 7 nàm(1510-1516), Chiéu Tòng d ngói 7 nàm(1516-1522), Cung Hoàng d ngói 7 nàm (1522-1528). Va, vào n h ù n g nàm dàu cùa thap ky thù hai, the ky XVI, khdi nghla nóng dàn da n ò ra d mot so ndi. Nàm 1511 Tran Tuàn d vùng Hiing Hoà, Sdn Tày dìfy binh. Ngufdi theo co den hàng van, co làn dành xuóng Tù Lièm, uy hi^p kinh thành. Nàm 1512 co càc cuóc khdi nghla cùa Le Hy, Trinh Hiing, Le Minh Trièt d Thanh Nghe. Cuóc khdi nghla cùa Tran Cào(6/3/1516, Binh Ty, Hong Thuan nàm thù 8-Dai Viét si? ky toàn thu", quyèn 15) là cuóc khdi nghla lón nhéft. Tran Cào tin Idi sam nói rang phiidng dòng co viidng khi thién tù, tra xiing là chàu chat cùa Tran Thài Tòng, là ho ngoai cùa Quang Thue hoàng hàu cùng vói con là Tran Cung va bè dàng là Phan Àt (ngiidi Chiém Thành) v.v... d a y quàn d chùa Quynh Làm, huyén Dòng Trieu, Cào n ù n h mae ào den, quàn si cao troc dàu, tii xiing là De Thich giàng sinh, nièn hiéu là Thién xJng(dao thành) (xem Dai Vièt sa ky toàn thii, Tàp IH, sdd, càc tr.74-75). Quàn Tran Cào dà hai làn uy hiep va mot làn chiem diidc kinh thành. Vua tói n h à Le phài chay vào Tày dò(Thanh Hoà). Den nàm 1521 Tran Cào mói that bai. Chinh diia vào sii rói loan trieu chinh, vièc dàn àp phong trào khdi nghla, nhat là n h ù n g cuóc hón chien giùa càc tap doàn phong kien m a Mac Dàng Dimg dà tùng biióc thanh toàn bè dàng, giet thèm vua va lap ranhàMac(1527). The ky XVI rat dàc triing d mot dié'm n ù a là " nan càt cu va tranh ehàp giùa càc phe phài phong kierì'^, m ù c dò quyet lièt va sii bien loan cùa nò. Th^ ky này co hai mò hình phàn quyen ed bàn va he qua tao ra ba khòng gian càt cu quyèn liic. Mac Dàng Dung lap ra trieu Mac là mot sii nghiép dà co tièn le lich su. Nò gióng nh^t vói vièc n h à Tran diidc niidc tù nhà Ly, gióng n ù a vói vièc nhà * Quang Thuc hoàng hàu: tue Ngò Thi Ngoc Dao, sinh ra Le Tii Thành sau này là Thành Tòng Hoàng de ' Ùy ban Khoa hoc xà hói Vièt Nam, Lidi su Viét Nam, Tàp I, Nhà xultr bàn Khoa hoc Xà hói. Ha Nói, 1971, Tr. 287 10 HO dùdc n ù ó c t ù nhà Tran, va ciing khÓng xa gì lam vói viéc nhà Ly diidc nùóc t ù n h à Lé(Tièn Le). Cài khàc chi là hoàn cành lich su khòng thuan m a khóng thuàn n h à t chinh là v£n de uy vong n h à Le qua lón (trong qua khii) va Nho giào dà phàt trié'n qua manh. dà diidc cu the hoà thành luat dinh va qua mot the ky dù de" thành tàm thùc phó bien va thiidng tnic. Nguyén Kim, va sau khi óng này bi dàu dóc ch^t là Trinh Kiém, dà chon mot phiidng àn hoàn toàn mói me trong lich su Vièt Nam de phàn quyèn, khàc vói Mac Dàng Dung. Dò là phiidng àn, ma nhàn dàn truyen tung là cùa VI nhàn Nguyén Binh Khiém vùa cao siéu, vùa thiic tièn lai vùa sàng tao, nà'p diiói thành ngù nóm na: "THÒ PHÀT ÀN OÀN...". Trén thiic te sau này dò là m ó hình co trong liidng lich su: pham trù Vua va Chùa. De xàc dinh quyèn liie cho càc tàp doàn phong kien, nhàn dàn Viét Nam dà phài tra già suót thé^ ky XVI cho d^n hai phàn ba the ky XVn bang chi^n tranh va tao loan. Nàm 1527, Mac Dàng Dung lèn ngòi. Nàm 1533 Nguyén Kim diing con tnidng Chiéu Tòng lèn ngói Le Trang Viidng. Nàm 1539 Trinh Kiém, tiì mot nóng phu, qua miidi nàm chinh chi^n, diidc phong Diic Quàn cóng triàu Le va "sii nghiép trung hiing bat dàu tiì dày"\- nói chien Nam-Bac tri^u bìing lén m a n h me. Thanh-Nghè-TInh ròi cà dòng bang Bac Bò tao loan trong càc cuóc tuyén binh, chuyén binh va càc tran huyet chien. Gàn het the ky này(1592) nhà Mac that thù kinh dò chay lén man Cao Bang. Sii nghiép trung hiing thang Idi. Trinh Tùng chinh thiic xiing viidng(1595), m ó hình Vua-Chùa chinh thiic di vào lich sii Vièt Nam nhii mot the che chinh tri. Nàm n à m sau, n à m dàu tièn cùa the ky XVII(1600) An Bình Viidng Trinh Tùng viet cho Nguyén Hoàng, càu mình, mot biic thii dàng dàc dai, phàn tich thiét hdn theo le nhat thóng, thuàn phuc va cu6i cùng tuyèn ho chien tranh: "Neu khòng the, thì lày thuàn dành nghich, trièu dinh dìing ^ Le Qùy Dòn: Dai Viét tlióng 5t/-Bàn dich cùa Tnic vièn Le Manh Lièu, Hién cKnh-chù thich va giA ttriéu: Nguyén Khac Thuàn. Nhà xuàt bàn tòng hdp E>òng Thàp, 1993, tr. 141 11 binh dà co co ròi, danh tié^t cùa Càu sé ra làm sao? Càu trong vièc quàn thiidng v l n liiu y den kinh sii, xin hay nghl ky, dùng de h6i hàn ve s a u " \ • Va th^ là tù 1627 den 1672, "trong khoàng gàn mia the ky, hai ben dành nhau bay làn vói nhùng chi^n dich àc Uèt co khi kéo dai n à m này qua nàm khàc. Cà vùng Nghé An, B 6 Chinh (Ha Tinh, Quàng Bình) luòn nàm là chi^n tnidng cùa cuóc nói chien dó"^. Khoàng 1670 nhà Mac dùt vàn trdi. Cùng khoàng thdi gian này cudc hifu chien lich su kéo dai trén màt thè ky, dxidc thoà thuan giùa Trinh va Nguyén cho d^n tàn khi Quang Trung Nguyén Hué "ào vài ed dào" ra tay(1786). Ké^t qua là dàt niióc d càc the ky này bi chia hai, chia ba vhi lai chia hai de cuòi cùng Dàng Ngoài thuòc ve chùa Trinh, Dàng Trong thuòc ve chùa Nguyén. Gid day vua Le, dù dà "trung hiing" phài d hàn vào the hii vi. Sii thóng nhàt quóc già bi phà v5 nhiing rò ràng là trén ed sd phàn vùng quàn ly dò, chùa Nguyén va chùa Trinh dà co thè dieu hành chinh sii mot càch sàt sao hdn. O Dàng Ngoài, chuà Trinh thiic thi chinh sàch mién lao dich cho dàn liiu tàn vi loan lac, bài bò càc khoàn thi^u thue va giàm nhe tó thue, khuyèn khìch san xuàt va làm thùy Idi. Ó Dàng Trong, chùa Nguyén ra sue khan hoang, lap làng va khai thac nóng nghiép den tàn dòng bang song Ciiu Long de làm ke "sàu rè ben góc" qua nóng nghiép. Nhiing cùng vdi sii phàt trién ve kinh t^, giai càp thóng tri Dàng Trong ciing bat dàu àn chdi hiidng lac. Le Qui Dòn viet trong Phù bién tap lue. "TÙ quan to den quan nhò, nhà ciia deu cham tró, tiidng xày bang gach dà, trong nhà thì tnióng gàm man the, dò dùng toàn bang dòng bang su, bàn ghe bang gò dàn gó trac, à m che bang sii qui, yèn ngiia day ciidng deu n a m vàng nam bac, ào quàn là Ividt, ném hoa, chieu mày, lày phù qui phong liiu de khoe khoàng lan nhau... Ho coi vàng bac nhii càt, thòc gao nhii bùn, hoang phì vò cùng" . ' Dai Viét sùky toàn ±iì, Tàp III, Sàch dà din, Tr. 210 ^ Ucb sa Vièt Nam, Tàp I, Sàch dà din, Tr. 292 ' Le Qui Dòn; Pbù bièn tàp lue, Trich qua Kièu Thu Hoach- Truyen Nóm, Nguòn góc bàn chat va tbéloai, Nhà xuat bàn khoa hoc xà hòi, Ha Nói, 1993, Tr. 55 12 Con à Dàng Ngoài, Nguyén Hành, chàu Nguyén Du, nhó ve già dinh cu n^i mình là Nguyén Nghilm (giù d^n chùc Te tiidng) nhii sau: "Càc ndi trong phiidng Bich Càu làu dai san sàt, n h ù n g ngiidi xe ngiia vong long hàng ngày chàu chiic d tnidc ciia. Trong nhà, bang ngiidi nò hòc ciing diidc àn thit, màc ào gàm. Tói sinh sau de muón vàn con kip tròng thày cành tifdng ày^". Nguyén Hành viàt "ky" va Le Qui Dòn vi^t "lue" deu là ghi chép thiic. Cành thiic cùa "quan \ón quan nhò" kém gì cành dóng tièn trong truyen ky! Pham Dinh Ho cùng viét cành àn chdi cùa chùa Trinh d Hò Tày nhii ; "Mói thàng ba bón làn, chùa ngii chdi cung Thùy Lién trèn bd HÒ Tày, quàn linh dàn h à u vòng quanh bón màt bd hò (hò này rat là róng). Càc kè nói thàn dàu bit khan, màc ào dàn bà, dàn bay bàch hoà chung quanh bd hò de bàn... Thuyàn ngii di den dàu thì càc quan hò tung dai thàn tùy y ghé vào bd mua bàn càc hoà vàt nhii d càc cùa hàng buon trong chd. Ciing co lue, bpn nhac cóng ngòi trèn gàc chuóng chùa Tran Quóc, hay ngòi d góc cày ben da nào dò lai hoà tàu nèn vài khùc àm nhac ". Nàu qua dùng the (ma chac là dùng) thì day là san khàu lo thién ìón nhàt thè giói, dién kich bàn "thài bình thinh tri", co dù dièn vièn, dao cu va àm nhac vói suàt dièn miidi ngày mot làn(!) tiing bùng, nào nhiet. Tùy bùt cùa cu Pham Dinh Hò thàt sii tài hoa. Càc chùa Trinh hiidng lac mot càch hién dai, cóng khai, giùa "thanh thién bach nhat". Càc chùa Trinh xa xi dàm loan, dung tùng ngoai thich hàm hi^p dàn lành, dàn gian mia vào nói phù: Tram quan co màt nhii De cho Huy Quàn vào rd chinh md cung ' Nguyén Hành: DongXuàn ngu ky, Trich theo Nguyén Lòc: Vàn hoc Viét Nam ni/a cuoi the kyXVmnàa dàu die ky XIX. Tàp II, Nhà xu^t bàn Dai hoc va Trung hoc chuyén nghiép, Ha Nói, 1978, Tr.l3 ^ Pham Dinh HO: Vù tnii^ tùy bùt, Nhà xuÉft bàn Tré. Hói nghién ohi giàng day vàn hoc tìiành ph6 Hh Chi Minh, 1989, Tr. 12 13 Ben ngoài là phù cung nghiém nghi, d trong thì dàng diém chdi bdi. Càc nhà nho phong nha xiia nay co n à m me chac ciing khòng thày cành ày. * Dò là cuóc song cùa tàng ìóp thóng tri diia trèn nhùng hot thòc "mot nang hai siidng" cùa nóng dàn, trèn tùng n a n tre, vàt dàt, tùng sdi td, nam càt, giot hò cùa nhùng thd may, thd ve, thd bò, thd hàn càt liie làm àn: cùa càc nghà thù cóng dang dàn dà phàt trién, diia trèn "dòng tien ngà ngà nghièng nghièng" cùa thón n ù ròi mvia buon bàc bàn dòng, diia trèn "nii(5c song cóng linh" cùa n h ù n g thd cày m a phài "di trày niióc non Cao Bang". Qua thàt là trong càc t h è ky này càc nghé thù cóng phàt trién thi tnidng nói dia md róng, quan he thóng thiidng vdi niióc ngoài bat dàu nhòn nhip. "Trong càc nghé thù cóng lue bay gid, nghé góm, nghé khàc cham, tien (nghé gó), làm dò n ù trang (vàng bac, ng9c, ngà), nghé dèt, nghé td tàm va nghé làm diidng dàc biet phàt trién. San phàm cùa nhùng nghé thù cóng này diidc liiu h à n h trong niidc va mot p h à n bàn ra niióc ngoài" V Phài nói, nghé làm giày va nghé in cùng dà rat phàt trién. Làng in Lièu Chàng (Tràng=Tnicing) là trung tàm à n loat quan trong cùa thdi ky này. Ò day, chinh là ndi dà in Truyen ky man lue som nhàt co thè khào diidc^. Cùng là ndi theo sii khào cùu cùa Insun Yu, dà som in Quàc trieu hình luat (tnióc 1767)\ Con góm su, san p h a m thù cóng trieu Mac thì theo giào sii Tran Qu6c Viidng "GÓm s u Mac tìm thay trén toàn Dòng Nam A"''. Hai miidi ba ndi trén toàn Dóng Nam A da tìm thay góm s u cùa trieu dai tbn tai hdn 60 nàm d dòng bang va 80 n à m d mien nùi này. ' ùy ban khoa hoc xà hòi Viét Nam, Licb sa Vièt Nam Tàp I, Sàch dà din, Tr. 296 ^ Kawamoto Kurivé: Nbihig vàn de kbàc nhau lién quan den Tniyèn ky man lue. Bào cào khoa hoc, Bàn dich dành mày, Dich già Ngàn XuyènfVién Vàn Hoc), Tàc già ngiidi Nhàt Bàn ' Insun Yu: Luàt va xà bòi Vièt Nam tbé ky XVn-XVTH. Nhà xuàt bàn khoa hpc xà hói, Ha Nói, 1994, Tàc già ngufdi Hàn Qui5c * Trskn Qu6c Viidng: 1) Trang Bùng(1528-113) va Dao giào dàn gian Viét Nam trong boi eàn lieb sà-xàhóiDai Vièt die kìXVT-tbéky XVTI. Sd vàn hoà thÒng tin thè diao Ha Tày-Ùy bau nhàn dàn huyén Thach That, 1993, Ky yeu, Tr. 32 2) Xd Dóng-Hài Hitng-nbìn tù Ké chd. Bào vàn hoà s6 Tet Doan Ngo, 1994 14 Nói thiidng cùng phàt trién khà m a n h me. Tnióc het, chien tranh lién mién da day t ù Vua dén dàn, tù Uióng dén quàn, tù thii sinh nho nhà den nóng phu chàn làm tay bìm, khòng trù mot ai het, ra khòi khòng gian co hùu, gò bó m a n g dàm tình làng xà Vièt Nam, den ndi "tran thù liiu dòn", quanh cà "tù chiéng giang hò", vào cà den: Du'àng vd xùNghè quanh quanh Qua dò Van Thùy din Dinh Óng Hoàng Mttòi (Chàu vàn) O trong Nam thì: JLàm trai cho dàng nèn trai Phù Xuàn da trai Dòng Nai cùng tùng (Ca dao) "Di mot ngày dàng, hoc mot sàng khòn", càm thùc khóng gian sinh tòn diidc róng md, dò chènh già tri càc vùng diidc phàt hién, ngiidi ta khai thóng càc con diidng hàng hoà. Ben cành ngàn ddi nén tàng là " chòng cày vd eay con tràu di bùà' chac sé co hình ành: Anh lèn chd Thài budn che * De em budn àm ngòi kè màt ben (Ca dao Kinh Bac) Anh va em, nam va nù, san p h à m nóng nghiép va san pham thù cóng nghiép song sìt ben nhau ngòi d chd. Sii md róng va phàt trién càc nghé thù cóng dà tao ra san phàm hàng hoà là ed sd hàng dàu cho sii phàt trién thiidng nghiép. Chinh sàch khuyén khich thiidng nghiép cùa càc chùa Trinh là mot chinh sàch tich ciic nhiing dòng thdi cùng là he qua tàt yéu cùa sii phàt trién cùa ed sd ha tàng dò. Theo giào sii Kiéu Thu Hoach dàn càc sàch Hàu Le tich trieu tap ky cùa Ngò Cao Làng va Lich trieu hien ehi/dng loai chi cùa Phan Huy Chù thì vào n h ù n g n à m 1658, 1660, 1664,... 1743: "càc chùa Trinh déu co lénh bài bò n h ù n g tuàn ti làm càn trd vièc liiu thóng hàng hoà, cùng dinh chi vièc thu thue hoàc giàm thue d càc tuàn ti. Chang han vào n à m Cành Tri thù 2(1664), Trinh Tac dà ha lénh dinh chi vièc thu thue tuàn ti va trièt bò 13 sd tuàn ti". Trinh Doanh cùng tùng nói: "Chinh sii cùa tièn viidng d cùa ài va chd bua, kiém soàt m a khóng dành thue. Ngày nay, sau khi 15 binh lùa, liic cùa dàn da kiét qué, chi con tròng vào bon phù thiidng dem hàng hoà di tù chó co d^n chó khòng. Sao lai con de cho bon hoat lai sàch n h i i u ha lam, khòng khòi tén hai d^n viéc buon bàn ti?" Nhièu chd lón dà m a n g tình chà!t thành thi. Dàng Ngoài co Thàng Long-Kè Chd, Ph6 Hi^n, Dàng Trong co Hói An-Hài Ph6, Thanh Ha, Già Dinh. Tue ngù dàn gian nói: "Thù nh^t Kinh Ky t h ù nhì Phó Hi^n", "Thù nh^t Kinh Ky t h ù nhì Bd Bat", "Thù nh^t Kinh Kì t h ù nhì Nhiidng Ban" dà nói lén cành tiitjfng buon bàn phàt dat d càc thi tù lue b^y gid.^ Càc th^ ky này cùng bat dàu co quan he thóng thiidng vdi mot s6 nxióc phiidng Tày dang trén dà phàt trién chù nghla tii bàn. Chù quéc ngù ra ddi, "nàm 1649-1651, A-l^c-xàng dd Rét cho xul^t bàn d Ró-ma(Y) quyé'n Ti/ dién Vièt-BÒ-Latinh va mot phàn quyèn Giào ly ei/dng yeu bang tieng Viét"^(quóc ngù). Trèn day là ed sd lich su xà hói chù yeu thuòc càc the ky XVI, XVn va phàn nào the ky XVIII (co diém cà th^ ky XV de' làm dà). Chùng ta co the tòm liidc thành m^y van de chinh nhii sau: 1. The ky XV là th^ ky chien thang ngoai xàm, xày diing che dò trung lidng quàn chù tap quyen quan liéu. Nho giào dàn d à n trd thành cóng cu tii tùdng va ly luàn cùa che dò (Hoài bào, hiióng thién va thiet tha nhà^t là d Nguyén Trai: "M^y kè tii vàn ngiidi d^t Viét, Dao này nei nàm de cho dai", va sau dò là Le Thành Tòng dà "noi nam" mot càch quan phifdng va tinh tlióng). Quéc già nhat thdng, bién ài tam yèn, dàn eii va dàn s6 phàt trién, vàn hoà Dai Viét hòi sinh va khóng ngùng diidc bòi dàp. DÒng thdi cùng là the ky hàm chùa n h ù n g càn nguyén cùa suy vi. "Hoa phùc h ù u mói phi nhat nhat" (Nguyén Trai-Hoa phùc co nguòn, chi phài bang choc mot ngày chuyén). ' Kièu Thu Hoach: Truyen Nòm-Nguòn góc va bàn chat tbé hai, sàch dà din, Tr. 62-63 ^ Ùy ban Khoa hoc xà hói Vièt Nam: Ucb su Viét Nam Tàp 1, sàch dà dàn, Tr. 305 16 nèn 2. Ò càc t h è ky XVI, XVH va n ù a dàu XVXH chùng ta thày: - Bi^n loan ve nói chinh: Vua thàt due bàt tài doàn ménh, Trxióc het là càc dòng ho cóng thàn cày thè dành nhau (ho Trinh-Thùy Chù va ho Nguyén-Tóng Sdn), ròi den càc vò txiàng hành tien cày liic tiém quyen tiém vi (Trinh Kiém va Mac Dàng Dung). Giét vua là chuyén vàt, dòi chù de nhii khòng, thè phàn quyén trd thành mot tàt yéu lich su. Mó hình Vua-Chùa là he qua cùa phàn quyén. - "Thiidng bàt chinh, ha tac loan", khdi nghla nóng dàn n é ra, loan lac lai càng thèm loan lac. Sii nghiép triéu Mac diing nèn trong mot tình the khóng thuàn Idi ve kinh té, tii tiiòng va quàn sii- Nói chién Nam-Bac triéu. - Càt cu phà v5 thóng nhàt quóc già. Nói chién Trinh-Nguyén àc lièt kéo dai. Hiiu chién hdn mot tram nàm. Phàt trién kinh té gan lién vdi bóc lót. Càc kièu chùa va giai càp thóng tri àn chdi xa hoa, dàm loan. " Nghé thù cóng phàt trién, nói thiidng m d mang, quan he buon bàn vùi nxióc ngoài n h ò n nhip, càc thi phó sàm thinh tao tién de cho viéc àn loat vàn hoc va hòi hoa. DÒng thdi, bàt ngd tii thiidng co màt nhii là nhàn vat vàn hoc. Chinh trong Truyen ky man lue, d Chuyén cày gao, ta thày nhàn vat tù Bac Ha xuóng xù Nam Phó Hién'di buon: "Trình Trung Ngò là mot chàng dep trai d dàt Bac Ha. Nhà rat giàu, thuè thuyén xuóng vùng Nam buon bàn. Chàng thiidng dò thuyén d diiói càu Liéu Khè ròi di lai vào chd Nam Xang"^ va biét dem cà dièn co ra de khen thd. Tàt cà n h ù n g ed sd lich s u xa hói dò là bòi cành quan trong cho sii phàt trién co p h à n khàc tnióc cùa tii tiidng, vàn hoà va nghè thuàt, làm tién de cho sii phàt trién vàn hoc càc t h è ky này. TT. CAc tiòn d à tii tiidng. v à n h o à va N g h ^ t h u ^ t Hoan bi Uu lac dièt vàng lai Niiàt vinh nhat ta hoàn tiidng tue * \àNam tnidc day gòm cà Ph6 Hien va mot phàn Hai Hiing bay gid, ngày nay goi Phó Hien là d xù E)6ng ciing tam di^dc * Nguyén Etì: Tniyèn Id man lue, Nhà xuat bàn Vàn nghe, Hói n^^èn aiu giàng day vàn hoc Thành phó HÒ Chi Minh, 1988, Tr. 28 p 17 [V-A-Vf,-:^ Vui, buon, lo nghl, sung siióng cu di di ròi lai lai Mot tiidi tòt vinh hoa, mot khò héo tàn ta nói nhau xoay vòng . (Nguyén Trai- Con Sdn ca ^) Tuòn tiia suoi ngàn Con Sdn, uan ùc trào ra ngon bùt, Nguyén Trai viet trù tàc Cdn Sdn ca khi phài \\ àn dat d Chi Linh, ciing là khi cài chi nguyén "tù hai bà thang lan" cùa óng ed hò khóng thành. Hai càu thd nhii dàn vat cành bào mot the ky tàn ta sé tiep lièn li^n mot the ky vinh quang. Diàu dò dùng d à u tién cho h à n h trình cùa Nho giào, di^u Nguyén Trai rat m ù c thi^t tha xày dap. Chinh hién thiic lich su va sii phàt trien vò cùng phùc tap cùa n ò dà giàng dòn tri m a n g vào su ménh cùa Nho giào. Ta cu xem quan niém thap àc (muTdi tòi àc nghiém trong, ciic kì ghè tdra, ngay cà 8 bang dàc quyèn dàc Idi (bàt nghi) cùng khóng diidc mién tói) cùa Le trieu hình luàt {sau tu bó làm Quóc trieu hình luat) là miiu phàn, miiu dai nghich, m ù u ban, àc nghich, b£t dao, dai bà!t kinh, bat hieu, b£t muc, bat nghia, nói loan h à u nhii dèu bi vi pham het thày. Vào d à u the ky XVT, sii vi p h a m thap àc lai càng phé bien hdn nhii chùng ta dà thay. Nhàn, nghla, le, tin va dao trung quàn bi vi pham trang trdn. Con "tri" thì sao? Khòng thè khàc, viéc hoc va vièc thi vàn phài diidc duy tri vi bay gid n o dà trd thành mot bò phàn ed hùu cùa che dò quan liéu. "Nhà Mac thay the nhà Le thì chù y ngay den viéc md càc khoa thi theo thiicfng le. Tù n à m 1529 den n à m 1592, triéu Mac dà md 24 khoa thi hòi, lày dò 468 tién sT, trong dò co 11 trang nguyén. Con so dò co thè so sành vói thdi kì giào due va thi cu toàn thinh ddi Le Thành Tòng^" (Le Thành Tòng d ngói 38 n à m , m d 12 ky thi, lày dò 501 tién si, trong so dò co 9 trang nguyén). Nhà Le trung hiing ngay hòi con Nam-Bac triéu dà md che khoa d Thanh Hoà, va ' Nguyén Trài-Toàn tàp-Ùy ban khoa hoc xa hòi Viét Nam, Vièn sii hoc-hi làn thiì hai. Co sua chiìa bó sung. Nhà xuàt bàn khoa hoc xà hòi-Hà Nói, 1976, Tr. 377 ^ Xem Insun Yu; Luàt va xà hói Viet Nam the ky XVII-XVni Nhà xusft bàn khoa hoc xa hòi, Ha N^i, 1994, Càc tr. 81 va 87, Theo tàc già quan niem thàp àc cùa Quóc trieu binb luàt sao chép luàt dòi EWdng va mot quyèn khàc cua Tning Quóc. ^ Dinh Già Khành-Bùi Duy Tàn-Mai Cao Chiidng: Vàn hoc Viét Nam thékyXnùa dau tbé ky XVni'Tàp /7-Nhà xuàt bàn Dai hoc va tning hoc chuyén nghiép, Ha Nói, 1979, Tr. 16 18