Tài liệu Luận văn nông thôn thời kỳ đổi mới trong tiểu thuyết thần thánh và bươm bướm của đỗ minh tuấn

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---------------------------- PHAN THỊ NGỌC HÀ NÔNG THÔN THỜI KỲ ĐỔI MỚI TRONG TIỂU THUYẾT THẦN THÁNH VÀ BƯƠM BƯỚM CỦA ĐỖ MINH TUẤN LUẬN VĂN THẠC SỸ Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Hà Nội – 2013 1 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---------------------------- PHAN THỊ NGỌC HÀ NÔNG THÔN THỜI KỲ ĐỔI MỚI TRONG TIỂU THUYẾT THẦN THÁNH VÀ BƯƠM BƯỚM CỦA ĐỖ MINH TUẤN Luận văn Thạc sỹ chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60 22 34 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. TÔN PHƯƠNG LAN Hà Nội - 2013 2 MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................. 1 1.Lý do chọn đề tài .............................................................................................. 1 2.Lịch sử nghiên cứu vấn đề ............................................................................... 2 3.Mục đích nghiên cứu ........................................................................................ 13 4.Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu .................................................................... 10 5.Phƣơng pháp nghiên cứu.................................................................................. 14 6.Cấu trúc đề tài .................................................................................................. 15 PHẦN NỘI DUNG ............................................................................................. 16 CHƢƠNG 1: TIỂU THUYẾT VIẾT VỀ NÔNG THÔN TRONG VĂN XUÔI THỜI KÌ ĐỔI MỚI ............................................................................................. 16 1. 1.Khái quát về thể loại tiểu thuyết và những đổi mới trong quan niệm về hiện thực và con ngƣời ........................................................................................ 16 1.1.1.Khái niệm và đặc trƣng thể loại ................................................................. 16 1.1.2.Vấn đề đổi mới về quan niệm hiện thực và con ngƣời trong tiểu thuyết sau 1975 .............................................................................................................. 21 1.2.Tiểu thuyết viết về nông thôn trong văn xuôi đƣơng đại .............................. 29 1.2.1.Tiểu thuyết viết về nông thôn đặt trong bối cảnh chung của tiểu thuyết đổi mới ................................................................................................................ 29 1.2.2.Một số tiểu thuyết viết về đề tài nông thôn trong văn học đổi mới ........... 38 1.3.Đỗ Minh Tuấn và tiểu thuyết Thần thánh và bƣơm bƣớm ........................... 46 1.3.1.Tác giả Đỗ Minh Tuấn ............................................................................... 46 1.3.2.Tác phẩm Thần thánh và bƣơm bƣớm ....................................................... 47 CHƢƠNG 2: NÔNG THÔN VÀ NGƢỜI NÔNG DÂN TRONG TIỂU THUYẾT THẦN THÁNH VÀ BƢƠM BƢỚM .................................................. 51 2.1. Hiện thực cuộc sống nông thôn qua Thần thánh và bƣơm bƣớm ................ 51 2.1.1. Một nông thôn đầy biến động trƣớc thời kì hội nhập kinh tế thị trƣờng . 51 4 2.1.2. Đồng tiền - nguồn sức mạnh vạn năng thao túng nhiều mặt giá trị văn hoá, đạo đức ....................................................................................................... 61 2.2. Hình ảnh ngƣời nông dân trong Thần thánh và bƣơm bƣớm ...................... 69 2.2.1. Ngƣời nông dân trong các mối quan hệ .................................................... 70 2.2.2. Con ngƣời với đầy đủ những mặt tốt và mặt xấu ..................................... 78 2.2.3. Ngƣời nông dân với khát vọng đổi đời ngây thơ và mù quáng ................ 89 CHƢƠNG 3: NGHỆ THUẬT THỂ HIỆN BỨC TRANH NÔNG THÔN TRONG TIỂU THUYẾT THẦN THÁNH VÀ BƢƠM BƢỚM ........................... 98 3.1. Kết cấu tiểu thuyết Thần thánh và bƣơm bƣớm ........................................... 98 3.1.1. Kết cấu trần thuật ...................................................................................... 98 3.1.1.Kết cấu hình tƣợng ..................................................................................... 100 3.2. Sử dụng bút pháp hiện thực huyền ảo .......................................................... 104 3.2.1. Trong việc thể hiện không gian – thời gian nghệ thuật ............................ 105 3.2.2.Trong nghệ thuật xây dựng nhân vật ......................................................... 105 3.3. Giọng điệu nghệ thuật .................................................................................. 118 3.3.1. Giọng giễu nhại – xót xa ........................................................................... 119 3.3.1. Giọng chia sẻ - cảm thông......................................................................... 127 KẾT LUẬN ......................................................................................................... 128 TÀI LIỆU THAM KHẢO 5 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Nói tới tầm quan trọng của đề tài nông thôn trong văn học, nhà thơ Hữu Thỉnh đã nhấn mạnh: “ Trải qua nhiều giai đoạn phát triển, đặc biệt từ thời kì đổi mới đến nay, mảng văn học đề tài nông nghiệp, nông dân, nông thôn đã tạo ra đƣợc những giá trị to lớn, chiếm giữ một vị trí quan trọng trong kho tàng đồ sộ, phong phú và đa dạng của nền văn học Việt Nam”[84]. Thật vậy, từ xƣa tới nay, mảng đề tài viết về nông thôn luôn chiếm một vị trí khá quan trọng trong nền văn học Việt Nam. Ở mỗi một giai đoạn lịch sử, hiện thực nông thôn lại đặt ra những vấn đề mang tính thời đại và đặt ra những yêu cầu cấp thiết cần đƣợc giải quyết đối với các nhà văn chuyên viết về đề tài này. Các nhà văn luôn tìm ra hƣớng tiếp cận thích hợp hiện thực, phản ánh đời sống, tâm tƣ, nguyện vọng của ngƣời nông dân và từ đó độc giả nhận ra quan niệm, cách nhìn của chính nhà văn về hiện thực và con ngƣời cùng với những vấn đề đặt ra trong đời sống nông thôn và ngƣời nông dân của giai đoạn ấy. 1.2. Từ sau đổi mới hoà trong dòng chảy của tiểu thuyết nói riêng, của văn học nói chung, tiểu thuyết viết về nông thôn đã có những chuyển đổi quan trọng về tƣ duy nghệ thuật, đạt đƣợc những thành tựu mới. Các nhà văn đã có một cái nhìn lịch sử mới trong một số vấn đề về nông thôn nhƣ thời kỳ cải cách ruộng đất qua tiểu thuyết Ác mộng của Ngô Ngọc Bội, Ba ngƣời khác của Tô Hoài, … thời hậu chiến nhƣ Sao đổi ngôi của Chu Văn, Bến không chồng của Dƣơng Hƣớng…Đặc biệt một số tiểu thuyết đã đề cập đến những vấn đề về nông thôn đƣơng đại trong thời buổi kinh tế thị trƣờng và đất nƣớc bƣớc vào thời kỳ hội nhập nhƣ Ma làng của Trịnh Thanh Phong, Mảnh đất 1 lắm ngƣời nhiều ma của Nguyễn Khắc Trƣờng, Thuỷ hoả đạo tặc của Hoàng Minh Tƣờng. 1.3. Thần thánh và bƣơm bƣớm là một cuốn tiểu thuyết viết về nông thôn xuất sắc của văn học Việt Nam thời kì sau đổi mới. Cuốn tiểu thuyết tiếp cận hiện thực nông thôn từ những phƣơng diện rất mới mẻ: Đó là vấn đề của ngƣời nông dân ( công ăn việc làm, trình độ dân trí, tâm linh, đạo đức…), là vấn đề nông thôn ( văn hóa, y tế, các mối quan hệ họ tộc, gia đình…) là vấn đề nông nghiệp ( đầu tƣ, dự án…). Tác phẩm đặc biệt thu hút ngƣời đọc ở giọng điệu hài hƣớc, giễu nhại từ một cách đặt ra những vấn đề rất nghiêm chỉnh. Đỗ Minh Tuấn đã xây dựng một hiện thực giả tƣởng trong tác phẩm của mình để từ đó soi tỏ, lý giải hiện thực ngoài đời. Ông xây dựng tâm lý, tính cách nhân vật nhƣ một cách đƣa ra những quan niệm, cách nhìn và cách nghĩ về con ngƣời thời hiện đại. 1.4. Nông thôn là một trong hai đề tài lớn của văn học sau 1945, cũng là nơi đang nóng với những vấn đề lớn trong xã hội. Đây cũng là nơi đặt ra những thử thách không nhỏ cho bản lĩnh của nhà văn. Xuất phát từ lòng yêu thích và hâm mộ ngƣời nghệ sĩ đa tài Đỗ Minh Tuấn cùng tiểu thuyết Thần thánh và bƣơm bƣớm, đồng thời chúng tôi cũng mong muốn bổ sung thêm kiến thức, giúp ích cho việc học tập, nghiên cứu sau này của bản thân nên chúng tôi quyết định chọn đề tài “ Nông thôn thời kì đổi mới trong tiểu thuyết Thần thánh và bƣơm bƣớm của Đỗ Minh Tuấn” cho luận văn cao học của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Tiểu thuyết là thể loại từ xƣa đến nay không chỉ có khả năng ôm trùm những vấn đề lớn của xã hội, thu hút nhiều ngƣời trong giới sáng tác đầu tƣ 2 thời gian, công sức mà đối với các nhà nghiên cứu phê bình, tiểu thuyết bao giờ cũng là thể loại có sức hấp dẫn đặc biệt đối với họ. Sau Đại hội Đảng VI ( 1986), văn học Việt Nam đã có một bƣớc chuyển mình rất lớn lao trên tất cả các thể loại, đặc biệt là thể loại tiểu thuyết. Sự nở rộ của tiểu thuyết thời kỳ đổi mới, đặc biệt là các tiểu thuyết viết về nông thôn đƣợc coi nhƣ một thành tựu của văn học thời kỳ này đã thu hút các nhà nghiên cứu quan tâm. Trong quá trình tìm hiểu các tƣ liệu liên quan đến đề tài, chúng tôi có đƣợc một số tƣ liệu và tạm phân ra mấy vấn đề chính sau đây: 2.1. Sự đổi mới tƣ duy tiểu thuyết và đề tài nông thôn trong tiểu thuyết sau 1975 2.1.1. Sự đổi mới trong tƣ duy tiểu thuyết Sau 1975, khi đất nƣớc thống nhất, văn học nói chung và tiểu thuyết nói riêng đã bƣớc sang một chặng đƣờng mới, có những bƣớc chuyển và dấu hiệu tích cực, đánh dấu vai trò của đƣờng lối “ cởi trói” văn nghệ của Đảng nói chung và thành công của những cây bút văn xuôi nhiều thế hệ nói riêng. Trong cách tìm tòi và thể nghiệm sự sáng tạo của mình, tiểu thuyết đã có nhiều bài viết, đề cập đến các phƣơng diện và khía cạnh khác nhau. Có thể kể đến các công trình: Nguyễn Đăng Mạnh: Về một xu hƣớng tiểu thuyết đang phát triển (Nhân dân, Ngày 26/10/1985) Bích Thu với Những nỗ lực sáng tạo của tiểu thuyết Việt Nam từ sau Đổi mới (Những vấn đề lý luận và lịch sử văn học, NXB Khoa học xã hội, 2001) Lê Ngọc Trà ( 2002) trong cuốn sách Thách thức của sáng tạo thách thức của văn hoá, NXB Thanh niên. Nguyễn Thị Bình với Một vài nhận xét về quan niệm hiện thực trong văn xuôi nƣớc ta từ sau 1975, Tạp chí văn học, số 4 - 2003. 3 Nguyễn Thị Bình, “ Tiểu thuyết Việt Nam sau 1975 – Một cái nhìn khái quát”, Tạp chí Nghiên cứu văn học, số 2 – 2007. Phong Lê “ Vài nét tiếp cận lịch sử và giá trị văn xuôi Việt Nam hiện đại”, Tạp chí Nghiên cứu văn học, số 3 – 2010. Mỗi tác giả qua các công trình nghiên cứu của mình đều có cách nhìn, cách tiếp cận khác nhau, song tất cả đều thống nhất ở mục tiêu chỉ ra sự đổi mới trong cách tân tiểu thuyết, thể hiện nỗ lực đáng kể trong sáng tạo của các cây bút văn xuôi Việt Nam trong thời kỳ mới. Các tác giả đã đƣa đến cho ngƣời đọc thấy rõ đặc điểm của một xu hƣớng tiểu thuyết đang nổi lên trong đời sống văn học những năm 80. “Đó là những tiểu thuyết nhà văn - qua tác phẩm - tham gia vào cuộc sống nhƣ một nhà tƣ tƣởng, trong đó nội dung triết luận chiếm một vị trí quan trọng”. [56]. Tác giả Lê Ngọc Trà ( 2002) trong cuốn sách Thách thức của sáng tạo thách thức của văn hoá, NXB Thanh niên, còn chỉ ra đặc điểm đầu tiên thể hiện sự cách tân của văn xuôi sau 1975 so với thời kỳ trƣớc là tính chất phê phán. Nếu trƣớc đây trong tác phẩm nhân vật chính thƣờng là nhân vật chính diện, là ngƣời tốt thì sau 1975 nhân vật chính lại thƣờng là “ những nhân vật tiêu cực, giả dối, làm ăn phi pháp, thấp kém về đạo đức”.[ 90; tr.18] Do vậy cảm hứng chủ đạo cũng thay đổi từ nhiệt tình ngợi ca, khẳng định sang sự phê phán, châm biếm. Đặc điểm tiếp theo là “ tinh thần phân tích xã hội và sự chiêm nghiệm lại lịch sử” [ 90; tr.21]. Nếu văn học trƣớc đây thiên về trình bày, miêu tả lịch sử và coi đó là sức hấp dẫn của tác phẩm văn học thì văn học sau 1975 thiên về sự nghiền ngẫm lịch sử, nhờ đó nó không chỉ ghi chép mà còn soi sáng chúng dƣới nhiều góc độ khác nhau. Đặc điểm thứ ba là xu hƣớng văn học sau 1975 trở lại với đời thƣờng, với số phận riêng” [ 90; tr.25], trong tính phong phú nhiều chiều, con ngƣời “thiên về tính cá biệt hơn tính điển hình” [6]. Đặc điểm cuối cùng là sự đổi mới “ phong cách và ý thức nghệ thuật” đƣợc thể hiện qua phƣơng thức trần 4 thuật hay việc sử dụng kỹ thuật dòng ý thức cho xây dựng nhân vật đã làm nên nét khác biệt và do đó có sự đóng góp nhất định vào thành tựu chung của văn học sau 1975. 2.1.2. Về đề tài nông thôn trong bối cảnh chung của văn xuôi đổi mới Sau khi Đảng phát động công cuộc đổi mới, văn học nói chung và văn xuôi viết về nông thôn nói riêng cũng có bƣớc chuyển biến cơ bản. Có thể nhận thấy, hiện thực đƣợc phản ánh trong tác phẩm đã trở nên sinh động, đa dạng và phong phú hơn nhờ không khí dân chủ của xã hội. Hàng loạt các tác phẩm viết về đề tài “ tam nông” ra đời và ngay lập tức nhận đƣợc sự chú ý của đông đảo dƣ luận, những ý kiến đánh giá phê bình của các nhà nghiên cứu, các cuộc hội thảo toạ đàm đƣợc tổ chức nhằm tiếp thu, tranh luận, đánh giá về những tác phẩm ấy. Nhìn chung, mỗi công trình, mỗi bài viết đều đề cập đánh giá ở những khía cạnh khác nhau nhƣng đa số đều hƣớng đến khẳng định giá trị đóng góp của từng tác phẩm. Chẳng hạn, khi đề cập đến Thời xa vắng của Lê Lựu – tác phẩm đoạt giải của Hội nhà văn năm 1990, nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Lƣu nhận định tác phẩm: “ là một sự phê phán mạnh mẽ những thói quen bảo thủ, là một cảnh tỉnh, một niềm tâm sự nhắn gửi một lịch sử chua xót và thấm thía” [49]. Về tiểu thuyết Bến không chồng của Dƣơng Hƣớng – tác phẩm đƣợc nhận giải thƣởng của Hội nhà văn năm 1991, Nguyễn Văn Long nhận định: “ Trong Bến không chồng, Dƣơng Hƣớng muốn lƣu ý ngƣời đọc đến một phƣơng diện của xã hội nông thôn, nó chi phối đời sống ngƣời nông dân không chỉ trong quá khứ mà cả cho đến mãi gần đây, đó là ý thức về tập quán và dòng họ ( …). Nó vừa là một yếu tố góp phần củng cố cộng đồng làng xã, đồng thời cản trở nông thôn trên con đƣờng phát triển” [46; tr.404] Về tác phẩm Dòng sông mía của Đào Thắng – tác phẩm đạt giải A Cuộc thi tiểu thuyết 2002 – 2005 của Hội nhà văn , nhà nghiên cứu Hoàng Ngọc Hiến trong 5 bài viết Đọc Dòng sông mía của Đào Thắng(Tạp chí Sông Hƣơng, số 196, tháng 6 /2009) đã nhận định: “Làng Mía cũng nhƣ mọi làng xã nông thôn Việt Nam là địa bàn “thử nghiệm” những cuộc cải cách “long trời lở đất”, những phong trào cải tạo “sắp đặt lại giang sơn”. Có những nỗ lực, những thành tựu tích cực. Nhƣng những mặt trái của những công cuộc “cải cách”, “cải tạo” này vẫn còn lại đó, bầy hầy, nhức nhối. Đọc Dòng sông Mía của Đào Thắng thấy rõ không tìm hiểu nghiêm túc những mặt trái này thì không thể hiểu đƣợc xã hội và lịch sử Việt đƣơng đại” . Đánh giá về tác phẩm Thuỷ hoả đạo tặc - Hoàng Minh Tƣờng – tác phẩm nhận giải thƣởng Hội nhà văn năm 1997, nhà nghiên cứu Nguyễn Thị Thu Hằng trong bài viết “ Bức tranh nông thôn một thời qua Gia phả đất, Tạp chí Nhà văn, 12/2012 khẳng định: “ Đấy chính là một bức tranh sinh động và sâu sắc đƣợc Hoàng Minh Tƣờng khắc họa lại hiện thực cuộc sống nông thôn và ngƣời dân lao động vùng đồng bằng Bắc bộ những thập niên 80 của thế kỷ XX một cách chân thực.” Trong cuộc hội thảo về tác phẩm Mảnh đất lắm ngƣời nhiều ma của Nguyễn Khắc Trƣờng do báo Văn nghệ tổ chức vào ngày 25 tháng 1 năm 1991, các nhà nghiên cứu Phong Lê, Nguyễn Đăng Mạnh, Hà Minh Đức, Trần Đình Sử…đều đƣa ra những ý kiến nhằm khẳng định sự thành công nhiều mặt của tác phẩm. GS Nguyễn Đăng Mạnh khẳng định: “ Đã lâu lắm mới xuất hiện một tác phẩm viết về nông thôn Việt Nam theo đúng cái mạch của Tắt đèn, Chí Phèo…” [94; tr 391]. Nhà nghiên cứu Hà Minh Đức cũng khẳng định: “ Nguyễn Khắc Trƣờng đã viết về nông thôn với cách nhìn chân thực, chủ động làm bộc lộ qua những trang viết một nông thôn có nhiều chuyển động, xáo trộn, đấu tranh giữa cái tốt và cái xấu, tranh chấp nhau giữa các thế lực” [94;tr.386]. Ở thể loại truyện ngắn, mảng đề tài viết về nông thôn cũng đạt đƣợc những thành tựu xuất sắc gắn với các tên tuổi của các nhà văn nhƣ Nguyễn 6 Ngọc Tƣ, Nguyễn Hữu Nhàn…Cùng với đó là hàng loạt bài nghiên cứu, phê bình đánh giá về các tác giả, tác phẩm ấy. Tìm hiểu về truyện ngắn Cánh đồng bất tận - Nguyễn Ngọc Tƣ, nhà nghiên cứu Hoàng Thiên Nga trong bài viết Đọc Nguyễn Ngọc Tƣ qua Cánh đồng bất tận, Báo Văn nghệ, Số 39, 24 – 9 – 2005, đã nhận định: “ Bối cảnh xã hội thấp thoáng đan xen trong cốt truyện là rất thật (…). Nguyễn Ngọc Tƣ qua Cánh đồng bất tận đã góp lời giục giã chính quyền phải thấm thía hơn về trách nhiệm nâng cao mức sống ngƣời dân, có nhiều hơn nữa những xoay chuyển thiết thực để giảm tỉ lệ dân nghèo rất đáng kể ở nông thôn, cụ thể là ngay tại đồng bằng sông Cửu Long”. Nhà văn Nguyễn Hữu Nhàn đã cho ra đời hàng loạt các truyện ngắn viết về làng quê nhƣ: Đám cƣới làng, Ngƣời quê, Vợ chồng hò hẹn, Làng quê yên ả… Tháng 6 năm 2011, ông đã đƣợc Hội nhà văn Việt Nam trao giải tác phẩm văn học xuất sắc về nông nghiệp, nông dân, nông thôn cho truyện ngắn chọn lọc về làng quê đô thị hóa. Nguyễn Hữu Nhàn không đi vào những mặt trái của làng quê trong quá trình phát triển, hoặc phê phán chống tiêu cực, mà bằng một cách thật tự nhiên, nhất quán, ông chuyên chú đi vào các tầng văn hoá của làng quê thời hiện đại. Tác giả Đỗ Hà trong bài viết Nhà văn Nguyễn Hữu Nhàn gom chút hƣơng quê chƣng cất hƣơng đời” đã nhận định : Các truyện ngắn của Nguyễn Hữu Nhàn “là những góc nhìn mới mẻ về các vấn đề muôn thuở của làng quê(…) Bức tranh nông thôn có sự pha tạp của “dấu hình” thành thị có nhiều nét mới tích cực nhƣng cũng không tránh khỏi những vấp váp. Mỗi truyện ngắn là một góc nhìn nông thôn thu nhỏ, thật gần gũi, thân quen mà vẫn rất mới mẻ, độc đáo.” [23] Sau đổi mới, với không khí dân chủ cởi mở, các nhà nghiên cứu đã có rất nhiều điều kiện thuận lợi khơi sâu vào nhiều tầng, vỉa để đánh giá và nhìn nhận lại nhiều vấn đề của văn học, trong đó có đề tài văn xuôi viết về nông thôn. Tác giả Trần Cƣơng qua bài nghiên cứu Văn xuôi viết về nông thôn nửa 7 sau những năm 80 đã nhận định có hai sự chuyển biến của văn xuôi viết về nông thôn nửa sau những năm 86 so với những năm trƣớc đó là sự chuyển biến trong chủ đề và sự chuyển biến trong phạm vi bao quát hiện thực. Theo tác giả dƣờng nhƣ “Lần đầu tiên xuất hiện hai chủ đề thuộc về con ngƣời mà trƣớc kia chƣa có. Đó là chủ đề về số phận con ngƣời và hạnh phúc cá nhân” [9; tr.35]. Ở phạm vi phản ánh hiện thực, tác giả cũng đƣa ra nhận xét rằng “các nhà văn nhƣ đã nhìn nhận và phản ánh hiện thực nông thôn kĩ càng. Họ thấy những gì ở tầng sâu, mạnh ngầm của đời sống nông thôn”.[9; tr.36]. Và cũng dƣới bút danh khác là Lã Duy Lan, tác giả đã cho ra đời cuốn Văn xuôi viết về nông thôn tiến trình và đổi mới, Nxb Khoa học xã hội, 2001. Với công trình nghiên cứu này, tác giả đã đƣa đến một cái nhìn khái quát về văn xuôi viết về nông thôn trƣớc và sau năm 1986 về cả mặt nội dung và nghệ thuật. Nhƣ vậy, qua một số công trình nghiên cứu mà chúng tôi tiếp xúc đƣợc trên đây, chúng tôi nhận thấy đề tài nông thôn chiếm một vị trí quan trọng trong nền văn học đƣơng đại. Đặc biệt từ vài chục năm trở lại đây, tiểu thuyết viết về nông thôn đã mang một diện mạo mới. Mảng tiểu thuyết đó đƣợc nhiều nhà phê bình quan tâm. Trên cơ sở gợi dẫn của những ngƣời đi trƣớc, chúng tôi đi vào nghiên cứu, tìm hiểu về tiểu thuyết Thần thánh và bƣơm bƣớm của Đỗ Minh Tuấn nhằm đi đến sự khẳng định giá trị của cuốn tiểu thuyết nói riêng và của nền văn học viết về nông thôn nói chung. 2.2. Về tác phẩm Thần thánh và bƣơm bƣớm Tác phẩm Thần thánh và bƣơm bƣớm vừa ra đời đã tạo đƣợc một tiếng vang lớn trên văn đàn bởi sự mới lạ về giọng điệu, về cách tiếp cận đề tài nông thôn… Chính bởi vậy, tác phẩm đã thu hút rất nhiều sự chú ý, những ý kiến đánh giá và các bài phê bình của các nhà nghiên cứu. Sau khi tham dự và đoạt giải thƣởng cuộc thi Tiểu thuyết 2005 – 2010 do Hội nhà văn tổ chức, 8 Hội nhà văn đã mở một cuộc thảo luận về cuốn tiểu thuyết này. Chúng tôi có thể tóm tắt qua những ý kiến nhƣ sau: 2.2.1. Các công trình nghiên cứu tiếp cận Thần thánh và bƣơm bƣớm từ phƣơng diện nội dung: - Nhà nghiên cứu Đặng Thân trong công trình “ Cảm tƣởng mông lung khi đọc Thần thánh và bƣơm bƣớm” đã tiếp cận tiểu thuyết Thần thánh và bƣơm bƣớm từ 3 vấn đề: trƣớc tiên là vấn đề bƣơm bƣớm và ông so sánh điểm tƣơng đồng giữa Nabokov – một tác giả ngƣời Nga với Đỗ Minh Tuấn, ở phần thứ 2, ông lý giải về vấn đề tình dục trong Thần thánh và bƣơm bƣớm, phần thứ 3 ông tiếp cận vấn đề thần thánh trong tiểu thuyết từ nhân vật sƣ cô, và từ 3 phần ấy ông đƣa đến 1 đánh giá ở phần thứ tƣ là “ Đỗ Minh Tuấn là nhà văn hoá trùng điệp”. Đặc biệt, trong bài nghiên cứu này ông đi đến đánh giá về bức tranh hiện thực xã hội đƣợc Đỗ Minh Tuấn xây dựng trong tiểu thuyết: “Ngòi bút của Đỗ Minh Tuấn đủ cứng để xây dựng nên đƣợc một bức tranh xã hội xác đáng và sinh động; đó là một xã hội đau thƣơng, tủi nhục đến tột cùng. Tuy có phóng đại và có những khi rƣờm lời một cách nhiệt thành, nhƣng mà ông đã thành công với khả năng khắc họa đời sống nông thôn Việt, với rất nhiều nhân vật đứng đƣợc trong lòng ngƣời đọc.” - Trong bài viết “ Nông thôn trong Thần thánh và bƣơm bƣớm còn đảo lộn ghê gớm hơn cả thời cải cách”, tác giả Hữu Thỉnh đã khẳng định: “ Thần thánh và bƣơm bƣớm đã đề cập đến một vấn đề nhức nhối nhất, đó là vấn đề đạo đức xã hội, thể hiện ở sự săn đuổi đồng tiền ghê gớm nhất, bất cứ cái gì cũng có thể biến thành tiền, biến một vật vô tri, vô giác thành thần thánh cũng chỉ vì đồng tiền, cuộc săn đuổi các bộ hài cốt không biết có hay không cũng chỉ vì tiền! Có thể nói chƣa có bao giờ lại đảo lộn nhƣ vậy!” 2.2.2. Các công trình nghiên cứu tiếp cận Thần thánh và bƣơm bƣớm từ phƣơng diện nghệ thuật: 9 - Nhà nghiên cứu Phƣơng Lựu trong bài viết “ Đỗ Minh Tuấn mở đầu cho phong cách hiện thực kì ảo của Việt Nam”, tác giả tiếp cận tiểu thuyết Thần thánh và bƣơm bƣớm từ phƣơng diện nghệ thuật. Ông xâu chuỗi các sự kiện của tác phẩm và đƣa đến kết luận: “ Có thể coi tiểu thuyết của Đỗ Minh Tuấn là một sự mở đầu cho phong cách hiện thực kỳ ảo của Việt Nam”.[53] - Tác giả Trần Ninh Hồ trong bài viết “ Có gì đáng đọc ở Thần thánh và bƣơm bƣớm” đã tiếp cận tác phẩm từ phƣơng diện thời gian và không gian nghệ thuật. Từ đó, ông đi đến kết luận về giá trị của tác phẩm: “ Đây là một tác phẩm thật đặc sắc không chỉ trong phạm vi một quốc gia”.[32] - Tác giả Lê Huy Quang trong bài viết “ Nhìn Thần thánh và bƣơm bƣớm từ góc độ nghệ thuật”, ông tiếp cận tác phẩm từ sự so sánh tƣơng quan với những thành công của tác giả Đỗ Minh Tuấn trên các phƣơng diện khác nhƣ điện ảnh, thơ…Ông khẳng định: tiểu thuyết Thần thánh và bƣơm bƣớm “chính là sự tổng hợp cách nhìn, cách nghĩ, cách thể hiện của một nhà thơ, một họa sỹ, một ngƣời viết hài kịch và một đạo diễn điện ảnh.” [71] Và từ đó ông đi vào tiếp cận tiểu thuyết từ 4 phần: Một bài thơ về thân phận nông dân; Một bộ phim về những tính cách Việt; Một vở hài kịch về nông thôn thời đổi mới; Một bức tranh lộng lẫy, huyền ảo về nông thôn. - Tác giả Phạm Viết Đào trong bài viết “ Chất “ liêu trai quái dị” trong tiểu thuyết Thần thánh và bƣơm bƣớm của Đỗ Minh Tuấn”, ông khẳng định: “ chất “ liêu trai quái dị” trong tiểu thuyết Thần thánh và bƣơm bƣớm của Đỗ Minh Tuấn là chất phát tiết từ các quan hệ cung cầu của thị trƣờng thời mở cửa hội nhập, tạo nên một không gian nghệ thuật mang tính ẩn dụ nền tảng, để cảnh báo về nguy cơ tận diệt của tâm linh văn hóa dân tộc trong một thứ tƣ bản thị trƣờng rừng rú, hỗn loạn, vô đạo, vô luật và vô văn hóa”. [17] - Tác giả Phạm Lƣu Vũ trong bài viết “ Thần thánh và bƣơm bƣớm – vài cảm nhận sơ sài” tiếp cận tác phẩm từ lối viết của tác giả tiểu thuyết. Ông 10 đánh giá rất cao về lối viết này của Đỗ Minh Tuấn: “Đã đành thiên hạ cổ kim không thiếu gì những cao thủ coi văn chƣơng nhƣ chuyện trong túi mình. Song đùa giỡn kiểu Thần thánh và bƣơm bƣớm thì không phải ai cũng có thể giỡn chơi đƣợc. Đó là một lối viết làm chủ chữ nghĩa nhƣng hoàn toàn buông thả tƣ duy, và câu chuyện cứ thế trào ra, thẳng nhƣ tên bay, ào nhƣ nƣớc chảy, lại biến hóa không biết đâu mà lƣờng.”[103] 2.2.3. Các công trình tiếp cận Thần thánh và bƣơm bƣớm từ cả hai phƣơng diện nội dung và nghệ thuật: - Trong bài viết “ Thần thánh và bƣơm bƣớm mấp mé một cái gì rất lớn”, tác giả Phong Lê đã đi vào lý giải nội dung, cách tiếp cận đề tài và giọng điệu của tác phẩm. Từ đó, tác giả đƣa đến một nhận định: “ Tôi cứ nghĩ cuốn sách của Tuấn mấp mé một cái gì rất lớn. Rất hay về chủ đề, rất hay về cách tiếp cận, rất hay về giọng điệu, rất hay về những cái mới mẻ trong biển cả các cuốn sách viết rất giống nhau.”[45] - Trong bài viết “ Thần thánh và bƣơm bƣớm – một tiểu thuyết về văn hoá Việt Nam của Đỗ Minh Tuấn”, nhà nghiên cứu Trần Đình Sử khẳng định “Tiểu thuyết của Đỗ Minh Tuấn có ba điểm đặc sắc. Một là phản ánh hiện thực văn hoá nông thôn thời kinh tế thị trƣờng; hai là sự khác biệt của hai thế hệ cha – con; ba là tính hài hƣớc, giễu nhại, cƣời ra nƣớc mắt xuyên suốt cuốn truyện, lôi cuốn ngƣời đọc từ đầu đến cuối.” [75] - Tác giả Đỗ Ngọc Yên trong bài nghiên cứu “ Thần thánh và bƣơm bƣớm một thể nghiệm đầy trăn trở” đã tiếp cận tác phẩm từ phƣơng diện đề tài và bút pháp, từ đó đƣa ra đánh giá một cách rất khái quát về giá trị của cuốn tiểu thuyết đối với hiện thực: “ Với cuốn tiểu thuyết Thần thánh và bƣớm bƣớm, Đỗ Minh Tuấn đã cho trình làng ở tầm vĩ mô một bức phác họa về nông dân - nông thôn hiện nay ở chiều sâu tâm thức văn hóa đang đƣợc dịch chuyển từ quá khứ sang hiện tại. Qua đấy ngƣời đọc có thể thấy đƣợc số 11 phận lịch sử không phải của cái làng Bái Thƣợng, Bái Hạ cụ thể nào, mà là của cả một dân tộc trong quá trình lột xác, đắp đổi thịnh suy”.[104] - Tác giả Phan Huy Dũng trong công trình nghiên cứu Món nộm văn hoá Việt hiện nay dƣới con mắt Đỗ Minh Tuấn ( Đọc tiểu thuyết Thần thánh và bƣơm bƣớm của Đỗ Minh Tuấn ) đã tiếp cận tác phẩm từ phƣơng diện văn hoá. Tác giả đi sâu vào nghiên cứu nội dung tác phẩm và đi đến khẳng định Thần thánh và bƣơm bƣớm đã đƣa ra một “ món nộm” một “ nồi lẩu” văn hoá, trong đó chứa đựng tất cả những thứ tạp nham, hổ lốn do tác động của kinh tế thị trƣờng tạo nên. Bên cạnh đó, tác giả Phan Huy Dũng cũng đi vào nghiên cứu sơ lƣợc về những đặc sắc nghệ thuật của Đỗ Minh Tuấn, từ đó đi đến khẳng định: “Thần thánh và bƣơm bƣớm không thiếu những dấu hiệu cách tân nghệ thuật tiểu thuyết, nhƣng nó đã đƣợc tác giả viết ra bằng tâm thế của một nhà văn cổ điển vốn coi trọng, đề cao chức năng xã hội của văn học, vốn tin vào sứ mệnh dẫn đạo cho nhân quần của sáng tác. Đây chính là điểm tạo nên vị thế riêng của Đỗ Minh Tuấn trong nền tiểu thuyết Việt Nam đƣơng đại – vị thế một kẻ có quan niệm “cổ điển” về văn học nhƣng không còn tin vào cách viết “cổ điển”, rất chú trọng đổi mới hình thức nghệ thuật nhƣng lại ít mặn mà với khuynh hƣớng trò chơi trong văn học mà hiện nay nhiều tác giả, nhất là tác giả trẻ, đang hăm hở tham gia.”[13] Ngoài ra còn có một số ý kiến rải rác in trong các bài viết, một số luận văn, luận án về đề tài nông thôn khác. Thần thánh và bƣơm bƣớm là một tiểu thuyết mới ra đời nhƣng đã thu hút đƣợc rất nhiều sự quan tâm, chú ý của giới lý luận, phê bình. Từ những ý kiến, những bài viết về tác phẩm, chúng tôi đã cảm nhận đƣợc sự thành công của tác giả Đỗ Minh Tuấn và sự đóng góp của ông cả về phƣơng diện nội dung và phƣơng diện nghệ thuật, mở ra một hƣớng tiếp cận mới, một cách nhìn mới về hiện thực nông thôn thời kì hội nhập. 12 Tuy nhiên, cũng bởi vì đây là một tác phẩm mới nên chúng tôi cũng nhận thấy rằng những bài nghiên cứu và những ý kiến trên mới mang tính chất gợi mở và chƣa mang tính chuyên sâu, chuyên biệt về đề tài nông thôn thời kì đổi mới trong tác phẩm. Hơn nữa việc nghiên cứu tiểu thuyết Thần thánh và bƣơm bƣớm cần phải gắn với việc nghiên cứu hiện thực nông thôn và con ngƣời nông dân đặt trong tƣơng quan với các tiểu thuyết viết về nông thôn đƣơng đại ở một mức độ chuyên sâu hơn. Chúng tôi coi tất cả những bài viết về Thần thánh và bƣơm bƣớm, và các tiểu thuyết viết về nông thôn là những tƣ liệu rất quý báu. Kế thừa thành tựu nghiên cứu của ngƣời đi trƣớc, chúng tôi sẽ cố gắng để có một cái nhìn sâu sắc và cụ thể hơn đối với cuốn tiểu thuyết này đồng thời cho thấy đƣợc sự tìm tòi của Đỗ Minh Tuấn cũng là sự đóng góp của ông về phƣơng diện đề tài và thể loại 3. Mục đích nghiên cứu - Là một nghệ sĩ đa tài, Đỗ Minh Tuấn khổng chỉ khẳng định tài năng của mình qua các bộ môn nghệ thuật nhƣ hội hoạ, điện ảnh, thơ…mà tài năng của ông còn đƣợc khẳng định ở lĩnh vực tiểu thuyết. Tìm hiểu về tiểu thuyết Thần thánh và bƣơm bƣớm, chúng tôi muốn tìm hiểu và góp phần khẳng định những đóng góp của ông đối với nghệ thuật tiểu thuyết và tiến trình phát triển của văn xuôi đƣơng đại. Qua tác phẩm Thần thánh và bƣơm bƣớm và liên quan là những tiểu thuyết viết về nông thôn, độc giả thấy đƣợc vấn đề “ tam nông” đƣợc đặt ra hết sức cấp bách hiện nay. Sự khác biệt, mới mẻ trong lối viết, cách tiếp cận hiện thực và giọng điệu của tác phẩm trong tiểu thuyết Thần thánh và bƣơm bƣớm cho thấy việc tiếp cận và xử lý hiện thực là nhu cầu thiết yếu đối với ngƣời viết. 13 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu - Đối tƣợng nghiên cứu chính của chúng tôi trong đề tài này là những vấn đề về nội dung và nghệ thuật trong tiểu thuyết Thần thánh và bƣơm bƣớm. - Phạm vi nghiên cứu của đề tài: Ngoài việc tập trung khảo sát Thần thánh và bƣơm bƣớm, chúng tôi sẽ đặt cuốn tiểu thuyết này trong tƣơng quan so sánh với một số tác phẩm viết về đề tài nông thôn thời kì đổi mới khác nhƣ: Thời xa vắng – Lê Lựu, Ma Làng – Trịnh Thanh Phong, Mảnh đất lắm ngƣời nhiều ma – Nguyễn Khắc Trƣờng, Dòng sông mía – Đào Thắng, Bến không chồng – Dƣơng Hƣớng, Thuỷ hoả đạo tặc – Hoàng Minh Tƣờng... 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong đề tài này, chúng tôi đã sử dụng các phƣơng pháp nghiên cứu truyền thống nhƣ: - Phƣơng pháp khảo sát, thống kê - Phƣơng pháp phân tích. - Phƣơng pháp so sánh đối chiếu - Phƣơng pháp khái quát tổng hợp. 6. Cấu trúc đề tài Thực hiện đề tài này, ngoài phần Mở đầu và phần Kết luận, trong phần Nội dung, chúng tôi chia làm 3 chƣơng: Chƣơng I: Tiểu thuyết viết về nông thôn trong văn xuôi thời kì đổi mới Chƣơng II: Nông thôn và ngƣời nông dân trong tiểu thuyết Thần thánh và bƣơm bƣớm Chƣơng III: Nghệ thuật biểu hiện bức tranh nông thôn trong tiểu thuyết Thần thánh và bƣơm bƣớm 14 PHẦN NỘI DUNG CHƢƠNG 1: TIỂU THUYẾT VIẾT VỀ NÔNG THÔN TRONG VĂN XUÔI THỜI KÌ ĐỔI MỚI 1.1. Khái quát về thể loại tiểu thuyết và những đối mới trong quan niệm về hiện thực và con ngƣời 1.1.1. Khái niệm và đặc trƣng thể loại 1.1.1.1. Khái niệm và nguồn gốc: Tiểu thuyết là một thể loại thuộc phƣơng thức tự sự và đƣợc coi là thể loại giữ vị trí “thống soái” trong đời sống văn học. Nó “ là sản phẩm tinh thần tiêu biểu nhất cho thời đại mới của lịch sử loài ngƣời, là thành quả rực rỡ, có giá trị nhƣ một bƣớc nhảy vọt thực sự vĩ đại của hàng ngàn năm văn chƣơng thế giới” [61]. Với ƣu thế “ biết tổng hợp vào bản thân mình những đối tƣợng và biện pháp miêu tả của nhiều loại hình nghệ thuật khác nhau ”[ 20; tr.535], tiểu thuyết đã mang lại các giá trị tổng hợp và dấu ấn thời đại vào trong văn học mà không thể loại nào có thể thay thế đƣợc. Tuy nhiên, tiểu thuyết cũng là một thể loại văn chƣơng duy nhất, là “ nhân vật chính” bên cạnh các thể loại chị em khác ( Thơ và Kịch), vẫn còn “đang biến chuyển”, “chƣa định hình” và “ chƣa hề rắn lại”. Nó “ trẻ hơn chữ viết và sách, chỉ một mình nó thích ứng hữu cơ với cách thức tiếp thu im lặng tức là đọc”. Nó “ là một sinh linh thuộc giống nòi khác. Nó khó sống chung với các thể loại kia. Nó đấu tranh giành lấy vị trí thống trị trong văn chƣơng, và nơi nào nó ƣu thắng ở đấy những thể loại khác, thể loại cũ, bị phân hoá”. [61] Tiểu thuyết luôn là thể loại “nóng” lôi cuốn sự quan tâm và kích thích cảm hứng “đối thoại” của cả giới sáng tác, lý luận, phê bình và công chúng. Có lẽ chính vì lý do ấy mà hiện nay tiểu thuyết đã trở thành tâm điểm của các 15 nhà nghiên cứu nhƣng vẫn chƣa có đƣợc một khái niệm chung nhất về thể loại. Mỗi nhà nghiên cứu đƣa ra một khái niệm, một cách nhìn riêng về thể loại theo cách tiếp cận của mình. Những khái niệm ấy sẽ góp phần làm nổi rõ những đặc điểm từ những đóng góp của tiểu thuyết đối với nền văn học nhân loại. Nhà nghiên cứu N.T Rymar trong bài viết “ Tƣ duy tiểu thuyết và văn hoá thế kỉ XX” do Song Mộc dịch, định nghĩa tiểu thuyết “ là một hình thức của tƣ duy sử thi muốn giải quyết theo cách của sử thi những vấn đề vừa mới đặt ra trƣớc con ngƣời mà sự xuất hiện của chúng đƣợc chế định bởi quá trình tách biệt cá nhân qua hàng chục thế kỷ. Vì thế tiểu thuyết cũng còn là một “thể loại không có quy phạm”, nhiệm vụ của nó là thiết lập mối tiếp xúc với “ hiện thực chƣa hoàn thành”. Nhƣng đấy mới chỉ là một mặt của vấn đề; còn phƣơng diện khác của vấn đề nằm ở chỗ “tính chƣa đoàn kết” đó của thể loại không có nghĩa cấu trúc thể loại của nó không hoàn toàn định dạng: tiểu thuyết không chỉ mang tính biến dị khác thƣờng mà còn có tính bền vững đáng kinh ngạc”. [63] PGS.TS. Lý Hoài Thu định nghĩa tiểu thuyết: “ Là một hình thức tự sự cỡ lớn, tiểu thuyết có những khả năng riêng trong việc tái hiện với một quy mô lớn những bức tranh hiện thực đời sống, trong đó chứa đựng nhiều vấn đề sâu sắc của đời sống xã hội, của số phận con ngƣời, của lịch sử, của đạo đức, của phong tục…Nghĩa là, tiểu thuyết có năng lực phản ánh hiện thực một cách bao quát và sinh động theo hƣớng tiếp cận trên cả bề rộng và chiều sâu của nó”. [89; tr.184] Nhƣ vậy, tiểu thuyết có nguồn gốc từ rất sớm, hình thành trong một quá trình lâu dài và phát triển mạnh mẽ trong những điều kiện kinh tế, xã hội, văn hoá, văn minh thích hợp. Về mặt khái niệm, nhìn một cách khái quát: Tiểu thuyết là một thể loại lớn nằm trong phƣơng thức tự sự có khả năng phản ánh 16