Tài liệu Luận văn so sánh truyện cổ tích thần kì việt nam và ấn độ​

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN NGUYỄN THỊ THU TRANG SO SÁNH TRUYỆN CỔ TÍCH THẦN KÌ VIỆT NAM VÀ ẤN ĐỘ LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC Hà Nội - 2019 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN NGUYỄN THỊ THU TRANG SO SÁNH TRUYỆN CỔ TÍCH THẦN KÌ VIỆT NAM VÀ ẤN ĐỘ Chuyên ngành: Văn học dân gian Mã số: 62 22 01 25 LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: GS.TS. Lê Chí Quế Hà Nội - 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án này là kết quả nghiên cứu của cá nhân tôi. Các kết quả nghiên cứu trính bày trong luận án là trung thực và chƣa đƣợc ai công bố dƣới bất kí hính thức nào. Khi sử dụng các thông tin, tài liệu tham khảo của các nhà khoa học khác, tôi đều thực hiện trìch dẫn một cách đầy đủ, rõ ràng. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về luận án của mính. Hà Nội, ngày tháng năm 2019 Tác giả luận án Nguyễn Thị Thu Trang LỜI CẢM ƠN Để hoàn thiện luận án này, trƣớc hết tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến GS.TS. Lê Chì Quế - ngƣời thầy đáng kình đã luôn chỉ bảo tận tính cho tôi trong suốt quá trính thực hiện luận án. Tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn chân thành đối với các thầy cô Khoa Văn học, các chuyên gia thuộc Trƣờng ĐH KHXH&NV, ĐH QG Hà Nội và các thầy cô, các nhà nghiên cứu trân quý thuộc các trƣờng Đại học, Viện nghiên cứu,… đã cho tôi những góp ý đầy giá trị, chia sẻ cho tôi những thông tin quý báu đối với luận án của tôi. Tôi cũng xin cảm ơn những ngƣời bạn ở Mỹ, Ấn Độ luôn nhiệt tính tím kiếm giúp tôi những tài liệu cần thiết, khó tiếp cận, phục vụ cho việc khảo sát và nghiên cứu luận án. Cuối cùng, tôi xin cảm ơn gia đính, ngƣời thân và bạn bè, đồng nghiệp đã luôn động viên, chia sẻ, và giúp đỡ tôi trong suốt thời gian học tập và thực hiện luận án. Xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, ngày tháng năm 2019 Tác giả luận án Nguyễn Thị Thu Trang MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC .................................................................................................................. 1 DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VÀ CHỮ VIẾT TẮT ............................................. 5 DANH MỤC CÁC BẢNG ........................................................................................ 6 MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 7 1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................... 7 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ....................................................................... 8 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................ 9 4. Phƣơng pháp nghiên cứu.................................................................................... 11 5. Những đóng góp mới của luận án (Ý nghĩa khoa học thực tiễn của luận án).... 12 6. Cấu trúc của luận án ........................................................................................... 13 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN VỀ ĐỀ TÀI ...................... 14 1.1. Một số khái niệm liên quan đến luận án ........................................................ 14 1.1.1. Khái niệm và bản chất truyện cổ tích ............................................................ 14 1.1.2. Phân loại truyện cổ tích ................................................................................. 18 1.1.3. Khái niệm và bản chất của truyện cổ tích thần kì ........................................ 21 1.1.4. Nhận diện những type truyện cổ tích thần kì tương đồng của Việt Nam và Ấn Độ ........................................................................................................................ 24 1.2. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu của đề tài ......................... 29 1.2.1. Phương pháp loại hình học trong khoa nghiên cứu văn học dân gian ...... 29 1.2.2. Phương pháp so sánh trong văn học so sánh ............................................... 31 1.2.3. Nghiên cứu truyện kể dân gian theo type và motif truyện ........................... 34 1.2.4. Nghiên cứu so sánh truyện cổ tích thần kì từ phương diện kết cấu và motif ....... 39 1.3. Tổng quan Tình hình nghiên cứu truyện cổ tích thần kì Việt Nam và Ấn Độ .... 42 1.3.1. Tình hình nghiên cứu truyện cổ tích thần kì Việt Nam ............................... 42 1.3.2. Tình hình nghiên cứu truyện cổ tích thần kì Ấn Độ .................................... 51 1.3.3. Tình hình nghiên cứu type truyện Chàng trai khỏe và những người bạn đồng hành có khả năng khác thường và nhóm type Người tốt bụng được ban thưởng và kẻ xấu bụng bị trừng phạt ...................................................................... 56 Tiểu kết chƣơng 1 .................................................................................................... 62 1 CHƢƠNG 2. SO SÁNH TYPE TRUYỆN CHÀNG TRAI KHỎE VÀ NHỮNG NGƢỜI BẠN ĐỒNG HÀNH CÓ KHẢ NĂNG KHÁC THƢỜNG TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH THẦN KÌ VIỆT NAM VÀ ẤN ĐỘ ................................... 63 2.1. Nhận diện type truyện ..................................................................................... 63 2.2. So sánh kết cấu type truyện Chàng trai khỏe và những ngƣời bạn đồng hành có khả năng khác thƣờng của Việt Nam và Ấn Độ .................................... 68 2.2.1. Kết cấu theo tuyến tính ................................................................................. 68 2.2.2. Kết cấu nhiều tầng bậc.................................................................................. 72 2.3. So sánh những motif chính xây dựng nên cốt truyện và nhân vật Chàng trai khỏe ................................................................................................................... 76 2.3.1. Những motif tương đồng ............................................................................... 77 2.3.1.1. Motif sự xuất thân kì lạ (T550.2) ................................................................. 77 2.3.1.2. Motif tài năng vượt trội - sức khỏe phi thường và motif những người bạn đồng hành khác thường[F610] ................................................................................. 80 2.3.1.3. Motif chiến công và sự ban thưởng .............................................................. 87 2.3.2. Một số motif khác góp phần xây dựng nhân vật Chàng trai khỏe trong truyện của Ấn Độ ..................................................................................................... 91 2.3.2.1. Motif tình yêu qua sợi tóc của nàng công chúa chưa biết mặt (T11.4.1) .... 92 2.3.2.2. Motif linh hồn được cất giấu (E710) và motif dấu hiệu sinh tử (E761] ...... 93 2.3.2.3. Motif tái sinh (E1) ........................................................................................ 97 Tiểu kết chƣơng 2 .................................................................................................... 99 CHƢƠNG 3. SO SÁNH NHÓM TYPE TRUYỆN NGƢỜI TỐT BỤNG ĐƢỢC BAN THƢỞNG VÀ KẺ XẤU BỤNG BỊ TRỪNG PHẠT TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH THẦN KÌ VIỆT NAM VÀ ẤN ĐỘ ................................................... 100 3.1. Nhận diện và hệ thống nhóm type truyện Ngƣời tốt bụng đƣợc ban thƣởng và kẻ xấu bụng bị trừng phạt trong truyện cổ tích thần kì Việt Nam và Ấn Độ ........ 100 3.1.1. Nhận diện các type truyện ........................................................................... 100 3.1.2. Hệ thống nhóm type truyện Người tốt bụng được ban thưởng và kẻ xấu bụng bị trừng phạt trong truyện cổ tích thần kì Việt Nam và Ấn Độ .................. 103 3.1.2.1. Những type truyện tương đồng.................................................................. 103 3.1.2.2. Một số type truyện về Người tốt bụng được ban thưởng và kẻ xấu bụng bị trừng phạt khác của Việt Nam ................................................................................ 108 2 3.1.2.3. Một số type truyện về Người tốt bụng được ban thưởng và kẻ xấu bụng bị trừng phạt khác của Ấn Độ ..................................................................................... 111 3.2. So sánh kết cấu của các type truyện thuộc nhóm type Ngƣời tốt bụng đƣợc ban thƣởng và kẻ xấu bụng bị trừng phạt .......................................................... 112 3.2.1. Kết cấu đồng quy .......................................................................................... 113 3.2.2. Kết cấu theo tuyến tính ................................................................................ 119 3.3. So sánh những motif chính xây dựng nên cốt truyện và nhân vật trong nhóm type Ngƣời tốt bụng đƣợc ban thƣởng và kẻ xấu bụng bị trừng phạt .. 125 3.3.1. Motif sự trợ giúp thần kì (Sự trợ giúp của lực lượng thần kì) .................. 125 3.3.2. Motif cái thiện được ban thưởng ................................................................. 130 3.3.3. Motif cái ác bị trừng phạt ............................................................................ 135 3.3.4. Motif sự bắt chước thất bại .......................................................................... 141 Tiểu kết chƣơng 3 .................................................................................................. 145 CHƢƠNG 4. LÝ GIẢI SỰ TƢƠNG ĐỒNG VÀ KHÁC BIỆT TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH THẦN KÌ VIỆT NAM VÀ ẤN ĐỘ ................................. 146 4.1. Khái quát đặc trƣng truyện cổ tích thần kì Việt Nam và Ấn Độ............... 146 4.2. Lý giải về sự tƣơng đồng trong truyện cổ tích thần kì Việt Nam và Ấn Độ .... 149 4.2.1. Tương đồng về quan niệm thẩm mĩ và phương thức sáng tạo nghệ thuật do đặc trưng loại hình, do thời đại ra đời của thể loại truyện cổ tích hai nước ...... 149 4.2.2. Tương đồng do quá trình giao lưu, tiếp xúc văn hóa và tiếp thu những nguồn ảnh hưởng ................................................................................................... 151 4.3. Lý giải về sự khác biệt trong truyện cổ tích thần kì Việt Nam và Ấn Độ . 156 4.3.1. Khác biệt do khác nhau về điều kiện tự nhiên, môi trường sinh thái, lịch sử, văn hóa tộc người ............................................................................................. 156 4.3.2. Khác biệt do phong tục tập quán hai nước khác nhau .............................. 162 4.3.2.1. Vài nét về văn hóa ẩm thực và phong tục trong một số bản kể ................. 162 4.3.2.2. Sự khác nhau về quan niệm hôn nhân ........................................................ 166 4.3.3. Khác biệt do ảnh hưởng của tôn giáo tín ngưỡng ...................................... 170 4.3.3.1. Sự khác biệt về nguồn gốc thần kì của nhân vật ........................................ 170 4.3.3.2. Sự khác biệt về lực lượng trợ giúp thần kì ................................................. 172 4.3.4. Khác biệt do cách tư duy .............................................................................. 177 4.3.4.1. Thiết chế làng xã và tính thực tiễn của tư duy Việt Nam ........................... 177 3 4.3.4.2. Tính siêu hình và giàu tưởng tượng của tư duy Ấn Độ .............................. 179 Tiểu kết chƣơng 4 .................................................................................................. 182 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 183 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ............................................................................................................... 187 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 188 PHỤ LỤC 4 DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VÀ CHỮ VIẾT TẮT TTVHDGNV, VI Tổng tập văn học dân gian ngƣời Việt, Tập 6 TCHM Truyện cổ Hơ Mông KTCTVN (NĐC) Kho tàng truyện cổ tìch Việt Nam (Nguyễn Đổng Chi) TTVHDTTT, II Tổng tập văn học các dân tộc thiểu số, Tập 2 TCDTM Truyện cổ dân tộc Mèo KTDGXN Kho tàng truyện kể dân gian xứ Nghệ, tập 2 TCDTINVN, I Truyện cổ các dân tộc ìt ngƣời Việt Nam, Tập 1 TCHN Truyện cổ Hà Nhí TCLL Truyện cổ Lô Lô TCTN Truyện cổ Tây Nguyên TCTVN (NC) Truyện cổ tìch Việt Nam (Nguyễn Cƣờng) TCDTTH Truyện cổ các dân tộc Thanh Hóa TDGT, II Truyện dân gian Thái, Tập 2 VHDGST Văn học dân gian Sóc Trăng TCM Truyện cổ Mƣờng TCTMN Truyện cổ tìch miền núi VHDGLC Văn học dân gian Lào Cai SBTHTC Sơ bộ tím hiểu truyện Tấm Cám TCCDTTSAD Truyện cổ dân gian các dân tộc thiểu số Ấn Độ 5 DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Bảng thống kê các bản truyện của Việt Nam ........................................... 65 Bảng 2.2: Bảng thống kê các bản truyện của Ấn Độ ................................................ 66 Bảng 2.3: Bảng thống kê kết cấu type truyện Chàng trai khỏe và những ngƣời bạn đồng hành có khả năng khác thƣờng của Việt Nam và Ấn Độ. ................ 68 Bảng 2.4. Dạng thức motif sự sinh nở thần kí/ sự xuất thân kí lạ............................. 79 Bảng 2.5. Các dạng chiến công của nhân vật Chàng trai khỏe ................................. 87 và những ngƣời bạn đồng hành ................................................................................. 87 Bảng 3.1: Bảng thống kê kết cấu nhóm type truyện Ngƣời tốt bụng đƣợc ban thƣởng và kẻ xấu bụng bị trừng phạt của Việt Nam và Ấn Độ ...................... 113 Bảng 3.2. Các dạng motif sự trợ giúp thần kí ......................................................... 126 Bảng 3.3. Các dạng motif cái thiện đƣợc ban thƣởng ............................................. 130 Bảng 3.4. Các hính thức ban thƣởng ....................................................................... 134 Bảng 3.5. Các dạng motif cái ác bị trừng phạt ........................................................ 135 Bảng 3.6. Các hính thức trừng phạt ........................................................................ 140 6 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Truyện cổ tìch là một thể loại lớn trong loại hính tự sự dân gian có một sức hấp dẫn kí lạ và có một đời sống học thuật phong phú. Trong đó, tiểu loại chiếm ƣu thế và tiêu biểu nhất là truyện cổ tìch thần kí. Nổi bật với những quan niệm nghệ thuật độc đáo, những hính thức nghệ thuật riêng biệt, nội dung phản ánh hấp dẫn, cho đến nay, truyện cổ tìch thần kí luôn là đối tƣợng thu hút sự quan tâm nghiên cứu của đông đảo giới folklore học. Trong nhiều thập kỉ qua, việc sƣu tầm biên soạn, nghiên cứu truyện cổ tìch thần kí ở Việt Nam và ở nhiều nƣớc trên thế giới vẫn luôn đƣợc coi trọng và thu đƣợc nhiều thành tựu. Các nhà folklore học đã tiến hành nghiên cứu sự ra đời và nhận diện truyện cổ tìch thần kí, xem xét đặc trƣng và tình chất, nội dung và hính thức của chúng; tím hiểu mối quan hệ, ảnh hƣởng giữa truyện cổ tìch thần kí và các thể loại khác, với các loại hính văn nghệ dân gian và văn hoá dân gian; tím hiểu giá trị văn học và văn hoá học của truyện; nghiên cứu so sánh truyện cổ tìch thần kí các dân tộc ở Việt Nam và Việt Nam với một số nƣớc Đông Nam Á, Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc…, hay ứng dụng một số phƣơng pháp nghiên cứu truyện cổ tìch của các nƣớc trên thế giới vào việc nghiên cứu truyện cổ tìch thần kí ở Việt Nam… Nhín chung, trong khoa nghiên cứu văn học dân gian nói chung, ngành cổ tìch học nói riêng, những vấn đề của truyện cổ tìch thần kí đã đƣợc đặt ra, đã có một số công trính nghiên cứu chuyên sâu, song vẫn còn nhiều vấn đề mới chỉ là những nghiên cứu sơ bộ ban đầu hoặc có những lĩnh vực nghiên cứu còn bỏ ngỏ. Truyện cổ tìch thần kí là tiểu loại vừa giàu tình dân tộc vừa mang tình quốc tế. Khi đối chiếu so sánh Bảng mục lục tra cứu type và motif truyện kể dân gian của Aarne – Thompson với bảng mục lục type và motif của một số nƣớc, chúng ta nhận thấy rằng tiểu loại này của các quốc gia trên thế giới có mối tƣơng đồng về loại hính, có những truyện giống nhau về đề tài, kết cấu, motif, nhân vật, cốt truyện... Bởi vậy, nghiên cứu so sánh truyện cổ tìch thần kí tƣơng đồng của các dân tộc để 7 tím ra những nét giống và khác trong cùng một loại hính, chỉ ra mối quan hệ quốc tế và lì giải chúng là việc làm có ý nghĩa khoa học và thiết thực. Đây cũng là hƣớng nghiên cứu quan trọng, vừa có tình thời sự lâu dài, vừa có ý nghĩa chình trị sâu sắc trong quan hệ giữa các quốc gia dân tộc thời đại toàn cầu hóa hiện nay. Ấn Độ là một quốc gia lớn ở Châu Á, là một trong những cái nôi của văn minh nhân loại, có nền văn hóa lâu đời, phát triển rực rõ với nhiều thành tựu, có sức lan tỏa và ảnh hƣởng tới nhiều nền văn hóa khác trong đó có Việt Nam. Nhiều nhà nghiên cứu văn học Ấn Độ ở Việt Nam đã chú ý giới thiệu, biên dịch, nghiên cứu văn học Ấn Độ, nghiên cứu ảnh hƣởng của văn học Ấn Độ tới Đông Nam Á và Việt Nam. Tuy nhiên, việc nghiên cứu truyện cổ tìch Ấn Độ ở Việt Nam cho đến nay hầu nhƣ vẫn chƣa đƣợc quan tâm. Còn đối với mảng đề tài nghiên cứu văn học so sánh thí hoàn toàn vắng bóng những đề tài so sánh truyện cổ tìch Việt Nam và Ấn Độ. Nhận rõ vị trì, tầm quan trọng của việc tím hiểu những nền văn học, văn hóa khác nhau trên thế giới, góp phần vào việc thúc đẩy tiến trính hội nhập và phát triển, chúng tôi qua nhiều năm nghiên cứu khoa học đã lựa chọn đề tài: So sánh truyện cổ tích thần kì Việt Nam và Ấn Độ. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đìch nghiên cứu của luận án là nghiên cứu so sánh một số type truyện cổ tìch thần kí của Việt Nam và Ấn Độ từ phƣơng diện kết cấu và motif để tím ra những nét tƣơng đồng, khác biệt trong truyện cổ tìch thần kí hai nƣớc, tím ra những mối quan hệ ảnh hƣởng do quá trính giao lƣu, tiếp xúc văn hóa. Trên cơ sở đó thấy đƣợc những nét giống và khác nhau của văn hóa hai dân tộc và văn hóa quốc tế. Ở mức độ cao hơn, luận án muốn hƣớng tới việc nhận thức rõ hơn về bản chất và đặc trƣng của truyện cổ tìch thần kí Việt Nam và Ấn Độ. Nhiệm vụ nghiên cứu của luận án mà chúng tôi thực hiện là: sƣu tầm, tập hợp, dịch thuật, hệ thống các văn bản truyện thuộc type truyện Chàng trai khỏe và những ngƣời bạn đồng hành có khả năng khác thƣờng, nhóm type truyện Ngƣời tốt bụng đƣợc ban thƣởng và kẻ xấu bụng bị trừng phạt của Việt Nam và Ấn Độ; khảo sát, so sánh về kết cấu và những motif chình xây dựng nên cốt truyện và nhân vật. 8 Trên cơ sở khảo sát, so sánh, tím ra những nét tƣơng đồng và khác biệt, đồng thời lì giải nguyên nhân của sự tƣơng đồng và khác biệt đó. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của luận án là tiểu loại truyện cổ tìch thần kí của Việt Nam và Ấn Độ. Trong đó, phạm vi nghiên cứu của luận án tập trung thống kê và khảo sát so sánh những bản truyện thuộc type Chàng trai khỏe và những ngƣời bạn đồng hành có khả năng khác thƣờng và nhóm type Ngƣời tốt bụng đƣợc ban thƣởng và kẻ xấu bụng bị trừng phạt. Cùng với việc nghiên cứu văn bản học, luận án cũng hƣớng tới tím hiểu một số hính thức sinh hoạt văn hóa, tìn ngƣỡng, phong tục trong đời sống có liên quan đến những tính tiết, motif trong các type truyện. Chúng tôi nhận thấy type Chàng trai khỏe và những ngƣời bạn đồng hành có khả năng khác thƣờng và nhóm type Ngƣời tốt bụng đƣợc ban thƣởng và kẻ xấu bụng bị trừng phạt là hai nhóm type phong phú về số lƣợng bản truyện, đa dạng về nội dung phản ánh, có tình khái quát và tình xã hội cao, có những loại nhân vật tiêu biểu cho nhân vật truyện cổ tìch thần kí. Những type truyện này thể hiện đƣợc những đặc trƣng cơ bản và là những nhóm truyện cổ tìch thần kí phổ biến. Trong đó, loại truyện về Chàng trai khỏe là ―loại truyện có tình chất kế tiếp, gần gũi với thần thoại, chủ yếu nói về những nhân vật tham gia vào công cuộc đấu tranh thiên nhiên rộng lớn của mỗi dân tộc‖ [Đinh Gia Khánh, 2005, tr. 617]. Các nhân vật Chàng trai khỏe cũng gần gũi với các nhân vật vũ trụ trong thần thoại. Nhóm truyện về Ngƣời tốt bụng đƣợc ban thƣởng và kẻ xấu bụng bị trừng phạt ra đời sau, khi gia đính mẫu quyền của thị tộc mẫu hệ tan rã nhƣờng chỗ cho gia đính phụ quyền với uy quyền tập trung vào ngƣời đàn ông trong gia đính. Trên cơ sở xã hội và cơ sở kinh tế sâu xa ấy đã xuất hiện loại truyện về các nhân vật tốt bụng là những con ngƣời bất hạnh, mồ côi, ngƣời em… trong nhóm truyện này. Việc lựa chọn hai nhóm type ra đời ở hai giai đoạn khác nhau, phản ánh về những chủ đề và loại nhân vật khác nhau phần nào giúp chúng tôi có cái nhín đầy đủ và bao quát hơn về tiểu loại truyện cổ tìch thần kí để từ đó đƣa ra những nhận định thật sự khoa học. 9 Về phạm vi tƣ liệu của luận án, chúng tôi đã khảo sát 131 bản truyện cổ tìch thần kí thuộc hai nhóm type truyện nêu trên, trong đó có 96 truyện của Việt Nam và 35 truyện của Ấn Độ từ các tập và tuyển tập truyện cổ dân gian của hai nƣớc đã đƣợc xuất bản. Với tài liệu của Việt Nam, chúng tôi khảo sát văn bản trong một số cuốn: Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam 5 tập của Nguyễn Đổng Chi (1978, 2013), Truyện cổ tích Việt Nam do Nguyễn Cừ tuyển chọn và giới thiệu (2006); Tập VI về Truyện cổ tích thần kỳ và tập VII về Truyện cổ tích loài vật, truyện cổ tích sinh hoạt trong bộ Tổng tập văn học dân gian người Việt (2004, 2005). Ngoài ra chúng tôi còn sử dụng khá nhiều cuốn sách sƣu tầm, biên soạn truyện kể dân gian các tỉnh hoặc của một số dân tộc nhƣ: Truyện cổ Việt Bắc; Truyện cổ Tây Nguyên; Truyện cổ các dân tộc thiểu số Việt Nam; Tổng tập Văn học dân gian các dân tộc thiểu số Việt Nam, phần Truyện cổ tích thần kỳ, tập 15; Truyện dân gian Lai Châu; Truyện dân gian Thái; Truyện cổ H’mông; Truyện cổ Mường; Truyện cổ Tày – Nùng… Với tài liệu truyện Ấn Độ, chúng tôi chủ yếu thống kê trong các tuyển tập bằng tiếng Anh: Tuyển tập truyện kể dân gian và văn vần Kachari (A Collection of Kachari Folktales and Rhymes); Truyện kể dân gian Santal (Santal Folk Tales); Hòn ngọc phương Đông: Văn hóa dân gian Ấn Độ (The Orient Pearls: Indian Folklore); Người Baiga (The Baiga); Ngôn ngữ Pashai, Ngôn ngữ biên giới ẤnIran, tập III (The Pashai Language, Indo-Iranian Frontier Languages, vol III); Truyện kể dân gian Ceylon (Village Folk-Tales of Ceylon); Truyện cổ Punjab (Tales of the Punjab); Truyện cổ tích Bengal (Bengal Fairy Tales); Truyện kể dân gian Bengal (Folk-Tales of Bengal); Văn hóa dân gian Salsette (Folklore in Salsette); Những người Shan ở nhà (The Shans at Home); Văn hóa dân gian miền Tây Ấn Độ (Folklore in Western India); Ngôn ngữ Pashai (The Pashai Language); Văn hóa dân gian Telegus (Folklore of the Telegus); Truyện cổ Deccan (Deccan Nursery Tales); Câu chuyện về mặt trời hay Văn hóa dân gian miền Nam Ấn Độ (Tale of the Sun or Folklore of Southern India); Truyện kể dân gian Tây Tạng (Folk Tales from Tibet); Truyện kể dân gian Himalaya (Folk Tales from Himalayas); Truyện kể dân gian Kashmir (Folk Tales of Kashmir); Truyện cổ tích Ấn Độ (Indian 10 Fairy Tales)…Trong số 35 truyện của Ấn Độ chỉ có 5 truyện đã đƣợc dịch sang tiếng Việt là Hoàng tử Serđin, Hãy chập vào, Các chàng trai dũng cảm làng Kônmen, Chàng Đhur Xing tốt bụng, Người em chột mắt. 30 truyện còn lại, chúng tôi dịch mới từ tiếng Anh sang tiếng Việt (xem phụ lục 3 và 7) 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Để thực hiện luận án này, chúng tôi sử dụng kết hợp các phƣơng pháp sau: 4.1. Phương pháp so sánh loại hình Đây là phƣơng pháp chủ yếu đƣợc sử dụng để nghiên cứu đề tài này. Chúng tôi sử dụng phƣơng pháp này để so sánh, đối chiếu loại hính một số type truyện cổ tìch thần kí của Việt Nam và Ấn Độ về mặt kết cấu và các motif truyện. Chúng tôi cũng so sánh cả về mặt nội dung và hính thức nghệ thuật nhằm tím hiểu mối quan hệ giữa các yếu tố đó, đồng thời chỉ ra sự tƣơng đồng và khác biệt giữa các truyện và văn hóa giữa các dân tộc trong sự vận động của thời gian và không gian văn hóa của hai nƣớc. Từ những bảng mục lục tra cứu type và motif truyện kể dân gian, chúng tôi tập hợp những bản truyện theo các type truyện. Những bản truyện không có trong bảng mục lục tra cứu type mà chúng tôi khảo sát đƣợc cũng sẽ đƣợc bổ sung vào type tƣơng ứng. Thực chất của việc nghiên cứu này là nghiên cứu kết cấu, hính thức của tác phẩm truyện cổ tìch nhằm mô tả mô hính kết cấu của type truyện và các motif truyện. Việc so sánh những motif chình của type truyện cũng đồng thời với việc so sánh những motif cấu thành cốt truyện và xây dựng nên hính tƣợng nhân vật. 4.2. Phương pháp thống kê, phân loại Phƣơng pháp này đƣợc sử dụng trong quá trính khảo sát, thống kê các type truyện, các dị bản truyện, các motif tiêu biểu về cả ý nghĩa và những dạng thức cơ bản trong một số type truyện cổ tìch thần kí của Việt Nam và Ấn Độ để có những số liệu, tỉ lệ làm cơ sở triển khai các nội dung của luận án và đƣa ra những lì giải, kết luận khoa học. 4.3. Phương pháp phân tích, tổng hợp Sau khi hoàn thành bƣớc thống kê tƣ liệu, phƣơng pháp này đƣợc sử dụng để phân tìch nội dung các bản truyện, phân tìch dạng thức, đặc điểm của kết cấu 11 truyện, phân tìch những motif chình cấu thành cốt truyện và xây dựng nên hính tƣợng nhân vật, từ đó tổng hợp, khái quát về đặc điểm nhân vật và cốt truyện, đặc điểm thẩm mĩ và phƣơng thức sáng tạo nghệ thuật của truyện cổ tìch thần kí. 4.4. Phương pháp nghiên cứu liên ngành Chúng tôi sử dụng phƣơng pháp liên ngành để xem xét các cốt truyện cổ tìch thần kí dƣới nhiều góc độ, tạo nên cái nhín tổng thể và toàn diện về thể loại truyện cổ tìch của Việt Nam và Ấn Độ. Phƣơng pháp nghiên cứu liên ngành đƣợc sử dụng để tiếp cận văn bản, tiếp cận nhân vật và các motif truyện dƣới góc độ lịch sử, địa lì, văn học, văn hóa, dân tộc học, xã hội học…từ đó lì giải nguồn gốc lịch sử xã hội của motif truyện cổ tìch và lì giải nguyên nhân của sự tƣơng đồng và khác biệt trong truyện cổ tìch thần kí và trong văn hóa hai nƣớc. 5. Những đóng góp mới của luận án (Ý nghĩa khoa học thực tiễn của luận án) - Về kết quả nghiên cứu: Luận án là công trính khoa học đầu tiên nghiên cứu so sánh một cách chuyên sâu và hệ thống về truyện cổ tìch thần kí Việt Nam và Ấn Độ. Luận án đã khảo sát, phân tìch so sánh 16 type truyện cổ tìch thần kí tƣơng đồng gồm 131 bản truyện của Việt Nam và Ấn Độ về phƣơng diện kết cấu và motif, khái quát những giá trị tiêu biểu, tím ra những nét tƣơng đồng và khác biệt, đồng thời lì giải nguyên nhân của sự tƣơng đồng và khác biệt đó. - Về mặt tƣ liệu: Luận án đã dịch từ tiếng Anh sang tiếng Việt 30 bản truyện cổ tìch thần kí của Ấn Độ, giúp ngƣời đọc hiểu biết thêm về truyện cổ tìch, văn hóa, đất nƣớc và con ngƣời Ấn Độ . - Về mặt nghiên cứu và giảng dạy: Luận án sẽ cung cấp tài liệu tham khảo và nội dung giảng dạy cho những môn học liên quan nhƣ: Văn học dân gian Việt Nam, Văn học Ấn Độ, Nghiên cứu văn học dân gian theo phƣơng pháp loại hính, Nghiên cứu văn học so sánh trong trƣờng đại học, Motif văn học dân gian Việt Nam và Châu Á. - Về mặt đối ngoại: Luận án nghiên cứu so sánh truyện cổ tìch Việt Nam và Ấn Độ trong sự đối sánh hai nền văn hóa có ý nghĩa thực tiễn, góp phần tăng cƣờng sự hiểu biết lẫn nhau trong quá trính hội nhập để phát triển. 12 6. Cấu trúc của luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo và Phụ lục, Luận án gồm có 4 chƣơng: Chƣơng 1. Cơ sở lì luận và tổng quan về đề tài Chƣơng 2. So sánh type truyện Chàng trai khỏe và những ngƣời bạn đồng hành có khả năng khác thƣờng trong truyện cổ tìch thần kí Việt Nam và Ấn Độ Chƣơng 3. So sánh nhóm type truyện Ngƣời tốt bụng đƣợc ban thƣởng và kẻ xấu bụng bị trừng phạt trong truyện cổ tìch thần kí Việt Nam và Ấn Độ Chƣơng 4. Lý giải sự tƣơng đồng và khác biệt trong truyện cổ tìch thần kí Việt Nam và Ấn Độ 13 CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN VỀ ĐỀ TÀI 1.1. Một số khái niệm liên quan đến luận án 1.1.1. Khái niệm và bản chất truyện cổ tích Truyện cổ tìch là một thể loại lớn trong loại hính tự sự dân gian, phổ biến ở hầu hết các quốc gia. Việc nghiên cứu truyện cổ tìch, xác định bản chất thể loại và đƣa ra một định nghĩa chình xác thực sự không phải là việc làm đơn giản. Để xác định đúng bản chất thể loại truyện cổ tìch, một số nhà nghiên cứu trƣớc đây đã có sự phân định ranh giới giữa truyện cổ tìch với một số thể loại gần gũi khác nhƣ thần thoại, truyền thuyết. Ở Việt Nam, từ giữa những năm 60 của thế kỷ XX đến những năm đầu của thế kỉ XXI, nhiều chuyên khảo, nhiều bộ giáo trính đi sâu nghiên cứu đặc điểm các thể loại truyện kể dân gian, đã đƣa ra những giới thuyết, xác định bản chất, khái niệm, bổ sung nội dung vào những định nghĩa về truyện cổ tìch. Các tác giả Đinh Gia Khánh và Chu Xuân Diên trong giáo trính Lịch sử văn học Việt Nam- Văn học dân gian đã đƣa ra những cơ sở so sánh thần thoại với truyện cổ tìch để từ đó chỉ ra ba đặc điểm chình và xác định nội hàm, bản chất truyện cổ tìch nhƣ sau: - Thần thoại là những truyện trong đó nhân vật là thần, còn những truyện cổ tìch là truyện trong đó nhân vật là ngƣời,… Nhân vật chình trong truyện cổ tìch là ngƣời, lấy nguyên mẫu trong xã hội loài ngƣời. - Thần thoại là sáng tác dân gian thời nguyên thuỷ, là đặc sản chủ yếu của xã hội thị tộc, khi chƣa phân biệt giai cấp… khác với thần thoại, truyện cổ tìch phần lớn xuất hiện khi xã hội thị tộc tan rã và đƣợc thay thế bằng gia đính riêng lẻ khi xã hội có phân chia giai cấp, và ―truyện cổ tìch chủ yếu phản ánh cuộc đấu tranh xã hội, nội dung chình của lịch sử khi ấy‖. - Thần thoại hấp dẫn chúng ta bằng những hính tƣợng mỹ lệ và táo bạo ví nội dung chất phác nhƣng kí vĩ của sự tìch. Truyện cổ tìch lôi cuốn chúng ta vào những nỗi niềm vui khổ, vào không khì đấu tranh chống cƣờng quyền của những con 14 ngƣời bị áp bức. Hai thể loại, hai tình cách, hai cách tác động đến ý thức thẩm mĩ. [Đinh Gia Khánh, 1973, tr. 86-170]. Theo quan điểm này thí thời điểm ra đời và tồn tại, đặc điểm nhân vật, nội dung phản ánh và hính thức nghệ thuật của truyện cổ tìch đã nói lên bản chất thể loại, nội hàm truyện cổ tìch. Nghiên cứu cụ thể nhiều truyện cổ tìch Việt Nam, chúng ta cũng thấy rõ mối quan hệ đan xen giữa thần thoại, truyền thuyết với truyện cổ tìch. Chẳng hạn trong nhiều truyện của type truyện Thạch Sanh và dũng sĩ diệt đại bàng cứu ngƣời đẹp hay trong type truyện Chàng trai khỏe và những ngƣời bạn đồng hành có khả năng khác thƣờng… chúng ta thấy rõ có lớp thần thoại dƣới lớp cổ tìch. Lớp thần thoại ẩn trong những motif nhƣ sự xuất thân kí lạ, sinh nở thần kí, tài năng và sức vóc của ngƣời anh hùng khổng lồ… Những lớp truyện cổ tìch xuất hiện trong giai đoạn xã hội có sự phân chia giai cấp ở thời kí xã hội phong kiến nổi bật với những hính tƣợng nông dân và địa chủ, phú ông; những vị vua, hoàng tử, công chúa và ngƣời dân thƣờng. Về bản chất thể loại của truyện cổ tìch, nhóm tác giả Lê Chì Quế (chủ biên), Võ Quang Nhơn, Nguyễn Hùng Vĩ, trong cuốn giáo trính Văn học dân gian Việt Nam cũng chỉ rõ: - Truyện cổ tìch là sáng tác dân gian trong loại hính tự sự mà thuộc tình của nó là xây dựng trên những cốt truyện. - Truyện cổ tìch là tác phẩm nghệ thuật đƣợc xây dựng thông qua sự hƣ cấu nghệ thuật thần kí. - Truyện cổ tìch là một thể loại hoàn chỉnh của văn học dân gian, đƣợc hính thành một cách lịch sử. - Sự hƣ cấu thần kí trong truyện cổ tìch do hiện thực đời sống quyết định và nó cũng chịu sự biến đổi theo tiến trính lịch sử. [Lê Chì Quế, 1990, tr. 132]. Chu Xuân Diên trong Từ điển văn học (Bộ mới) trên cơ sở tổng hợp một số ý kiến của các tác giả đã nêu ra khái niệm về truyện cổ tìch, khái quát nội hàm truyện cổ tìch: Truyện cổ tìch đã nảy sinh từ trong xã hội nguyên thuỷ… phát triển chủ yếu trong xã hội có giai cấp; chủ đề chủ yếu của nó là chủ đề xã hội; Truyện cổ tìch biểu 15 hiện cách nhín hiện thực của nhân dân đối với thực tại, đồng thời nói lên những quan điểm đạo đức, những quan niệm về công lý xã hội và ƣớc mơ về một cuộc sống tốt đẹp hơn cuộc sống hiện tại; Truyện cổ tìch là sản phẩm của trì tƣởng tƣợng phong phú của nhân dân và ở một bộ phận chủ yếu, yếu tố tƣởng tƣợng thần kí tạo nên một đặc trƣng nổi bật trong phƣơng thức phản ánh hiện thực và ƣớc mơ. [Đỗ Đức Hiểu, 2004] Gần đây, trong cuốn Giáo trình Văn học dân gian Việt Nam, Nguyễn Bìch Hà dựa trên những nghiên cứu về truyện cổ tìch đã tạm nêu định nghĩa về truyện cổ tìch: ―Truyện cổ tìch là những truyện kể có yếu tố hoang đƣờng kí ảo. Nó ra đời từ sớm nhƣng đặc biệt nở rộ trong xã hội có sự phân hóa giàu nghèo, xấu tốt. Qua những số phận khác nhau của nhân vật, truyện trính bày kinh nghiệm sống, quan niệm đạo đức, lý tƣởng và mơ ƣớc của nhân dân lao động về một xã hội công bằng, dân chủ, hạnh phúc.‖ [Nguyễn Thị Bìch Hà, 2012, tr. 75]. Trong cuốn Giáo trình Văn học dân gian xuất bản mới nhất (năm 2014) do Vũ Anh Tuấn chủ biên đã đƣa ra nhận định khái quát về truyện cổ tìch: ―Truyện cổ tìch là những sáng tác dân gian thuộc loại hính tự sự, chủ yếu sử dụng yếu tố nghệ thuật kí ảo để thể hiện cái nhín hiện thực của nhân dân với đời sống, bộc lộ quan niệm về đạo đức cũng nhƣ về công lý xã hội và ƣớc mơ một cuộc sống tốt đẹp hơn của nhân dân lao động‖ [Vũ Anh Tuấn, 2014, tr. 116]. Ở Ấn Độ, việc phân loại truyện kể dân gian để xác định từng thể loại đã đƣợc nhiều nhà nghiên cứu văn học dân gian quan tâm đến. Tuy nhiên, theo K.D. Upahhyaya ―rất khó để phân loại truyện kể dân gian Ấn Độ. Bởi các thể loại thần thoại, truyền thuyết, truyện cổ tìch, truyện ngụ ngôn và những thể loại truyện truyền miệng khác là gần nhƣ không có ranh giới‖ [K.D. Upahhyaya, tr. 225]. Ví vậy, truyện cổ tìch có thể xuất hiện trong nhiều loại truyện theo các chủ đề khác nhau nhƣ truyện về tính yêu, truyện mang yếu tố siêu nhiên, truyện tôn giáo. Khái niệm và bản chất truyện cổ tìch theo quan điểm của Ấn Độ cũng đƣợc một số nhà nghiên cứu Folklore Ấn Độ đề cập đến. Trong bài báo ―Bản chất của truyện dân gian Ấn Độ‖, Shubha Tiwari, giáo sƣ đại học Pandit Ravi Shankar, Raipur, Chhatisgarh, Ấn Độ phân biệt sự khác nhau giữa truyền thuyết và truyện cổ 16