Tài liệu Luận văn thế giới nhân vật trong văn xuôi nguyễn tuân trước cách mạng

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- VŨ THỊ ĐÀO THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG VĂN XUÔI NGUYỄN TUÂN TRƯỚC CÁCH MẠNG LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Hà Nội - 2010 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- VŨ THỊ ĐÀO THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG VĂN XUÔI NGUYỄN TUÂN TRƯỚC CÁCH MẠNG Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60.22.34 Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. Hà Văn Đức Hà Nội - 2010 Thế giới nhân vật trong văn xuôi Nguyễn Tuân trước Cách mạng – Vũ Thị Đào MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU……………………………………………………………..3 1. Lý do chọn đề tài………………………………………………………...…3 2. Lịch sử vấn đề………………………………………………………….…..4 3. Mục đích nghiên cứu……………………………………….…………......17 4. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi khảo sát………………………….……17 5. Phương pháp nghiên cứu…………………………………………….……18 6. Bố cục của luận văn………………………………………………………19 PHẦN NỘI DUNG……………………………………………………...….20 Chương 1: Quan niệm nghệ thuật về con người của Nguyễn Tuân…………20 1.1. Vài nét về con người Nguyễn Tuân…………………………………….20 1.1.1. Tiểu sử…………………………………………...……………………20 1.1.2. Con người……………………………………………………………..22 1.2. Sự nghiệp văn học của Nguyễn Tuân…………………………………...24 1.2.1. Trước Cách mạng……………………………………………………..24 1.2.2. Sau Cách mạng………………………………………………………..26 1.3. Quan niệm nghệ thuật về con người của Nguyễn Tuân……………...…27 1.3.1. Một số vấn đề lí luận………………………………………………….27 1.3.2. Quan niệm nghệ thuật về con người của Nguyễn Tuân ……………...32 Chương 2: Các kiểu nhân vật trong văn xuôi Nguyễn Tuân trước Cách mạng 2.1. Kiểu nhân vật tài hoa nghệ sỹ của một thời vang bóng……………...….42 2.2. Kiểu nhân vật lãng tử giang hồ, xê dịch……………………………...…54 1 Thế giới nhân vật trong văn xuôi Nguyễn Tuân trước Cách mạng – Vũ Thị Đào 2.3. Kiểu nhân vật đi tìm thú vui ở cuộc sống trụy lạc…………………..…..63 2.4. Kiểu nhân vật kỳ ảo……………………………………………………..66 Chương 3: Những phương thức nghệ thuật thể hiện nhân vật của Nguyễn Tuân…………………………………………………………………….……75 3.1. Cách tiếp cận con người ở phương diện tài hoa nghệ sỹ………………..75 3.1.1. Miêu tả ngoại hình………………………………………………...…..77 3.1.2. Miêu tả hành động…………………………………………………….80 3.1.3. Biểu hiện nội tâm………………………………………………..……82 3.2. Các thủ pháp nghệ thuật chủ yếu………………………………………..85 3.2.1. Sử dụng thủ pháp nghệ thuật tương phản, đối lập………………….…85 3.2.2. Thủ pháp lý tưởng hóa, phi thường hóa nhân vật……………………..88 3.2.3. Thủ pháp so sánh liên tưởng đầy chất thơ và chất triết lý…………….90 3.2.4. Thủ pháp xây dựng kiểu nhân vật bổ sung……………………………92 3.3. Đặt nhân vật trong hoàn cảnh, môi trường có tính điển hình…………...93 3.4. Ngôn ngữ……………………………………………………………..…95 3.4.1. Ngôn ngữ nhân vật…………………………………………...……….95 3.4.2. Ngôn ngữ người kể chuyện……………………………………...……99 3.5. Giọng điệu……………………………………………………………..105 KẾT LUẬN ………………………………………………………………..111 TÀI LIỆU THAM KHẢO …………………………………………..……..113 2 Thế giới nhân vật trong văn xuôi Nguyễn Tuân trước Cách mạng – Vũ Thị Đào PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài: 1.1. Nguyễn Tuân được coi là một trong những tác gia văn học lớn nhất của Việt Nam và có vai trò quan trọng trong tiến trình hiện đại hóa văn học Việt Nam. Ông đạt được những thành tựu xuất sắc ngay từ trước Cách mạng. Tuy nhiên do hoàn cảnh lịch sử và những điều kiện đất nước trong chiến tranh mà tác phẩm của Nguyễn Tuân trước Cách mạng đã trải qua một số phận khá thăng trầm và chưa được đi sâu nghiên cứu nhiều. Trong mấy thập niên gần đây, tác phẩm văn xuôi của Nguyễn Tuân trước Cách mạng đã được giới nghiên cứu phê bình đánh giá lại sâu sắc, khoa học và khách quan hơn. Mặc dù vậy, tác phẩm của Nguyễn Tuân vẫn như một khối đá ruby nhiều màu sắc góc cạnh, vẫn còn mở ra nhiều tầng bậc ý nghĩa mới mẻ thu hút sự tìm tòi, khám phá của nhiều người. 1.2. Nguyễn Tuân là một nhà văn độc đáo và phức tạp, nhất là giai đoạn trước Cách mạng tháng Tám. Nói như nhà văn Vũ Ngọc Phan thì Nguyễn Tuân “là một nhà văn đứng hẳn ra một phái riêng, cả về lối văn lẫn về tư tưởng”. Nghĩ đến Nguyễn Tuân người đọc nghĩ ngay đến sự độc đáo, tài hoa, tài tử từ cá tính, lối sống đến văn chương, câu chữ. Ông đã tạo ra cho mình một phong cách riêng không thể trộn lẫn, một vị trí vững chắc trong nền văn học Việt Nam. Những đứa con tinh thần của Nguyễn Tuân có một sức cuốn hút đặc biệt. Vì vậy, việc nghiên cứu tác phẩm của ông trong một hệ thống các tác phẩm trước Cách mạng sẽ giúp ta dễ dàng soi chiếu và hiểu hơn về giá trị tác phẩm, văn nghiệp của ông. Hơn nữa, việc nghiên cứu một hiện tượng 3 Thế giới nhân vật trong văn xuôi Nguyễn Tuân trước Cách mạng – Vũ Thị Đào văn học độc đáo và phức tạp cũng là một công việc gây nhiều hứng thú, say mê. 1.3. Các tác phẩm của Nguyễn Tuân đã được chọn lọc đưa vào các giáo trình, các chuyên đề ở bậc Đại học và sách giáo khoa phổ thông: Cô Tô, Chữ người tử tù, Người lái đò sông Đà, Tờ hoa, Thời và thơ Tú Xương… Ông được giảng dạy với tư cách là một tác gia văn học lớn, có nhiều đóng góp cho văn học nước nhà trên nhiều phương diện. Việc nghiên cứu sâu hơn tác phẩm của Nguyễn Tuân có giá trị cả về lý luận và thực tiễn, giúp độc giả ngày càng đánh giá đúng đắn, toàn diện hơn về tác phẩm của Nguyễn Tuân, đặc biệt là các sáng tác trước Cách mạng. 1.4. Văn học phản ánh thế giới bằng hình tượng nên việc nghiên cứu các hình tượng nhân vật của Nguyễn Tuân trong văn xuôi trước Cách mạng là một trong những chìa khóa khả quan để giúp chúng tôi đánh giá, nhìn nhận sâu hơn về tác phẩm và tác giả. Con người bao giờ cũng là trung tâm của sự phản ánh văn học. Không phải ngẫu nhiên mà có câu nói vui: “Nếu loài vật biết sáng tác truyện ngụ ngôn thì nhân vật chính trong đó hẳn phải là con người”. Việc nhà văn tập trung chú ý vào một tầng lớp người nhất định trong xã hội và xây dựng nhân vật theo cách riêng của mình thể hiện rất rõ thế giới quan, thẩm mỹ và thông điệp của nhà văn muốn gửi tới người đọc. 1.5. Đã có nhiều công trình, đề tài, chuyên luận nghiên cứu tác phẩm của Nguyễn Tuân trước Cách mạng từ nhiều góc độ khác nhau. Tuy nhiên chưa có những công trình chuyên biệt và toàn diện chỉ đi sâu nghiên cứu về hệ thống nhân vật trong văn xuôi Nguyễn Tuân trước Cách mạng. Đây cũng là một lí do quan trọng để chúng tôi lựa chọn đề tài nghiên cứu này. 2. Lịch sử vấn đề: 4 Thế giới nhân vật trong văn xuôi Nguyễn Tuân trước Cách mạng – Vũ Thị Đào Năm 2010, Hà Nội kỷ niệm 1000 năm Thăng Long và cũng thật trùng hợp, hậu thế kỷ niệm 100 năm sinh nhà văn Nguyễn Tuân (10/7/1910 – 10/7/2010). Thời gian thấm thoắt trôi qua, Nguyễn Tuân đã trăm năm vang bóng. Ngay từ khi mới xuất hiện, Nguyễn Tuân đã thu hút sự chú ý của độc giả và giới nghiên cứu phê bình. Hơn nửa thế kỷ cầm bút, tác phẩm của Nguyễn Tuân đã tạo nên một nguồn mạch trong dòng chảy văn học dân tộc. Đến nay, không thể thống kê đầy đủ được số lượng bài nghiên cứu về Nguyễn Tuân nhưng nhìn chung có thể chia ra ba hướng nghiên cứu chính: những bài viết về cuộc đời và tác phẩm nói chung, phong cách nghệ thuật Nguyễn Tuân, hồi ức và kỷ niệm về Nguyễn Tuân. Đúng như nhà văn Võ Thị Xuân Hà đã nói trong lễ kỷ niệm 100 năm sinh nhà văn tại Nhà hát lớn Hà Nội: “Nguyễn Tuân là một trái núi cao. Tôi chưa bao giờ kịp có thời gian để dợm bước chân nơi cái trái núi ấy để biết kỹ càng có bao nhiêu mạch nguồn, bao nhiêu cây đại thụ mọc lên, thậm chí có cả bao nhiêu cỏ dại yếu ớt bám vào. Nguyễn Tuân và những nhà văn nhà thơ đi trước đã tạo ra dòng chảy văn chương của dân tộc và thời đại. Với ảnh hưởng to lớn của Nguyễn Tuân và lớp cha anh, đã có bao nhiêu áng văn thơ ra đời, tiếp nối” [10]. 5 Thế giới nhân vật trong văn xuôi Nguyễn Tuân trước Cách mạng – Vũ Thị Đào Đã có nhiều công trình nghiên cứu về tác phẩm văn xuôi của Nguyễn Tuân trước Cách mạng. Tuy nhiên việc nghiên cứu thế giới nhân vật trong văn xuôi Nguyễn Tuân thì có phần hạn chế hơn. Trong luận văn này, chúng tôi khảo sát các công trình nghiên cứu về Nguyễn Tuân theo ba giai đoạn: trước Cách mạng, sau Cách mạng tháng Tám đến năm 1975 và từ năm 1975 đến nay. 2.1. Trƣớc Cách mạng tháng Tám: Nguyễn Tuân đến với văn chương bắt đầu từ hai bài thơ: Say, Khúc tương tư. Tuy nhiên địa hạt của ông lại là văn xuôi chứ không phải thơ ca. Sau này có nhà nghiên cứu đã đánh giá ông là “nhà thơ bị đóng đinh trên cây thập tự của văn xuôi”. Ngay sau những bài thơ không mấy thành công đó, Nguyễn Tuân đã ngoặt một ngả rẽ dứt khoát sang con đường văn xuôi. Trước khi viết các tác phẩm gây được sự chú ý lớn như Một chuyến đi, Vang bóng một thời, Thiếu quê hương…, Nguyễn Tuân đã có nhiều truyện ngắn khá đặc sắc đăng trên các báo từ năm 1935: Vườn xuân lan tạ chủ (Tiểu thuyết thứ bảy, 1935), Mất cái ví (Đông Dương tạp chí, số 23 – 1937), Gỡ cái vạ vịt (Đông Dương tạp chí, số 25 – 1937), Chiếc dĩa sứ Giang Tây (Đông Dương tạp chí, số 26 – 1937), Một vụ bắt rượu lậu (Đông Dương tạp chí, số 29 – 1937), Mười năm trời mới gặp lại cố nhân (Đông Dương tạp chí, số 34 – 1938), Đông phương là Đông phương Tây phương là Tây phương (Đông Dương tạp chí, số 35 – 1938). Ở những truyện ngắn này, chúng tôi thấy đã có sự định hình phong cách của Nguyễn Tuân, dụng công trong câu chữ, lối kể chuyện có duyên, tự nhiên, hóm hỉnh, cách khai thác vấn đề độc đáo. Có điều đặc biệt là một số truyện ngắn đầu tay này của Nguyễn Tuân mang đậm khuynh hướng hiện thực với những con người xã hội, nạn nhân của những nghịch cảnh dở khóc dở cười. 6 Thế giới nhân vật trong văn xuôi Nguyễn Tuân trước Cách mạng – Vũ Thị Đào Người đầu tiên có công trong nghiên cứu, phát hiện ra những nét độc đáo trong sáng tác và tài năng của Nguyễn Tuân là Thạch Lam. Trong một bài viết ngắn “Đọc Vang bóng một thời” (khoảng 3 trang) đăng trên báo Ngày nay, số 212, ngày 15/06/1940 Thạch Lam đã có cái nhìn tinh tế và sâu sắc về lối hành văn của Nguyễn Tuân. Ông đề cao Nguyễn Tuân là một nhà văn đáng kính bởi niềm đam mê sáng tạo, yêu cái đẹp và khả năng “làm sống lại cả một thời xưa cũ”[23, tr.229]. Thạch Lam cũng chỉ ra phần khuyết điểm trong văn Nguyễn Tuân: “Về mặt văn chương, chúng ta muốn tác giả Vang bóng một thời đến một sự giản dị sáng sủa hơn nữa, cố tránh những lối hành văn cầu kỳ - sự cầu kỳ trong cái tìm tòi không phải cầu kỳ trong cách điệu tả - tránh những chữ nhắc lại, những sự kiểu cách, những lối và âm điệu trong câu văn. Có lẽ tác giả muốn nói hết cả những cái mình biết và tác giả biết nhiều nên có sự lộn xộn ấy chăng?” [23, tr. 230]. Kết lại bài viết, Thạch Lam đã đánh giá cao về Nguyễn Tuân: “Một nhà văn có tài năng đặc biệt, một nghệ sĩ có lương tâm, ở người đó chúng ta đặt những hi vọng tốt đẹp nhất về sự nghiệp” [23, tr. 231]. Thời gian đã trả lời cho niềm hi vọng của Thạch Lam và không còn chỉ là hi vọng nữa mà đã thành hiện thực. Nguyễn Tuân đã đứng ở một vị trí vững vàng, đặc biệt trong nền văn học nước nhà. Về khía cạnh nhân vật, Thạch Lam đã có những đánh giá, cảm nhận ban đầu về một số nhân vật mà ông yêu thích trong văn xuôi Nguyễn Tuân. Thạch Lam yêu thích truyện Đánh thơ với “những nhân vật được trình bày với lời ăn tiếng nói riêng, với những suy xét theo hồi ấy. Và sau cái chết sau cùng của đôi vợ chồng phó sứ, tác giả cho chúng ta thấy một sự khoáng đạt và một chút nồng nàn” [23, tr. 230]. Thạch Lam cũng đặt ra một băn khoăn thể hiện phần nào khiếm khuyết của Nguyễn Tuân trong xây dựng nhân vật: “Không biết người xưa trong thú vui, trong những hành động, trong cách sống có thiếu phần tha thiết, phần ham mê sâu sắc không hay là tại tác giả chưa thấu 7 Thế giới nhân vật trong văn xuôi Nguyễn Tuân trước Cách mạng – Vũ Thị Đào đáo được hết, chưa đi sâu vào tâm lý những nhân vật ấy, để cho ta cảm thấy cái rung động của linh hồn cả một thời đã mất?” [23, tr. 231]. Sau Thạch Lam, Vũ Ngọc Phan trong cuốn Nhà văn hiện đại (1942) cũng đánh giá rất cao Nguyễn Tuân qua tập truyện Vang bóng một thời – một tác phẩm “gần đạt tới sự toàn thiện, toàn mĩ”. Ông cho rằng Nguyễn Tuân là nhà văn “đứng hẳn ra một phái riêng” bởi “lối hành văn đặc biệt” và “những ý kiến cùng tư tưởng phô diễn bằng một giọng tài hoa, sâu cay và khinh bạc, lúc thì đầy nghệ thuật, lúc thì bừa bãi, lôi thôi, như một bức phác họa nhưng bao giờ cũng cho người ta thấy một trạng thái tâm hồn” [28, tr. 415]. Trong cảm nhận chung về các nhân vật tùy bút Nguyễn Tuân, Vũ Ngọc Phan cho rằng: “Ông Thông Phu quả là một nhân vật lạ nhất trong tập tùy bút của Nguyễn Tuân” [23, tr.50]. Như vậy, trong những bài nghiên cứu đầu tiên, các tác giả đã rất tinh tế và sâu sắc trong việc đánh giá vị trí, cảm nhận văn phong của Nguyễn Tuân. Tuy nhiên, phần nhiều những nhận xét đó còn là cảm tính, mang đậm ấn tượng chủ quan, chưa chỉ ra cơ sở nghệ thuật của tác phẩm cũng như các cách nhà văn xây dựng nhân vật của mình. 2.2. Sau Cách mạng tháng Tám đến năm 1975: Sau Cách mạng tháng Tám, Nguyễn Tuân tiếp tục sáng tác nhiều tác phẩm: Chùa Đàn, Đường vui, Tình chiến dịch, Tùy bút kháng chiến,… Tuy nhiên những sáng tác này vẫn còn vương vất hình ảnh con người cũ của nhà văn. Thêm vào đó, do hoàn cảnh và yêu cầu lịch sử, không chỉ các tác phẩm của Nguyễn Tuân mà các tác phẩm văn học lãng mạn (1932 – 1945) cũng ít được đề cập đến. Tác phẩm của Nguyễn Tuân trong giai đoạn này vẫn được chú ý song bị đánh giá nặng nề về vấn đề tư tưởng, ít chú ý đến nghệ thuật. 8 Thế giới nhân vật trong văn xuôi Nguyễn Tuân trước Cách mạng – Vũ Thị Đào Nguyên Hồng, Trương Chính, Phan Thị Nga, Nguyễn Đình Thi đều cho rằng tác phẩm của Nguyễn Tuân mang nặng tính chủ quan, thiếu tính khách quan. Ở Hội nghị tranh luận văn nghệ Việt Bắc năm 1948, nhà văn Nguyên Hồng có nhận xét về tùy bút Đường vui của nhà văn Nguyễn Tuân: “Nguyễn Tuân yêu mình quá, dựng mình lên nhiều quá” [11, tr.7]. Trong thời kỳ đất nước bị chia cắt, sáng tác của Nguyễn Tuân vẫn được các nhà nghiên cứu hai miền quan tâm. Ở miền Nam, cách nhìn nhận của các nhà nghiên cứu có phần ưu ái hơn về Nguyễn Tuân. Các bài viết của Tạ Tỵ, Thanh Lãng, Sông Thai, Vũ Bằng, Nguyễn Vỹ đều công nhận Nguyễn Tuân là nhà văn độc đáo và yêu mến cái đẹp. Đáng chú ý nhất là những lời ngợi ca đầy ưu ái mà Tạ Tỵ dành cho Nguyễn Tuân – “nhà điêu khắc cần cù chạm trổ vào mặt đá quý những hình nét trác tuyệt”: “Nguyễn Tuân đứng sững trước mặt chúng ta với một dáng vóc kiêu kỳ, với những ngón tài hoa, với đôi cánh chập chờn bay lượn trên đỉnh cao nghệ thuật. Hành trình vào tác phẩm Nguyễn Tuân như hành trình vào một cung điện tráng lệ đầy màu sắc diễm ảo. Từng nguồn sáng lung linh chiếu rọi vào mỗi dòng, mỗi chữ, thứ ánh sáng lạ kỳ làm mê hoặc cả gỗ đá vô tri và làm nhũn từng ý nghĩ bứt đi tự ý nghĩ từ niềm cô đơn nhất. Nguyễn Tuân khi đã vươn tới đỉnh cao có thể tỏa ra xung quanh những tia lửa làm cháy cả rừng cây, làm khô dòng suối, nếu rừng cây, dòng suối chỉ mang trong bản chất những ước lệ tầm thường, nhàm chán” [43, tr.51]. Ở miền Bắc, có nhiều tác giả viết về các tác phẩm mới của Nguyễn Tuân: Phở, Cây Hà Nội, Đọc Sêkhốp, Tờ hoa, Tình rừng, Sông Đà… Vang bóng một thời lại được nói đến với những đánh giá lại. Như Phong, Thế Toàn đứng trên lập trường cách mạng cứng nhắc đã phê phán Phở của Nguyễn Tuân một cách gay gắt vì “con người được miêu tả trong đó hoàn toàn xa lạ 9 Thế giới nhân vật trong văn xuôi Nguyễn Tuân trước Cách mạng – Vũ Thị Đào với chúng ta. Con người trong thời đại chúng ta không phải là con người xa lánh cuộc sống, ngồi một góc phố nào đó để phân tích một món ăn…” [33, tr.65]. Ngược lại với xu hướng phê phán, Nguyên Hồng, Nguyễn Văn Bổng, Tế Hanh bênh vực Nguyễn Tuân trong Phở, coi đó chỉ là cách thể hiện “ niềm tha thiết tin yêu, hết lòng ngợi ca một hương vị Tổ quốc”[11, tr.15]. Trương Chính có ba bài viết về Nguyễn Tuân từ năm 1957 đến 1975. Cái nhìn của ông ngày càng cởi mở hơn, đúng đắn hơn về phong cách Nguyễn Tuân. Trong bài viết đầu tiên, Trương Chính khẳng định thế giới nhân vật trong tác phẩm của Nguyễn Tuân gần như chỉ có một mình tác giả: “Ông là một nhà tiểu thuyết mà lại không sáng tác được một nhân vật nào khác, ngoài nhân vật đại diện cho ông là anh chàng Nguyễn” [23, tr.54]. Đến bài thứ ba, Đọc Sông Đà của Nguyễn Tuân Trương Chính đã biểu dương sự thay đổi cách nhìn của Nguyễn Tuân và thế giới nhân vật đã không còn chỉ một mình tác giả và “những người cùng hội cùng thuyền, cũng tài tử, cũng khinh bạc, cũng bất đắc chí như ông” mà còn có thêm “nhiều hạng người có lẽ rất khác ông nhưng cũng như ông đang góp phần vào gia tài hương hỏa chung của Tổ quốc tiến lên xã hội chủ nghĩa” [23, tr.280]. Năm 1968, giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh bắt đầu nghiên cứu về Nguyễn Tuân với bài Con đường Nguyễn Tuân đi đến bút ký chống Mỹ. Trong bài viết đầu tiên này Nguyễn Đăng Mạnh đã chỉ ra: “Nhân vật chính trong bút ký chống Mỹ của Nguyễn Tuân vẫn là cái “tôi” tài hoa, tài tử từng quen thuộc với độc giả từ trước. Nhưng khác với cái tôi cũ, giờ là cái tôi tích cực tham gia vào cuốc sống, hăng hái bút chiến “thiện chiến” với quân thù. Một cái tôi lạc quan tin tưởng ở thắng lợi tất yếu của dân tộc. Một cái tôi trẻ trung, hóm hỉnh, trí tuệ, luôn đem đến cho độc giả trong cuộc chiến đấu ác liệt này những tiếng cười sảng khoái”[23, tr.67]. Như vậy, Nguyễn Đăng Mạnh đã 10 Thế giới nhân vật trong văn xuôi Nguyễn Tuân trước Cách mạng – Vũ Thị Đào đánh giá cao sự phát triển trong phong cách Nguyễn Tuân về phương diện nhân vật. Năm 1971, nhà nghiên cứu Phan Cự Đệ trong bài viết “Đọc lại Vang bóng một thời của Nguyễn Tuân” đã là người đầu tiên đề cập sâu hơn và hệ thống thành các loại nhân vật mà Nguyễn Tuân “thiên ưu” trong tập Vang bóng một thời: “Nói chung, nhân vật của Nguyễn Tuân là một lớp người phong kiến đã tàn tạ, một lớp nhà nho mà cuộc đời đã đến lúc xế chiều” [23, tr.232]. Ngoài ra “loại nhân vật thứ hai được tác giả trìu mến là một số lãng tử giang hồ, sống một cách “nghệ sĩ” trước cuộc đời và không bao giờ muốn dừng chân ở một nơi nào nhất định” [23, tr.234]. Giáo sư Phan Cự Đệ đã phát hiện ra hình tượng tác giả ẩn lấp sau hệ thống nhân vật của Nguyễn Tuân. Nhà văn Nguyễn Minh Châu đã ví Nguyễn Tuân như một “ông lão thợ đấu” bởi sự dụng công mài giũa từng câu chữ: “Đọc Nguyễn Tuân có đoạn hay ta cảm thấy nhà văn không viết cho người đời tầm thường xem, mà cho những bậc tiên tri và thần phật ở một thế giới cao siêu khác, và ta đọc, tiếc là ta dám nghe, ghé vào, ngồi mép chiếu mà hóng chuyện người trên và vì thế phải đem lòng ngưỡng mộ mà nghe, mà đọc, phải nâng mình lên mức trong trẻo hết sức mà đọc văn” [23, tr. 304 – 305]. Nhìn nhận một cách tổng quát ta thấy cách đánh giá của các nhà nghiên cứu về Nguyễn Tuân trong giai đoạn 1945 – 1975 là đa chiều. Tuy nhiên sự đánh giá phần lớn nghiêng về khía cạnh tư tưởng mà chưa có sự quan tâm đúng mức đến nghệ thuật, đặc biệt là nghệ thuật xây dựng nhân vật và các tác phẩm văn xuôi Nguyễn Tuân trước Cách mạng chưa được đề cập và đánh giá một cách thỏa đáng. 2.3. Từ năm 1975 đến nay: 11 Thế giới nhân vật trong văn xuôi Nguyễn Tuân trước Cách mạng – Vũ Thị Đào Sau khi đất nước thống nhất và đi vào thời kỳ đổi mới đã tạo nên một bầu không khí mới cho sự tiếp nhận và đánh giá Nguyễn Tuân. Có nhiều nhà nghiên cứu đã khắc phục được những mặt hạn chế còn tồn tại khi đánh giá về Nguyễn Tuân trong giai đoạn trước đây. Một trong những nhà nghiên cứu Nguyễn Tuân gây được sự chú ý hàng đầu là Nguyễn Đăng Mạnh. Trước đây, ông đã được biết đến với bài viết Con đường Nguyễn Tuân đi đến bút ký chống Mỹ (1968). Sau năm 1975, Nguyễn Đăng Mạnh tiếp tục dành nhiều tâm huyết và đã có những bài viết xuất sắc về Nguyễn Tuân, mở ra nhiều xu hướng mới mẻ, tiến bộ cho các nhà nghiên cứu khác khi đánh giá về Nguyễn Tuân. Nguyễn Đăng Mạnh có cái nhìn toàn diện và lý giải sâu sắc về phong cách Nguyễn Tuân. Năm 1981, ông giới thiệu cuốn Tuyển tập Nguyễn Tuân với chuyên luận dài 83 trang. Năm 2000, ông cho xuất bản cuốn Nguyễn Tuân toàn tập với bài giới thiệu dài 94 trang từ sự sửa chữa bổ sung năm 1998. Giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh đã tiếp thêm hứng thú khám phá về Nguyễn Tuân cho nhiều độc giả. Trong bài giới thiệu về Nguyễn Tuân, Nguyễn Đăng Mạnh đã chỉ ra cội nguồn của mọi vấn đề về tác phẩm đó chính là quan điểm nghệ thuật: “Nói đến Nguyễn Tuân, người ta thường nghĩ đến một nhà văn của quan điểm duy mỹ, chỉ trọng cái đẹp hình thức không cần nội dung, chủ trương viết văn không khuynh hướng, nghĩa là muốn đặt nghệ thuật lên trên mọi thứ thiện ác ở đời. Quan điểm ấy thể hiện ngay ở những nhân vật ưa thích nhất của ông trước cách mạng: những con người tài hoa, tài tử, dù tĩnh tại hay xê dịch, đối với cuộc sống, đối với quê hương, đều chỉ là những kẻ ăn tạm ở nhờ, những con người sinh ra dường như chỉ để ngắm đời, ngoạn cảnh cho giác quan được no nê thanh sắc” [36, tr.25,26]. Nguyễn Đăng Mạnh đánh giá thành công của Vang bóng một thời không chỉ ở nội dung mà còn ở bút pháp và kỹ thuật hiện đại: “khả năng phân tích tinh vi từ cảm giác, ý nghĩ của nhân vật đến đường nét, màu 12 Thế giới nhân vật trong văn xuôi Nguyễn Tuân trước Cách mạng – Vũ Thị Đào sắc của cảnh vật, và khả năng vận dụng cách quan sát của nhiều ngành nghệ thuật khác nhau, từ hội họa (Những chiếc ấm đất, Chữ người tử tù,…) đến điêu khắc, âm nhạc, vũ đạo nữa (Bữa rượu máu)” [36, tr.56]. Hệ thống nhân vật cũng được nhà nghiên cứu chú ý và có những nhận xét khái quát đáng chú ý: “Chiếc lư đồng có những nhân vật vào loại tiêu biểu nhất của Nguyễn Tuân: ông Thông Phu và cô đào Tâm, những con người tài hoa, tài tử, lâm vào cảnh bê tha, trụy lạc mà vẫn ngông nghênh kiêu ngạo. Anh chàng Nguyễn không tự hào về cuộc sống trụy lạc nhưng tự hào vì đã đánh bạn được với những con người ấy” [36, tr.58-59]. Thế giới nhân vật của Nguyễn Tuân từ năm 1942 đến 1944 theo Nguyễn Đăng Mạnh chủ yếu chỉ gồm có hai loại người: “Loại tài hoa tài tử (hoặc tạo ra nghệ thuật hoặc sống một cách nghệ thuật) và loại đối lập với nó, trước hết là bọn trưởng giả ngu dốt và bọn con buôn vụ lợi, phàm tục”[36, tr.62]. Cách xây dựng nhân vật của Nguyễn Tuân sau Cách mạng có sự kế thừa so với trước Cách mạng: “Chỗ kế thừa lớn nhất của Sông Đà đối với phong cách cũ của Nguyễn Tuân là ở cách nhìn sự vật nghiêng về mặt kỹ thuật, nhìn con người nghiêng về phương diện tài hoa nghệ sỹ” [36, tr.81]. Ngoài thế giới nhân vật, Nguyễn Đăng Mạnh còn lưu ý một điều đặc biệt không phải nhà văn nào cũng có được đó là “ hình tượng nhà văn, hình tượng con người Nguyễn Tuân hình thành một cách tự phát nhưng rất đậm nét trong tâm thức giới văn học như một sự tổng hòa cái tôi trong văn với cái tôi ngoài đời của Nguyễn Tuân. Tôi dám nghĩ rằng không ít người đã mê hình tượng này hơn cả chính cái văn của Nguyễn Tuân” [36, tr.119]. Nguyễn Đăng Mạnh thực sự đã có những đánh giá mới mẻ, sâu sắc và đầy tâm huyết về Nguyễn Tuân nói chung và thế giới nhân vật của ông nói riêng. Cùng với giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh, giáo sư Phan Cự Đệ cũng có những bài nghiên cứu với cái nhìn mới mẻ và xác đáng hơn về Nguyễn Tuân. Ở bài viết về Nguyễn Tuân trong cuốn Nhà văn Việt Nam 1945 – 1975, tập 2, 13 Thế giới nhân vật trong văn xuôi Nguyễn Tuân trước Cách mạng – Vũ Thị Đào Phan Cự Đệ đã có cái nhìn tổng quát về quá trình “lột xác” đầy đau khổ và sự thay đổi quan điểm thẩm mỹ của Nguyễn Tuân. Về phương diện nhân vật, giáo sư cũng có những đánh giá mới mẻ nghiêng về khía cạnh nghệ thuật: “Trước Cách mạng, các nhân vật trong tùy bút lãng mạn của Nguyễn Tuân chẳng qua chỉ là những mảnh vụn của tính cách nhà văn mà thôi. Tác giả đã hóa thân ra thành Nguyễn, Vi, Bạch, Hoàng, Thông Phu để tìm cách nói lên những cạnh khía khác nhau của cái Tôi kênh kiệu, lập dị, của cái Tôi nổi loạn đập phá, của cái Tôi giang hồ lãng tử… Bây giờ trong tùy bút Sông Đà, dường như Nguyễn Tuân có ý thức thu nhỏ bớt cái Tôi chủ quan để nhường chỗ cho tiếng nói khách quan của cuộc sống, để dành vị trí ưu tiên cho những người chủ nhân mới của lịch sử. Mấy chuyến Nguyễn Tuân lên Tây Bắc đều nhằm “tìm cái thứ vàng của màu sắc sông núi và nhất là cái thứ vàng mười mang sẵn trong tâm trí tất cả những con người ngày nay” đang xây dựng chủ nghĩa xã hội” [23, tr.110]. Ngoài các công trình nghiên cứu kể trên, có rất nhiều các nhà nghiên cứu khác với nhiều công trình, tiểu luận, bài viết về tác phẩm của Nguyễn Tuân theo nhiều xu hướng khác nhau. Vương Trí Nhàn có nhiều bài viết về Nguyễn Tuân: Nhà văn Nguyễn Tuân (1988), Nguyễn Tuân – huyền thoại một thời (1994), Nguyễn Tuân và một tư duy nghệ thuật kiểu Liêu trai (2005),… Trong bài viết Nguyễn Tuân và thể tùy bút (1997) Vương Trí Nhàn cũng có những nhận xét điểm xuyết về nhân vật trong văn xuôi Nguyễn Tuân: “về mặt nhân vật, thì tuy tác giả không đưa ra được nhiều bộ mặt khác nhau như một Vũ Trọng Phụng, một Khái Hưng … song nhân vật mang nhiều tính cách tự truyện của ông (dù được gọi là Nguyễn, là Bạch, hay gì gì nữa), vẫn là một tính cách “trộn không lẫn”, nhắm mắt lại nhiều người vẫn hình dung được cốt cách của con người tài tử thường xuyên đi lại trên trang sách ấy” [23, tr.145]. Cùng với Vương Trí Nhàn còn có Vũ Đức Phúc với Nghệ thuật 14 Thế giới nhân vật trong văn xuôi Nguyễn Tuân trước Cách mạng – Vũ Thị Đào Nguyễn Tuân, Đỗ Đức Hiểu với Chất thơ trong Vang bóng một thời, Hoàng Như Mai với Tác phẩm Chùa Đàn của Nguyễn Tuân, Nguyễn Ngọc Hóa với Cái thật và cái tài hoa trong Chữ người tử tù, Nguyễn Thị Thanh Minh với chuyên luận Quan niệm về cái đẹp của Nguyễn Tuân trong sáng tạo nghệ thuật (2004), Mai Quốc Liên với bài Nguyễn Tuân – bậc thầy về nghệ thuật ngôn từ Việt Nam, Hà Bình Trị với Thầy chữ Nguyễn Tuân, Hoài Anh với Nguyễn Tuân là nhà nghệ sĩ ngôn từ đã đưa cái đẹp thăng hoa, Thụy Khuê với Thi pháp Nguyễn Tuân (2005)… Đi sâu vào một tác phẩm cụ thể là Chữ người tử tù, Văn Tâm cũng phát hiện ra Nguyễn Tuân đã “xây dựng những cốt cách phi phàm, những “con người khổng lồ” nhưng có khi phải ngụp lặn “dưới đáy” xã hội (…) đó là đặc trưng của bút pháp lãng mạn”, những nhân vật ấy là “những mảnh hồn say đắm của tác giả hóa thân” [23, tr.252]. Hà Văn Đức là một trong những nhà nghiên cứu có nhiều bài viết về Nguyễn Tuân: Tùy bút Nguyễn Tuân sau Cách mạng tháng Tám, Nguyễn Tuân và cái đẹp, Nguyễn Tuân một bậc thầy ngôn ngữ, Quan điểm thẩm mỹ qua một số hình tượng nghệ thuật trong tùy bút Nguyễn Tuân,… Tất cả các công trình nghiên cứu về Nguyễn Tuân sau năm 1975 đều có cái nhìn ngày càng xác đáng hơn, sâu sắc hơn, đa diện hơn về tác phẩm của Nguyễn Tuân. Tác phẩm của Nguyễn Tuân trở thành đề tài nghiên cứu của nhiều luận án thạc sĩ, tiến sĩ: Trương Việt Hùng đi Tìm hiểu một số tùy bút Nguyễn Tuân (1985), Hà Văn Đức nghiên cứu Phong cách nghệ thuật của Nguyễn Tuân (1992), Phạm Thị Bích Ngọc đi tìm Đặc trưng thi pháp Vang bóng một thời của Nguyễn Tuân (1999), Nguyễn Thị Thanh Minh nghiên cứu Quan niệm về cái đẹp của Nguyễn Tuân (2002), Nguyễn Thị Hồng Hà viết về Đặc trưng tùy bút Nguyễn Tuân (2004), Nguyễn Thị Ninh viết Ngôn từ trong sáng tác Nguyễn Tuân (2005), … 15 Thế giới nhân vật trong văn xuôi Nguyễn Tuân trước Cách mạng – Vũ Thị Đào Ngoài các công trình nghiên cứu về sự nghiệp văn học của nhà văn Nguyễn Tuân còn có rất nhiều bài viết về kỷ niệm gắn bó sâu sắc của các nhà văn, nhà nghiên cứu đối với nhà văn Nguyễn Tuân như: Kỷ niệm với Chùa Đàn của Nguyễn Tuân (Yên Huy), Những lần gặp gỡ (Nguyễn Quang Sáng), Nguyễn Tuân những năm cuối đời (Tô Hoài), Một thoáng Nguyễn Tuân (Ngọc Trai), Nguyễn Tuân như tôi từng biết (Bùi Hiển), Vĩnh biệt người anh Cả (Trịnh Công Sơn), Sống đẹp từng ngày (Nguyên Ngọc), Lần gặp cuối cùng của nhà văn Nguyễn Tuân và nhà văn Đặng Thai Mai (Thiếu Mai)… Qua những bài viết này giúp chúng ta hiểu hơn phong cách sống, bản lĩnh và vẻ đẹp tài hoa trong con người Nguyễn Tuân. Bản ngã của Nguyễn Tuân vô hình chung đã in bóng trên những nhân vật do ông sáng tạo nên. Sự thống nhất giữa phong cách sống và phong cách văn chương của Nguyễn Tuân phần nào giúp người đọc thêm hiểu hơn về tác phẩm của ông, thêm kính yêu đối với ông. “Cuộc đời người đàn bà đẹp và cái tài nào mà chả trải qua dập vùi” [23, tr. 305]. Với lịch sử nghiên cứu gần 70 năm, tác phẩm của Nguyễn Tuân dù đã trải qua nhiều thăng trầm song cuối cùng đã ngày càng được khẳng định và đánh giá cao. Các công trình nghiên cứu về tác phẩm của Nguyễn Tuân khá bề thế và đồ sộ. Đó thực sự là những gợi ý quý giá cho chúng tôi thực hiện đề tài luận văn này song cũng là thử thách lớn đối với chúng tôi. Viết về Nguyễn Tuân có nhiều góc độ khác nhau. Riêng góc độ thế giới nhân vật, đã có nhiều ý kiến đánh giá khác nhau. Tuy nhiên phần nhiều những ý kiến đó còn chỉ là những đánh giá điểm xuyết thoáng qua mang tính ấn tượng chủ quan, chưa có sự bóc tách kỹ lưỡng về nghệ thuật xây dựng nhân vật, chưa có công trình nào hệ thống đầy đủ và toàn diện về thế giới nhân vật trong văn xuôi Nguyễn Tuân trước Cách mạng tháng Tám. Đây thực sự là một vấn đề 16 Thế giới nhân vật trong văn xuôi Nguyễn Tuân trước Cách mạng – Vũ Thị Đào gây hứng thú khiến chúng tôi đi sâu nghiên cứu, góp phần tôn vinh giá trị và vẻ đẹp văn chương Nguyễn Tuân. 3. Mục đích nghiên cứu: 3.1. Chọn đề tài Thế giới nhân vật trong văn xuôi Nguyễn Tuân trước Cách mạng chúng tôi muốn hệ thống hóa và phân chia ra thành các kiểu nhân vật trong văn xuôi Nguyễn Tuân trước Cách mạng. Từ đó có một cái nhìn toàn diện hơn, sâu sắc hơn về các tác phẩm văn xuôi của Nguyễn Tuân trước Cách mạng, về lập trường, quan điểm của nhà văn. 3.2. Nghiên cứu tác phẩm văn xuôi của Nguyễn Tuân trước Cách mạng từ góc độ nhân vật là một cách nhìn nhận mang tính chất của thi pháp hình thức. Qua lăng kính này, chúng tôi muốn đánh giá những thành tựu và đóng góp của Nguyễn Tuân trong quá trình hiện đại hóa văn học Việt Nam. 4. Đối tƣợng nghiên cứu và phạm vi khảo sát: Đối tượng mà chúng tôi khảo sát và nghiên cứu là các tác phẩm văn xuôi của Nguyễn Tuân trước Cách mạng. Đó là các tác phẩm trước Cách mạng ở các thể loại văn xuôi khác nhau: du ký, truyện ngắn, phóng sự, tiểu thuyết, tùy bút: Một vụ bắt rượu lậu (1937) Một chuyến đi (du ký, 1938) Vang bóng một thời (tập truyện ngắn, 1939) Ngọn đèn dầu lạc (phóng sự, 1939) Thiếu quê hương (tiểu thuyết, 1940) Tàn đèn dầu lạc (phóng sự, 1941) 17 Thế giới nhân vật trong văn xuôi Nguyễn Tuân trước Cách mạng – Vũ Thị Đào Chiếc lư đồng mắt cua (tùy bút, 1941) Tùy bút I (1941) Tùy bút II (1943) Tóc chị Hoài (tùy bút, 1943) Xác ngọc lam (truyện ngắn, 1943) Nguyễn (tập truyện, 1945) Nghiên cứu văn xuôi Nguyễn Tuân có nhiều góc độ khác nhau: cái đẹp, phong cách, thi pháp, ngôn từ, nghệ thuật, cái tài cái tâm, … Với đề tài này chúng tôi chỉ xin được đi sâu nghiên cứu tác phẩm văn xuôi Nguyễn Tuân ở phạm vi thế giới nhân vật. Với phạm vi khảo sát chuyên sâu này, chúng tôi hi vọng sẽ mang lại một cái nhìn khách quan, khoa học, hệ thống về tài năng và phong cách của Nguyễn Tuân trong cách xây dựng những đứa con tinh thần của ông. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu: 5.1. Phƣơng pháp phân tích, tổng hợp: Phương pháp phân tích, tổng hợp rất cần thiết trong quá trình tìm hiểu các nhân vật cụ thể từ đó có những đánh giá khái quát đối với từng loại hình nhân vật trong hệ thống các nhân vật của Nguyễn Tuân. 5.2. Phƣơng pháp loại hình: Phương pháp này là công cụ để chúng tôi phân các nhân vật có những đặc điểm giống nhau vào cùng một loại. Từ đó chúng tôi xác định được vị trí và ý nghĩa của nhân vật khi đặt chính nhân vật đó trong hệ thống cùng loại hình. 18